Т?рбие са?аты: «Киелі ?нер ?рпа??а ?ла?ат»
«?нер – білім б?ла?ы» дана хал?ымыз, ?мірді? ?ай саласы болса да адамдар?а рухани к?ш жігер беріп, ерекше ?уаныш, с?йініш, тол?у сезімдерін артады. ?нер саласыны? бірі – ?н мен к?йді? ?о?амды? ?рі т?рбиелік м?ні зор. О?ушылар?а музыкалы? т?рбие беру барысында мектептерде белгілі бір ж?йелі ба?ытпен музыка саба?ы ж?ргізіледі. Музыка дегенімізді? ?зі – ?мірді? бір б?лігі. Музыка ар?ылы бала т?рбиелік ж?не білімділік ?асиеттерді бойына сі?іреді. Мектеп ?абыр?асына келген о?ушыларды? музыка?а деген сезім ?абілеті ?р т?рлі болып келеді, я?ни оларды? біреулерінде орташа, біреулерінде жа?сы, ал біреулерінде тіпте дамыма?ан болып келеді. Ал м?ндай о?ушылар ?шін эстетикалы?, этикалы? т?рбие беретін б?гінгідей т?рбие са?аттарыны? пайдасы ?те зор. М?ндай т?рбие са?аттарды? ма?саттары т?рлі методикалы? т?сілдермен балаларды? музыка?а, ?нерге, ?семдіккке деген ма?л?маттарн, т?сінік сезімдерін оятып, оларды? жан – д?ниесіне психологиясына пайдалы ?серін тигізеді. Мектептен тыс ж?не кластан тыс ж?мыстарды ж?йелі т?рде жеткізіп отыру о?ушыны? музыка саба?ынан ал?ан білімін бекітеді ж?не толы?тыра т?седі, ?мір мен ?нердегі ?семдіктен ал?ан эстетикалы? ?абылдауын тере?детеді, балаларды? музыкалы? ой – ?рісін дамытады. О?ушылар?а адамгершілік т?рбие беруде кластан тыс ж?мыстарды? орны ерекше я?ни, музыка, ?нер туралы ??гіме,та?ырыпты? концерттер, музыкалы? сайыстар, концерттік залдар т.б сия?ты ?р т?рлі формаларды? болуы – музыка т?рбиесін жетілдіруді? бірден – бір жолы.
?нер – ?мір б?ла?ы, ізгілік пен ?лемдік бастауы. ?нерде ?ркімні? ?зіндік орны салма?ы болма?. Жалпы ?нер адамы ?мірдегі ба?асын да те? ?стаса керек.
Жалпы ?неге – ?ла?атты адамдарды? ?рпа??а к?рсететін ?лгісі. ?неге адамдарды? т?лім – т?рбиелілігі, ?лгілілігі, саналы?ы, ережелеріні? жиынты?ы ретінде к?рінеді. ?неге к?рсететін иманды, зерделі, инабатты кісілерден адамдар жа?сылы? пен ?айырымдылы?ты, адамгершілік пен ізеттілікті ?йреніп оны ?здеріне ?лгі т?тады.
Д?ст?рлі ?аза? ?о?амында?ы ?лтты? ?неге к?ріністері адамны? бойында кісілік, инабаттылы?, парасаттылы? секілді асыл ?асиеттерді? ?алыптасуына игі ?сер ететін ?лтты? т?лім – т?рбиені? ?айнар к?зі болып саналады. Ал енді осы ?неге менен ?нер егіз б?ла?тай саба?тасып жатыр. ?нер жолы ?те ?иын к?рделі адам баласыны? бойына бабаны? ?анымен ананы? а? с?тімен баланы? бойына дарытатын ?асиет.
Біз осы Алла та?ала Адамзат?а деп ?сын?аносы бір ?асиетті ?з орнымен ?йрене отырып, ?лкен ізденіспен кейінгі ?рпа??а мол м?ра ?ылып жеткізуіміз ?р адам баласыны? бойында?ы парыз деп санаймыз. Адам баласы тарихы жаса?ан м?дениетті? ас?ар белі мен м?нарлы шы?ына ?ол жетті, оны? асыл да абзал табыстарын бой?а сі?іріп, ілгері бас?ан алып ж?рек ?аза? хал?ы б?рын ?рпа?ы к?ріп болжама?ан жа?а шы??а шы?ты. Мен енді ?уелі ?аза? ?нері д?ст?рлі ?н жа?ына то?тала отырайын. ?аза? ?ндеріні? жанрлы? сипаттамасы ретінде о?ыту т?жірибесінде этомузыкатанушы – Б.Ерзаковичті? т?жырымдамасы ?олданылып келеді. ?алым ?зіні? «?аза? хал?ыны? ?н м?дениеті» е?бегінде мынадай жанрлы? аны?тамаларды келтіреді.
1.Т?рмыс – салт ?ндері.
2. Той ?ндері. «Жар - жар», «Беташар», «Тойбастар», «Сы?су», «?оштасу» ?аза?а
байланысты ?ндер.
3. Т?рмысты? отбасылы? ?ндер, насихат ?ле?дер, балалар?а арнал?ан «Бесік
жырлары», т?сау кесер, бесікке салу та?па?тары.
Желдірме ?ндер – термелер, арнау, насихат ?ндер, т.б.
Авторлы? арнау ?ндер Молдабайды? ?ні, ?азизді? ?ні, Б?ркітбайды? ?ні «Шашубай», «Теміржол», т.б.
?ндерді б?лай б?лу ар?ылы оларды? формасын аны?тау?а болады. ?ара ?ле?дерді к?бінесе халы? ?ндері деп атайды. Б?ларды? да ?алыптас?ан ?айырымы бар, к?бінесе он бір буынды? ?ле?ге ??рылады. Халы? ?ндері айма?ты? мектептерге б?лінгенмен негізгі сарыны жалпы ?аза?ы ?нге орта? саз?а ??рылады, сонды?тан бір ?лкені? ?ншісі ?иналмай айта береді, я?ни ?аза? ?ніні? бірт?тасты?ы айма?ты? ?ншілік мектептеріне ?анша жіктегенмен б?зылмайды. ?арифолланы? ар?а ?ндерін тамылжыта шыр?а?аны Ж?сіпбек М?хит ?ндерін тебірене айт?аны со?ан д?лел бола алады. Халы?ты? ?н д?ст?рінде орындаушылы? ерекшеліктеріне ?арай айма?ты? мектептерге б?ле о?ыту т?жірибесі ?алыптас?ан. Жалпылай айт?анда, шартты т?рде ар?а мектебі Жетісі мектебі, Батыс ?аза?стан мектебі де б?леді.
1.Ар?а мектебі ?аза?ы ?ншілік мейлінше дамы?ан саласы болып табылады. Ар?а мектебіні? ?кілдері деп Біржан сал, А?ан, Балуан шола?, Майра Уали?ызы, Шашубай, Райжан са?ыла?тарды айту?а болады. Ар?а ?ндері біркелі еркін ыр?а?пен айтылады. Диапазоны мейлінше ке? болады. Ар?а ?ндеріні? к?сіби мектебін жаса?андар Ж.Елебеков, Ж.К?рменов, ?.Байбосынов т.б.
2. Жетісу мектебі ?аза?ты? к?не ?ндеріні? ?сіресе халы?ты? ?уендеріні? мол са?тал?ан ?ншілік ?нер шо?ыры саналады. Орындалуы мен домбырада с?йемелденуі ар?ылы Ар?а ?ндеріне ?те ??сас.Сонды?тан б?л мектепті? ?кілдеріні? репертуарында Ар?а сазгерлеріні? ?ндері де ке? орын алады. Жетісу ?ншілеріні? к?рнекті ?кілдері ретінде Жамбыл, Кенен, ?апез, Пішан, Д?неш Рахышевтарды атай аламыз. Жетісу ?н мектебіні? к?сіби т??ырын ?ала?ан Ж.К?рменов, оны? ізін жал?астырушы ш?кірті Е.?осбарма?ов.
3. Батыс ?аза?станды? ?ншілік мектеп – елімізді? батыс ?лкесінде дамы?ан ?ншілік ?нер. Б?рын?ы Б?кей ордасыны? жерінде шыр?ал?ан т?кпелі жыр негізінде синтезделген желдірмелі ?н М?хит ар?ылы жа?а белеске к?теріледі. М?хит ?ндері Атырау, А?тау, Орал, А?т?бе жерінен бастау алып Сыр мен Ар?а?а дейін ?анатын жай?ан. Б?л мектепті? басында ?арифолла ??рман?алиев т?р. ?.??рман?алиев ?зе?гілес ?нерпаз ретінде ?ли ??рмановпен есімін ??рметпен атай аламыз. ?.??рман?алиев осы мектепті? жеке арна?а ?лкен ?нер саласы болуына к?п тер т?кті. ?арифолла мектебінен шы??ан оны? ш?кірттері ?.Байбосынов, ?.Орашева, ?.Рахимова, А.Д?рібаева, Ж.С?рсен?алиева, ?.А?таев, М.Т?решов, ?.Берді?алиев, С.Рахметжанов, С.?бдірахманов, С.Жайпейісова, С.Мырзабаева, А.?осанова, ?.К?рімовтер.
Б?л ?дістемелік ??ралда Ар?а ?ншілік мектебі зерттеу к?зі бол?анмен, жалпы орта? ?ншілік ?нерге ?атысты о?ыту ж?мыстарыны? методикасын келтіруді ма?сат етіп отырмыз. Себебі ?ншіні? ал?аш?ы дауыс ?ою дайынды?ы, домбырамен с?йемелдеу, репертуар та?дауы, сахналы? шеберлігі, д?ст?рлі иірімдерді ме?геруі барлы? ?н мектептерінде орта? м?селе.
Аспаппен ?н айту.
Халы? ?ндерін аспаппен с?йемелдеу ежелден келе жат?ан ?нер. Ертеде т?ркі серілері ?нді барабан, сыбыз?ы, домбыра, дутар, жержер, ?обыз, сырнай аспаптарыны? к?мегімен шыр?а?аны белгілі.
Кейіннен ?обыз бен домбыра аспабында?ы ?рдіс ке? тарады, ?ал?андары ?олданыстан шы?а бастады.
Домбыраменен ?н айужолы б?лек, ?аза?ты ?ндеріндегі «Домбыра екі ішекті ?ол?а алайын», Домбыра ер жігітті? ?ол?анаты деген с?здер текке айтылма?ан. Я?ни ?н т?ресі домбырамен ?ана шыр?ал?ан.
Ж?не де айта кететін киелі ?нерімізді? бірі к?й, к?йшілік ?нер. К?йшілік ?нер де атадан бала?а ?рпа?тан – ?рпа??а жал?асатын киелі ?асиетті ?нер.
К?йшілік мектептерді батыс, о?т?стік, ар?а болып адам баласыны? орналас?ан таби?атына ?оныс тепкен жерлеріне байланысты б?лінеді. Жалпы домбыраны? киелі ?асиетті бабадан ?ал?ан ?нерді? келер ?рпа??а ??сіп о?ып жат?ан б?б?лдіршіндерге а?ыл, ой сананы? жетілуіне пайдасыны? зор екенін біз жа?сы білеміз. Оны? ішінде д?ст?рлі ?н, терме, тол?ау, жыр, ?исса, дастандар баланы? т?лім – т?рбие алып, ой санасыны? жа?сы ?алып?а келуіне, адамгершілікке, адалды??а, парасаттылы??а, кеме?герлік деп мданышпанды??а апаруына жол ашады. Біз келешек ?рпа??а т?лім – т?рбие беріп, ?ла?атты ?стаз атына кір келтірмей ?з е?бегімізді жал?астыру?а міндеттіміз.