?аза? би ?нерiнi? т?п тамыры ?асырлар ?ойнауынан н?р алатыны белгiлi. Б?гiнде бишiлер де, би ансамбльдерi де, би студиялары да жо? емес баршылы?. Бiра?, к?сiби жеке бишiлерiмiз сауса?пен санарлы?тай. Менi к?птен берi осы м?селе ойландырады. Бiздi? би ?лi ?лемге таныла ?ой?ан жо?. Солай бола т?рса да ?аза? биi ?лтты? д?ст?р, салтты танытатын е? бiр ?нердi? тиiмдiсi. Ол халы?ты? таби?атында, болмыс, тiрлiгiнде ?уелден бар. ?анымыз?а сi?iп ?ал?ан д?ние. Сонды?тан да болар би халы?ты? ж?рек ?алауы. Ол онымен бiрге жасап келедi. ?рине, то?ырау кезе?дерiнде м?дениеттi? бас?а салалары сия?ты ?лтты? д?ст?рлi би ?нерi де ?иынды?ты бастан кешкенi белгiлi.
Бiр кездерi к?птеген ?лем халы?тарыны? билерiн ме?герген «Салтанат», »Г?лдер», «Айг?л» сынды елiмiзге ж?не одан да тыс?ары елдерге ке?iнен танымал ?н-би ансамблдерiнi? беделi б?се?сiп, к?рермендермен ж?здесуi саябырлап кеткенi ешкiмге жасырын емес. Оны? ?стiне, ?сiресе, ежелгi ?аза? биiне ерекше м?н беру назардан тыс ?алды. Хал?ымызды? тек ?зiне ?ана т?н ?аза? биi - ?лем билерiнi? iшiндегi е? жасы десек те болады. Ол ?зiнi? шары?тау шегiне ?лi жете ?ой?ан жо?. Бiра? оны? белгiлi бiр б?лiгi классикалы? де?гейге к?терiлдi. М?селен, халы? биi «?амажай», «Маусымжан», «?аражор?а», «Келiншек», «Айжан ?ыз» т?рiздi ?лтымызды? болмысын танытатын билер бiздi? ма?танышымыз емес пе. Б?л жайдан-жай к??iл ж?бату ?шiн айтыл?ан жал?ан ма?тан деуден аула?пын. Бiз тiлге тиек етiп отыр?ан ?аза? би ?нерi бiрнеше д?уiрдi бастан кештi. Хал?ымызды? б?л ?нерiнi? болаша?ы б?гiнде осы сала ?нерпаздарын ?атты тол?андырып отыр десем ?ателесе ?оймаспын. Оларды ойландырып, ала?датып отыр?анда ?лтты? биiмiздi? философия?а бай ма?ынасы, ?серлi де тартымды к?рiнiстерi болса керек. Жалпы бiздi? елдi? би ?нерiнi? м?мкiндiгi мен ?рiсi ?те зор ?рi биiк. Демек жо?ары д?режеде ?ркен жаюына керемет ?уатты к?ш бар.
Сайып келгенде, ?аза? биi оны? ар?ауы халы?ты? жан д?ниесi, оны? таным т?сiнiгi, таби?атпен байланысы, оны? философиясы. Мiне, осыны? б?рi кез келген бидi? ??рылымынан, болмысынан айшы?ты к?рiнiс тауып жататынына ?з басым к?м?нiм жо?. ?рине, б?ны былай?ы ?арапайым ж?рт а??ара бермейдi. ?ай ?нер саласы болсын, оны? бiз бiлмейтiн жа?тары, ?зiндiк сырлары, ?дiс-т?сiлдерi болатынын ешкiм жо??а шы?армайды. Билер де жа?сылы??а, iзгiлiкке, ?семдiкке ??рылатынын бiлемiз. Олар адамны? бойында?ы асыл ?асиеттердi мада?таудан т?рады десем ?ателесе ?оймаспын.
Ендi бiр с?т ?аза? биiнi? ж?рiп ?ткен жолына ??iлсек оны? аумалы-т?кпелi, ?рлеу мен то?ырау кезе?дерi аз болмапты. Бiра? Шара сынды са?ла?ты? ар?асында бiздi? биiмiз ?лемдiк сахна?а азды-к?птi шы??анын ?сте жо??а шы?ару?а болмас. Осы дара т?л?аны? е?бегiнi? н?тижесiнде ?аза? биiнi? ?р ?рнегi халы??а жеттi. Ол ?зiнi? т?сiнiктi де тартымды, ?серлi де м?нерлi билерiмен сол ?зi ?мiр с?рген заманны? талабын орындады, ж?гiн к?тердi. С?йтiп, Шара апамыз ?аза? би ?нерiнi? ?айталанбас жары? ж?лдызына айналды десем менiмен б?рi келiсер.
?рине, Шара Жиен??лова, Д?урен ?бiров, Зауыр Райбаев, Болат Аюханов, Г?лжан Талпа?ова сынды бишiлер ?алыптастыр?ан салт та, д?ст?р де ?аза? биiнi? ?зiне т?н ерекшелiктердi бойына са?та?ан ?рi оны бас?а елдердi? билерiмен салыстыру?а ?сте келмейдi. ?ай жа?ынан алса?ыз да оны? ?лтты? иiрiмдерi, билеу м?нерi дараланып т?рады.
Себебi, бiздi? таби?атымыз даламен, еркiндiкпен, ке?дiкпен тiкелей байланысты. ?аза? оны? т?сiнде ?скен т?л баласы. Б?л ?асиет оны? ?нерiне де т?н ??былыс ?рi за?дылы?. Сонды?тан да би ?нерiнi? негiзi, ?алыптасуы, тууы мiне осыдан бастау алып жатады. Б??ан «?аза? биi», «Айжан ?ыз», «?аражор?а», «Был?ылда?» сия?ты онда?ан ?лтты? билерiмiз ку?. Б?ларды? денi классикалы? ?нер туындыларына, бишiлерiмiз ?шiн би ?лгiлерiне бая?ыда-а? айналып кеткен. Олар халы? ?мiрiн би тiлiмен баяндайды, соны мы? б?рал?ан ?сем ?имылдармен к?рерменге жеткiзедi. ?аза? биiнi? т?п т?ркiнiнде халы?ты? рухани таным т?сiнiгiнi? жиынты? к?рiнiсi жат?андай к?рiнедi ма?ан. Бiздi? ?лтты? м?дениетiмiз оны? iшiнде ?зiмiз тiлге тиек етiп отыр?ан би де елiмiздi? ?о?амды? ?мiрiнде орын ал?ан ?тпелi кезе? кезiнде бас?а ?нер т?рлерi т?рiздi бiраз ?иы?ды?тарды бастан кешiргенi рас. Бiра? ол ертеден келе жат?ан желiсiн ?зiп ал?ан жо?, классикалы? негiзiнен адасып, оны жо?алт?ан жо?. ?йткенi оны? тамыры тере?де, халы?ты? санасында жатыр. «?аза? биi ке?ес д?уiрiнi? ал?аш?ы жылдарында пайда болды», - деген жа?са? пiкiрмен ?з басым келiспеймiн. Сонда мы?да?ан жылды? тарихы бар елде «би ?нерi болмады» дегенге кiм сенедi. ?рине, ке?естiк д?уiрдi? кейбiр ?о?амды? а?ымыны? кесiрiнен ?а?ажу к?рiп, классикалы? де?гейге к?терiле алмай ?алды. Жа?а заманды? ?уеннi? к?ле?кесiнде ?алып ?ойды.
Шара апамыз к?здi? ?арашы?ындай са?тап, талмай, ?ажымай тiрнектеп жина?ан iнжу-маржан д?ниелерiн ?айта жа??ыртып, т?уелсiз елдi? игiлiгiне айналдыру б?гiнгi бишiлерге парыз, ?рi аманат.«?аза? биiн классикалы? де?гейге к?тере алмады?» деп бiр кездерi ?кiнгендерге ендi сол ма?сатты ж?зеге асыруды? с?тi туды. Бiздi ендi ешкiм ?олымыздан ?а?пайды. ?лемге ?аза? биiн танытатын зор м?мкiндiктерге жол ашылды. Б??ан д?лел А?Ш, ?ытай, Жапония, Франция, Т?ркия елдерiнi? сахналарында ?нер к?рсетiп, ?лтты? биiмiздi? айшы?ты ?рнегiмен та??алдырып ж?рген таланттар. Шетелдiк к?рермендер «мынау на?ыз классикалы? би ?ой» деп тамсан?андарын бишiлерiмiз ма?таныш етiп айтып ж?ргендерiнi? талай рет ку?сi болды?. Жателдiктердi? де к??iлiн аулап, сезiмiн баурап ал?ан е? алдымен би ?нерiмiздi? ?рi мен н?рi, ма?ынасы мен мазм?ны болса керек.
?аза? билерi - к?бiне-к?п на?ты белгiлi бiр т?рмыс - тiршiлiкке ??рылады да халы?ты? бейне болмысыны? айнасына айналады. Ол елдi? с?н - салтанатын, жастарды? махаббатын, ерлiгiн, елдiгiн, ?ай?ы - м??ын, ?л-?уатын д?лме-д?л сан мы?да?ан ?имылмен, ?оз?алыспен баяндап т?ратын бол?анды?тан бишi сахнада оны бар шеберлiгiмен, бар жан т?нiмен жеткiзуге тырысатыны ха?. Хореографиялы? бiлiм ал?ан к?сiп?ой бишi де бидi ?ой?ан к?сiп?ой балетмейстер де жа?а д?ниенi? сапасына бiрдей жауапты. Бишi «бидi ?йтеуiр билеп шы?сам болды» деп ойламай, бидi? к?рiнiстiк ?серiнен г?рi оны? iшкi айтайын деген таби?и с?лулы?ына к?бiрек м?н берiп, халы?ты? назарын со?ан аудару?а ден ?ойса, онда ол бишiнi? биi к??iлден шы?ты деген с?з. ?р бидi? де адам сия?ты ?зiндiк ерекшелiгi, мiнез-??л?ы бар екенiн бишi ?сте естен шы?армауы керек.
Мен бидi ?нерiмiздi? б?лiнбес бiр б?лшегi деп ?араймын. Ол сiз бен бiздi? бар ?мiрiмiздi? ?оз?алыстарымен ?рiлген к?ркем ?рнегi, оны? ма?ызы мен мазм?ны сия?ты болып к?рiнедi. Сол себептен де ?лтты? би ?азынамызды? ортаймауын оны? жа?а билермен толы?а, байи т?суiн ойлайтын жанашыр жандар ?анша ма? Оларды? ал?ы шебiнде Ш??ыла Сапар?али?ызы, А?марал ?айназарова сынды би ?нерiнi? фонатиктерi т?р. ?рине, биде тiл жо?, онда тек ?демi ?имыл ?ана бар.
Жалпы ?нердi? б?л саласынан бiздi? сауатымыз шамалы. К?бiне-к?п ат?стi пiкiр айтып, бидi? т?ла бойында?ы к?з iлеспес алуан т?рлi бейнелi ?имылдар ?андай жайды ме?зейдi, ненi айт?ысы келедi. Бiра? к?рермен о?ан назар аударып, м?н берiп жатпайды. О?ан ?йтеуiр ?наса болды. Б?л жерде барлы? к?рермен осындай деуден аула?пыз, К?кiрек к?зi к?реген ?нердi? жа?сысын «жа?сы», жаманын «жаман» деп айтатындар да бар. ?йткенi бiр бидi екi адам екi т?рлi т?сiнуi м?мкiн. М?селен, ?ос бiлектi? ширатыла ?рiлген ?имылына, ?зiлiп кеткелi т?р?ан белдi? н?зiк ?оз?алысына ?ана с?йсiнiп, одан ?рiге ?ресi жетпей жат?ан жандарды да кiн?лау?а болмайды. Зер салып, зерделеп ?араса?ыз, кез келген би адамны? жан д?ниесiнi? сезiмi мен сыры iспеттi.
Осы жерде Шара апамызды? би туралы айт?ан бiр ??гiмесiн еске алуды? ретi келiп т?р. «?лi есiмде, - деп бастап едi с?зiн к?зiнi? тiрiсiнде бiр кездескенiмде, - театрда «Айман-Шолпан» пьесасын ?ою?а дайынды? ж?рiп жат?ан ша? болатын. Бiрiншi к?нi музыкасын ты?дап ?зiрленiп жат?анбыз. М?ха?, М?хтар ?уезов менi о?аша ша?ырып алды да: - Шара, - дедi, - мынау ?аза? хал?ы дарынды халы?, ?нерпаз халы?, ?н деген, к?й деген м?ра ?ал?ан. Ал б?л ?аза? хал?ынан ?ал?ан биден са?ан м?ра жо?ты? ?асы. Сен осы бидi ?олы?а ал. Менi? бай?ауымша сенен бiр н?рсе шы?атын т?рi бар. Ал ?ай ?нердi алса? та, опера болсын, мына музыка театры болсын, оны? б?рi бисiз болмайды. Осы «Айман-Шолпаннан» баста. ?андай би бар?.
- М?ха-ау, ?андай би? Менi? билеп ж?рген билерiм ?р т?рлi. Б??ан ?андай би лайы?ты екенiн ?зi?iз айты?ыз. -Сен мынадан баста. ?аза?ты? мидай даласы. К?кпарды к?рдi? бе? Б?йгенi к?рдi? бе? ?аражор?аны к?рдi? бе? - Е. к?рдiм. - Мына атты? жор?асы, ж?й ж?рiсi, сылбыр ж?рiсi, шабыс ж?рiсi, осыны? б?рi би емес пе, би. К?йдi ты?дап к?рдi? бе? К?й, ?ол ?нерi, а?аш ?йдi? ?зi, ою, кiлем то?у, ?рмек то?у, ши орау, осыны? б?рi ?имыл, осыны? б?рiн ойлап, музыкасын тауып, к?йiн тауып с?йкестiрсе? би болып шы?ады. Ендi «Айман-Шолпанда» сен мына «?оян биiнен» баста,-деп ?тiнiш айтты. Сонымен екi ?ызбен ?оян болып билеп, кейiнiрек «?аражор?аны» билеп, би ?нерiн бастадым, - деген едi сонда. ?лтты? би ?нерiмiзге ?ам?оршы бол?ан за??ар жазушыны? сол бiр к?реген ?асиетiнi? ?мiрше?дiгiне б?гiнде к?зiмiз жеткендей. М?ха? айт?андарды? б?рi ?аза? биiнi? таби?атында бар десек ешкiм бiзбен дауласа ?оймас. ?лы т?л?алар негiзiн ?алап кеткен ?лтты? д?ст?рлi би мектебiмiз де бар, тек оны ?з хал?ымызды? д?ние танымына с?йкес туындылармен, ?лтты? бояумен ?рнектей бiлсек бол?аны. Сонда ?ана «осы ?аза?та би болма?ан», «би деп ж?ргендерi т?сiнiксiз бiрде?е» деген ?лтты? намысына тиетiн ?а??у с?з тиылады.
Айтар ой?а ай?ындама
М?хтар ?уезов:
Бiздi? ?аза? хал?ы дарынды, ?нерпаз халы?, ?н, к?й деген м?рамызда шек жо?. Ал б?л ?аза? хал?ынан ?ал?ан биден м?ра ?те аз. Жа?а ?рпа? осы бидi ?ол?а ал?аны ж?н. Менi? бай?ауымша осы ?нерге талпынып ж?рген Шара сия?ты жастар бар к?рiнедi. Одан бiр н?рсе шы?атын т?рi бар. Ал ?ай ?нердi алса? та, опера болсын, музыка театры болсын, оны? б?рi бисiз болмайды.
?аза?ты? мидай даласы. К?кпарды к?з алды?ыз?а елестетiп к?рi?iз. Б?йгенi к?рдi?iз бе? Жор?аны? ж?рiсiн к?рдi? бе? Мiне, осыны? б?рi ?имыл-?оз?алыс. Атты? желiсi, ж?й ж?рiсi, сылбыр ж?рiсi, шабыс ж?рiсi осыны? б?рi би емес пе, би. ?аза?ты? к?йiн ты?дап к?рi?iз, ?андай ?уен иiрiмдерi, ыр?а?тар жатыр. ?ол ?нерi, а?аш ?йдi? ?зi, ою, кiлем то?у, ?рмек то?у, ши орау, осыны? б?рi ?имыл, осыны? б?рiн ойлап музыкасын тауып, к?йiн тауып с?йкестiрсе? би болып шы?ады.
?аза?станны? халы? ?ртiсi
Г?лжан Талпа?ова:
?азiр ?лтты? бидi билейтiн бишiлер аз. Б?л - бiр. Екiншiден б?рын бишiлердi отыз сегiз жаста, ер адамдарды отыз то?ыз жаста зейнеткерлiкке шы?аратын. ?азiр елу сегiз-алпыстар шамасында шы?аратын болыпты. Б?л - м?лде д?рыс емес. ?шiншiден, бiздегi жа?сы бишiлердi? барлы?ы шет мемлекеттерге кетiп жатыр. Кетпес ?шiн талантты бишiлердi мемлекет барлы? жа?ынан ?амтамасыз етiп отыруы керек. М?селен, жа?сы бишiнi? жала?ысы да жа?сы бол?аны д?рыс. Бiр ?уанарлы?ы, талантты жастар к?п шы?ып жатыр. Оны? сексен пайызы ?аза? балалары. Бiр ?ана хореографиялы? училищенi? ?зiнде ?аза?станны? т?кпiр-т?кпiрiнен келген балалар о?иды. Ендеше, теледидардан танымайтын ?ншiлердi? клиптерiн к?рсете бергенше, сол балаларды? ?нерiн халы??а жеткiзбей ме!
Бишi
Ш??ыла САПАР?АЛИ?ЫЗЫ:
– Елге келгендегi ма?сатым – Астана мен Алматыда би мектептерiн ашу болатын. ?зiм ?йренген би ?нерiнi? ??пия сырларын кейiнгi балалар?а ?йрету. ?аза? би ?нерiн жо?ары д?режеге к?теруге ат салыссам деген арман бар к?кiрегiмде. К?п адамдар ?аза?та би болма?ан деген с?здердi шы?арып ал?ан. ?аза?та би болма?ан деген с?здi айту – бiз ?шiн ?лкен ?ят iс. ?зiмiздегi бар н?рсенi ?алай жо??а шы?арамыз. ?айта жо?алт?анымызды тауып, жары??а шы?аруымыз керек емес пе? Би – ?аза?ты? ?зiмен бiрге ?нiп-?скен, ?лмиса?тан келе жат?ан ?нер. Ол аспаннан салбырап т?се сал?ан н?рсе емес. ?аза?ты? ?зiнi? т?рмыс-тiршiлiгiнен ту?ан ?нер. ?н - музыка да солай ?ой. ?мiрден ал?ан ?серi?iзден, ?уанышы?ыздан, ?ай?ы - к?йiнiшi?iзден ?н немесе саз тумай ма? Композиторлар к??iлiнi? ?уенiн - сазбен, ал а?ын-жазушылар с?збен бiлдiредi. Би де сол сия?ты. Бiра? м?нда?ы iшкi сезiмдердi бейнелеу ??ралы – ?имыл-?оз?алыс. ?рине, ойды тiлмен емес, ?имылмен жеткiзу ?иын н?рсе.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Қазақ би өнерiнiң түп тамыры ғасырлар қойнауынан нәр алатыны белгiлi. Бүгiнде бишiлер де, би ансамбльдерi де, би студиялары да жоқ емес баршылық. Бiрақ, кәсiби жеке бишiлерiмiз саусақпен санарлықтай. Менi көптен берi осы мәселе ойландырады. Бiздiң би әлi әлемге таныла қойған жоқ. Солай бола тұрса да қазақ биi ұлттық дәстүр, салтты танытатын ең бiр өнердiң тиiмдiсi. Ол халықтың табиғатында, болмыс, тiрлiгiнде әуелден бар. Қанымызға сiңiп қалған дүние. Сондықтан да болар би халықтың жүрек қалауы. Ол онымен бiрге жасап келедi. Әрине, тоқырау кезеңдерiнде мәдениеттiң басқа салалары сияқты ұлттық дәстүрлi би өнерi де қиындықты бастан кешкенi белгiлi.
Бiр кездерi көптеген әлем халықтарының билерiн меңгерген «Салтанат», »Гүлдер», «Айгүл» сынды елiмiзге және одан да тысқары елдерге кеңiнен танымал ән-би ансамблдерiнiң беделi бәсеңсiп, көрермендермен жүздесуi саябырлап кеткенi ешкiмге жасырын емес. Оның үстiне, әсiресе, ежелгi қазақ биiне ерекше мән беру назардан тыс қалды. Халқымыздың тек өзiне ғана тән қазақ биi - әлем билерiнiң iшiндегi ең жасы десек те болады. Ол өзiнiң шарықтау шегiне әлi жете қойған жоқ. Бiрақ оның белгiлi бiр бөлiгi классикалық деңгейге көтерiлдi. Мәселен, халық биi «Қамажай», «Маусымжан», «Қаражорға», «Келiншек», «Айжан қыз» тәрiздi ұлтымыздың болмысын танытатын билер бiздiң мақтанышымыз емес пе. Бұл жайдан-жай көңiл жұбату үшiн айтылған жалған мақтан деуден аулақпын. Бiз тiлге тиек етiп отырған қазақ би өнерi бiрнеше дәуiрдi бастан кештi. Халқымыздың бұл өнерiнiң болашағы бүгiнде осы сала өнерпаздарын қатты толғандырып отыр десем қателесе қоймаспын. Оларды ойландырып, алаңдатып отырғанда ұлттық биiмiздiң философияға бай мағынасы, әсерлi де тартымды көрiнiстерi болса керек. Жалпы бiздiң елдiң би өнерiнiң мүмкiндiгi мен өрiсi өте зор әрi биiк. Демек жоғары дәрежеде өркен жаюына керемет қуатты күш бар.
Сайып келгенде, қазақ биi оның арқауы халықтың жан дүниесi, оның таным түсiнiгi, табиғатпен байланысы, оның философиясы. Мiне, осының бәрi кез келген бидiң құрылымынан, болмысынан айшықты көрiнiс тауып жататынына өз басым күмәнiм жоқ. Әрине, бұны былайғы қарапайым жұрт аңғара бермейдi. Қай өнер саласы болсын, оның бiз бiлмейтiн жақтары, өзiндiк сырлары, әдiс-тәсiлдерi болатынын ешкiм жоққа шығармайды. Билер де жақсылыққа, iзгiлiкке, әсемдiкке құрылатынын бiлемiз. Олар адамның бойындағы асыл қасиеттердi мадақтаудан тұрады десем қателесе қоймаспын.
Ендi бiр сәт қазақ биiнiң жүрiп өткен жолына үңiлсек оның аумалы-төкпелi, өрлеу мен тоқырау кезеңдерi аз болмапты. Бiрақ Шара сынды саңлақтың арқасында бiздiң биiмiз әлемдiк сахнаға азды-көптi шыққанын әсте жоққа шығаруға болмас. Осы дара тұлғаның еңбегiнiң нәтижесiнде қазақ биiнiң әр өрнегi халыққа жеттi. Ол өзiнiң түсiнiктi де тартымды, әсерлi де мәнерлi билерiмен сол өзi өмiр сүрген заманның талабын орындады, жүгiн көтердi. Сөйтiп, Шара апамыз қазақ би өнерiнiң қайталанбас жарық жұлдызына айналды десем менiмен бәрi келiсер.
Әрине, Шара Жиенқұлова, Дәурен Әбiров, Зауыр Райбаев, Болат Аюханов, Гүлжан Талпақова сынды бишiлер қалыптастырған салт та, дәстүр де қазақ биiнiң өзiне тән ерекшелiктердi бойына сақтаған әрi оны басқа елдердiң билерiмен салыстыруға әсте келмейдi. Қай жағынан алсаңыз да оның ұлттық иiрiмдерi, билеу мәнерi дараланып тұрады.
Себебi, бiздiң табиғатымыз даламен, еркiндiкпен, кеңдiкпен тiкелей байланысты. Қазақ оның төсiнде өскен төл баласы. Бұл қасиет оның өнерiне де тән құбылыс әрi заңдылық. Сондықтан да би өнерiнiң негiзi, қалыптасуы, тууы мiне осыдан бастау алып жатады. Бұған «Қазақ биi», «Айжан қыз», «Қаражорға», «Былқылдақ» сияқты ондаған ұлттық билерiмiз куә. Бұлардың денi классикалық өнер туындыларына, бишiлерiмiз үшiн би үлгiлерiне баяғыда-ақ айналып кеткен. Олар халық өмiрiн би тiлiмен баяндайды, соны мың бұралған әсем қимылдармен көрерменге жеткiзедi. Қазақ биiнiң түп төркiнiнде халықтың рухани таным түсiнiгiнiң жиынтық көрiнiсi жатқандай көрiнедi маған. Бiздiң ұлттық мәдениетiмiз оның iшiнде өзiмiз тiлге тиек етiп отырған би де елiмiздiң қоғамдық өмiрiнде орын алған өтпелi кезең кезiнде басқа өнер түрлерi тәрiздi бiраз қиыңдықтарды бастан кешiргенi рас. Бiрақ ол ертеден келе жатқан желiсiн үзiп алған жоқ, классикалық негiзiнен адасып, оны жоғалтқан жоқ. Өйткенi оның тамыры тереңде, халықтың санасында жатыр. «Қазақ биi кеңес дәуiрiнiң алғашқы жылдарында пайда болды», - деген жаңсақ пiкiрмен өз басым келiспеймiн. Сонда мыңдаған жылдық тарихы бар елде «би өнерi болмады» дегенге кiм сенедi. Әрине, кеңестiк дәуiрдiң кейбiр қоғамдық ағымының кесiрiнен қағажу көрiп, классикалық деңгейге көтерiле алмай қалды. Жаңа замандық әуеннiң көлеңкесiнде қалып қойды.
Шара апамыз көздiң қарашығындай сақтап, талмай, қажымай тiрнектеп жинаған iнжу-маржан дүниелерiн қайта жаңғыртып, тәуелсiз елдiң игiлiгiне айналдыру бүгiнгi бишiлерге парыз, әрi аманат.«Қазақ биiн классикалық деңгейге көтере алмадық» деп бiр кездерi өкiнгендерге ендi сол мақсатты жүзеге асырудың сәтi туды. Бiздi ендi ешкiм қолымыздан қақпайды. Әлемге қазақ биiн танытатын зор мүмкiндiктерге жол ашылды. Бұған дәлел АҚШ, Қытай, Жапония, Франция, Түркия елдерiнiң сахналарында өнер көрсетiп, ұлттық биiмiздiң айшықты өрнегiмен таңқалдырып жүрген таланттар. Шетелдiк көрермендер «мынау нағыз классикалық би ғой» деп тамсанғандарын бишiлерiмiз мақтаныш етiп айтып жүргендерiнiң талай рет куәсi болдық. Жателдiктердiң де көңiлiн аулап, сезiмiн баурап алған ең алдымен би өнерiмiздiң әрi мен нәрi, мағынасы мен мазмұны болса керек.
Қазақ билерi - көбiне-көп нақты белгiлi бiр тұрмыс - тiршiлiкке құрылады да халықтың бейне болмысының айнасына айналады. Ол елдiң сән - салтанатын, жастардың махаббатын, ерлiгiн, елдiгiн, қайғы - мұңын, әл-қуатын дәлме-дәл сан мыңдаған қимылмен, қозғалыспен баяндап тұратын болғандықтан бишi сахнада оны бар шеберлiгiмен, бар жан тәнiмен жеткiзуге тырысатыны хақ. Хореографиялық бiлiм алған кәсiпқой бишi де бидi қойған кәсiпқой балетмейстер де жаңа дүниенiң сапасына бiрдей жауапты. Бишi «бидi әйтеуiр билеп шықсам болды» деп ойламай, бидiң көрiнiстiк әсерiнен гөрi оның iшкi айтайын деген табиғи сұлулығына көбiрек мән берiп, халықтың назарын соған аударуға ден қойса, онда ол бишiнiң биi көңiлден шықты деген сөз. Әр бидiң де адам сияқты өзiндiк ерекшелiгi, мiнез-құлқы бар екенiн бишi әсте естен шығармауы керек.
Мен бидi өнерiмiздiң бөлiнбес бiр бөлшегi деп қараймын. Ол сiз бен бiздiң бар өмiрiмiздiң қозғалыстарымен өрiлген көркем өрнегi, оның маңызы мен мазмұны сияқты болып көрiнедi. Сол себептен де ұлттық би қазынамыздың ортаймауын оның жаңа билермен толыға, байи түсуiн ойлайтын жанашыр жандар қанша ма? Олардың алғы шебiнде Шұғыла Сапарғалиқызы, Ақмарал Қайназарова сынды би өнерiнiң фонатиктерi тұр. Әрине, биде тiл жоқ, онда тек әдемi қимыл ғана бар.
Жалпы өнердiң бұл саласынан бiздiң сауатымыз шамалы. Көбiне-көп атүстi пiкiр айтып, бидiң тұла бойындағы көз iлеспес алуан түрлi бейнелi қимылдар қандай жайды меңзейдi, ненi айтқысы келедi. Бiрақ көрермен оған назар аударып, мән берiп жатпайды. Оған әйтеуiр ұнаса болды. Бұл жерде барлық көрермен осындай деуден аулақпыз, Көкiрек көзi көреген өнердiң жақсысын «жақсы», жаманын «жаман» деп айтатындар да бар. Өйткенi бiр бидi екi адам екi түрлi түсiнуi мүмкiн. Мәселен, қос бiлектiң ширатыла өрiлген қимылына, үзiлiп кеткелi тұрған белдiң нәзiк қозғалысына ғана сүйсiнiп, одан әрiге өресi жетпей жатқан жандарды да кiнәлауға болмайды. Зер салып, зерделеп қарасаңыз, кез келген би адамның жан дүниесiнiң сезiмi мен сыры iспеттi.
Осы жерде Шара апамыздың би туралы айтқан бiр әңгiмесiн еске алудың ретi келiп тұр. «Әлi есiмде, - деп бастап едi сөзiн көзiнiң тiрiсiнде бiр кездескенiмде, - театрда «Айман-Шолпан» пьесасын қоюға дайындық жүрiп жатқан шақ болатын. Бiрiншi күнi музыкасын тыңдап әзiрленiп жатқанбыз. Мұхаң, Мұхтар Әуезов менi оңаша шақырып алды да: - Шара, - дедi, - мынау қазақ халқы дарынды халық, өнерпаз халық, ән деген, күй деген мұра қалған. Ал бұл қазақ халқынан қалған биден саған мұра жоқтың қасы. Сен осы бидi қолыңа ал. Менiң байқауымша сенен бiр нәрсе шығатын түрi бар. Ал қай өнердi алсақ та, опера болсын, мына музыка театры болсын, оның бәрi бисiз болмайды. Осы «Айман-Шолпаннан» баста. Қандай би бар?..
- Мұха-ау, қандай би? Менiң билеп жүрген билерiм әр түрлi. Бұған қандай би лайықты екенiн өзiңiз айтыңыз. -Сен мынадан баста. Қазақтың мидай даласы... Көкпарды көрдiң бе? Бәйгенi көрдiң бе? Қаражорғаны көрдiң бе? - Е... көрдiм... - Мына аттың жорғасы, жәй жүрiсi, сылбыр жүрiсi, шабыс жүрiсi, осының бәрi би емес пе, би. Күйдi тыңдап көрдiң бе? Күй, қол өнерi, ағаш үйдiң өзi, ою, кiлем тоқу, өрмек тоқу, ши орау, осының бәрi қимыл, осының бәрiн ойлап, музыкасын тауып, күйiн тауып сәйкестiрсең би болып шығады. Ендi «Айман-Шолпанда» сен мына «Қоян биiнен» баста,-деп өтiнiш айтты. Сонымен екi қызбен қоян болып билеп, кейiнiрек «Қаражорғаны» билеп, би өнерiн бастадым, - деген едi сонда. Ұлттық би өнерiмiзге қамқоршы болған заңғар жазушының сол бiр көреген қасиетiнiң өмiршеңдiгiне бүгiнде көзiмiз жеткендей. Мұхаң айтқандардың бәрi қазақ биiнiң табиғатында бар десек ешкiм бiзбен дауласа қоймас. Ұлы тұлғалар негiзiн қалап кеткен ұлттық дәстүрлi би мектебiмiз де бар, тек оны өз халқымыздың дүние танымына сәйкес туындылармен, ұлттық бояумен өрнектей бiлсек болғаны. Сонда ғана «осы қазақта би болмаған», «би деп жүргендерi түсiнiксiз бiрдеңе» деген ұлттың намысына тиетiн қаңқу сөз тиылады.
Айтар ойға айқындама
Мұхтар Әуезов:
Бiздiң қазақ халқы дарынды, өнерпаз халық, ән, күй деген мұрамызда шек жоқ. Ал бұл қазақ халқынан қалған биден мұра өте аз. Жаңа ұрпақ осы бидi қолға алғаны жөн. Менiң байқауымша осы өнерге талпынып жүрген Шара сияқты жастар бар көрiнедi. Одан бiр нәрсе шығатын түрi бар. Ал қай өнердi алсақ та, опера болсын, музыка театры болсын, оның бәрi бисiз болмайды.
Қазақтың мидай даласы... Көкпарды көз алдыңызға елестетiп көрiңiз. Бәйгенi көрдiңiз бе? Жорғаның жүрiсiн көрдiң бе? Мiне, осының бәрi қимыл-қозғалыс. Аттың желiсi, жәй жүрiсi, сылбыр жүрiсi, шабыс жүрiсi осының бәрi би емес пе, би. Қазақтың күйiн тыңдап көрiңiз, қандай әуен иiрiмдерi, ырғақтар жатыр. Қол өнерi, ағаш үйдiң өзi, ою, кiлем тоқу, өрмек тоқу, ши орау, осының бәрi қимыл, осының бәрiн ойлап музыкасын тауып, күйiн тауып сәйкестiрсең би болып шығады.
Қазақстанның халық әртiсi Гүлжан Талпақова:
Қазiр ұлттық бидi билейтiн бишiлер аз. Бұл - бiр. Екiншiден бұрын бишiлердi отыз сегiз жаста, ер адамдарды отыз тоғыз жаста зейнеткерлiкке шығаратын. Қазiр елу сегiз-алпыстар шамасында шығаратын болыпты. Бұл - мүлде дұрыс емес. Үшiншiден, бiздегi жақсы бишiлердiң барлығы шет мемлекеттерге кетiп жатыр. Кетпес үшiн талантты бишiлердi мемлекет барлық жағынан қамтамасыз етiп отыруы керек. Мәселен, жақсы бишiнiң жалақысы да жақсы болғаны дұрыс. Бiр қуанарлығы, талантты жастар көп шығып жатыр. Оның сексен пайызы қазақ балалары. Бiр ғана хореографиялық училищенiң өзiнде Қазақстанның түкпiр-түкпiрiнен келген балалар оқиды. Ендеше, теледидардан танымайтын әншiлердiң клиптерiн көрсете бергенше, сол балалардың өнерiн халыққа жеткiзбей ме!
Бишi Шұғыла САПАРҒАЛИҚЫЗЫ:
– Елге келгендегi мақсатым – Астана мен Алматыда би мектептерiн ашу болатын. Өзiм үйренген би өнерiнiң құпия сырларын кейiнгi балаларға үйрету. Қазақ би өнерiн жоғары дәрежеге көтеруге ат салыссам деген арман бар көкiрегiмде. Көп адамдар қазақта би болмаған деген сөздердi шығарып алған. Қазақта би болмаған деген сөздi айту – бiз үшiн үлкен ұят iс. Өзiмiздегi бар нәрсенi қалай жоққа шығарамыз. Қайта жоғалтқанымызды тауып, жарыққа шығаруымыз керек емес пе? Би – қазақтың өзiмен бiрге өнiп-өскен, әлмисақтан келе жатқан өнер. Ол аспаннан салбырап түсе салған нәрсе емес. Қазақтың өзiнiң тұрмыс-тiршiлiгiнен туған өнер. Ән - музыка да солай ғой. Өмiрден алған әсерiңiзден, қуанышыңыздан, қайғы - күйiнiшiңiзден ән немесе саз тумай ма? Композиторлар көңiлiнiң әуенiн - сазбен, ал ақын-жазушылар сөзбен бiлдiредi. Би де сол сияқты. Бiрақ мұндағы iшкi сезiмдердi бейнелеу құралы – қимыл-қозғалыс. Әрине, ойды тiлмен емес, қимылмен жеткiзу қиын нәрсе.
