?аза? ауыз ?дебиетіні? ?лкен бір саласы т?рмыс – салт жырлары. К?нделікті т?рмыста ?ле? айту ?аза?ты? ?асиетті салты бол?ан. Ондай ?ле?дерді, жырларды сонды?танда т?рмыс - салт жырлары деп атайды.
Т?рмыс- салт жырларында халы?ты? ?зіне т?н т?рмыс – тіршілігі, салт – д?ст?рі с?з болады, т?рт ?лік мал ж?не жан – жануарлар туралы, наурызда?ы к?ктемгі ел ?уанышы туралы жырлар айтылады. Т?рмыс – салт жырларыны? бір т?ріне бесік жыры, т?сау кесер жыры, жар – жар, той бастар, беташар, бата - тілек, жо?тау сия?ты салт?а байланысты ту?ан жырлар жатады.Т?рт т?лік ?аза? хал?ыны? к?н к?рісіні? к?зі еді. Ол сауса - с?т, сойса – ет, мінсе - к?лік, келсе ?адірлеп, ол туралы нелер бір тамаша жырлар тудырып отыр?ан. Малды? ?з т?ліне мейірленуін айту ар?ылы ?ой с?йеді баласын “?о?ырым” деп, адам баласы ?зіні? ?зіні? де мал?а ерекше с?йінуін жырлайды.
Т?рмыс – салт жырларыны? е? к?п т?ріні? бірі – наурыз жырлары. К?ктемні? келуін жа?а жылды? келуі деп т?сінген халы? к?н жылып, мал к?кке тойын?ан ша?ты ?уаныш к?ріп, жауын к?п болсын, а? мол болсын, елге то?шылы? болсын деп ?ле?дер айт?ан. Оны біз наурыз жырлары деп атаймыз. Т?рмыс – салт жырларын жалпы ?рбір адам айта береді, ?сіресе, олар той жиындарда к?п айтылады. ?лкендер сия?ты сен де сондай жырларды ?йреніп алып немесе ?зін? жаны?нан шы?арыпта айт?ан.
Бесік жыры – Бала д?ниеге келгеннен бастап айтылады. Ол бір ?лкен той.
?лди – ?лди а? б?пем
А? бесікке жат б?пем
Жылама б?пем жылама
Жілік ша?ып берейін.
Т?сау кесер жыры – Т?сау кесер жыры ал?аш рет ?адамын жа?а - жа?а басайын деп келе жат?ан с?биді? ?ара жіппен т?сауын кеседі.
Т?сауы?ды кесейін
К?рмеуі?ді шешейін
?аз – ?аз балам, ?аз балам
?адам басса? м?з болам.
?аз – ?аз, балам, ?аз балам
Та?ымы?ды жаз балам
?адамы?а ?арайы?
Бас?аны?ды санайы?.-деп жырла?ан.
Жар – жар. Б?л келінні? боса?а аттап, ?ыз бен жігітті? ба?ытты болып, еліне сыйлы боу ?шін тілектерін айтады. Б?л ?ле?мен айтылады екен. Жа?а?ы ?ызды? ж?зін:
Алып келген базардан
?ара насыр жар – жар –ау
?ара ма?пал с?укеле
Шашы? басар, жар – жар – ау.
Той бастар
Ба?ылан серке, мар?ас?а, ?ой бастайды
?ой алдында жануар ой?астайды.
Той бастар д?ст?р.?р той да?дылы “Той бастар” жырымен басталады. Тойды ?деттегідей ?ле?мен баста?аны ?шін толымды сыйлы? береді. Ол ?ле? “Тойбастар ” деп аталады.
Беташар – “Уа, ?леумет! Енді беташар ты?дайы? жа?а т?скен келінді “беташар” д?ст?рі жасалмай ешкім к?ре алмайды. Оны к?ру ?шін ?дейі “беташар” жасалады. О?ан той?а жинал?ан туыс – ту?андар тегіс ?атынасады. Жас келінні? екі жа?ында к?регенді келіндері т?рады. Салем жаса?ан адамдар “к?рімдік” береді.
Бата – тілек – оны кез келген адам айта бермейді. Оны сыйлы адамдар берген. Батаны? т?рлері ?те к?п жа?а д?ниеге келген бала?а ?йлену тойына, шілдехана?а, ат?а мінгізу т.б.
Жо?тау – б?л да д?ст?рді? бір т?рі. Адам ?айт?анда соны жо?тайды. Адам ?з – ?зімен ішіндегі шерін тар?ау ?шін жо?тау айтылады. Б?л жо?тау айтпаса, жо?тама?ан болып есептеледі. Б?л ?лкен д?ст?рді? бірі. ?айда барасы?, ?лім – ?лім деген сын?а бару деген с?з к?рді?дерме. Сыншыл к?здер к?п болады.
І. Топ?а б?лу. Топты таныстыру.
ІІ. Ма?ал – м?телді? бір шума?ын айт?ызып екінші шума?ын келесі топ?а айт?ызу.
ІІІ. Т?йе - байлы?. “С???ар” тобына
?ой – мырзалы? “Жас ?ыран” тобына
Ешкі – кедейлік “С???ар” тобына
Сиыр – а?ты? “Жас ?ыран” тобына. Ма?ыналарын ашу.
ІV. Тіл туралы ?ле?дерін айт?ызу.
Екі топ?а – бір о?ушыдан.
V. К?нерген с?з – т?рмыс – салт?а байланысты с?здер. Та?та?а жазу.
Саба?ты бекіту: Т?рмыс салт?а байланысты ?ле?дерді о?ыту.
Саба?ты ?орытындылау: Б?гінгі саба?ымызда балалар, т?рмыс – салт жырларымен танысты? оны? т?рлері ?здері? білгендей жар – жар, беташар, т?сау кесер, тойбастар, бата – тілек, жо?тау.
?йге тапсырма: Наурыз ?ле?дерін жаттау.
Ба?алау.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Просмотр содержимого документа
«Разработка урока литература »
Сыныбы:9 Пәні: қазақ әдебиеті күні:
Сабақтың тақырыбы: Тұрмыс – салт жырлары.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік – оқушыларды тұрмыс – салт жырлары арқылы тіл байлықтарын кеңейту, әдебиет сабағына деген қызығушылығын ояту.
Дамытушылық- дүниетанымын, ой – өрісін кеңейту шығармашылық қабілеттерін дамыту, өз бетімен әректтенуге дағлыландыру, сөйлеу тілін, сөйлеу мәдениетін дамыту.
Тәрбиелік – ұжымдасып еңбектенуге, әдептілікке ұлттық тәлім- тәрбие алуға, ұқыптылыққаелжандылыққа тәрбиелеу.
Қазақ ауыз әдебиетінің үлкен бір саласы тұрмыс – салт жырлары. Күнделікті тұрмыста өлең айту қазақтың қасиетті салты болған. Ондай өлеңдерді, жырларды сондықтанда тұрмыс - салт жырлары деп атайды.
Тұрмыс- салт жырларында халықтың өзіне тән тұрмыс – тіршілігі, салт – дәстүрі сөз болады, төрт үлік мал және жан – жануарлар туралы, наурыздағы көктемгі ел қуанышы туралы жырлар айтылады. Тұрмыс – салт жырларының бір түріне бесік жыры, тұсау кесер жыры, жар – жар, той бастар, беташар, бата - тілек, жоқтау сияқты салтқа байланысты туған жырлар жатады.Төрт түлік қазақ халқының күн көрісінің көзі еді. Ол сауса - сүт, сойса – ет, мінсе - көлік, келсе қадірлеп, ол туралы нелер бір тамаша жырлар тудырып отырған. Малдың өз төліне мейірленуін айту арқылы қой сүйеді баласын “қоңырым” деп, адам баласы өзінің өзінің де малға ерекше сүйінуін жырлайды.
Тұрмыс – салт жырларының ең көп түрінің бірі – наурыз жырлары. Көктемнің келуін жаңа жылдың келуі деп түсінген халық күн жылып , мал көкке тойынған шақты қуаныш көріп, жауын көп болсын, ақ мол болсын, елге тоқшылық болсын деп өлеңдер айтқан. Оны біз наурыз жырлары деп атаймыз. Тұрмыс – салт жырларын жалпы әрбір адам айта береді, әсіресе, олар той жиындарда көп айтылады. Үлкендер сияқты сен де сондай жырларды үйреніп алып немесе өзінң жаныңнан шығарыпта айтқан.
Бесік жыры – Бала дүниеге келгеннен бастап айтылады. Ол бір үлкен той.
Әлди – әлди ақ бөпем
Ақ бесікке жат бөпем
Жылама бөпем жылама
Жілік шағып берейін.
Тұсау кесер жыры –Тұсау кесер жыры алғаш рет қадамын жаңа - жаңа басайын деп келе жатқан сәбидің қара жіппен тұсауын кеседі.
Тұсауыңды кесейін
Күрмеуіңді шешейін
Қаз – қаз балам, қаз балам
Қадам бассаң мәз болам.
Қаз – қаз, балам, қаз балам
Тақымыңды жаз балам
Қадамыңа қарайық
Басқаныңды санайық.
деп жырлаған.
Жар – жар.Бұл келіннің босаға аттап, қыз бен жігіттің бақытты болып, еліне сыйлы боу үшін тілектерін айтады. Бұл өлеңмен айтылады екен. Жаңағы қыздың жүзін:
Алып келген базардан
Қара насыр жар – жар –ау
Қара мақпал сәукеле
Шашың басар, жар – жар – ау.
Той бастар
Бағылан серке, марқасқа, қой бастайды
Қой алдында жануар ойқастайды.
Той бастар дәстүр.Әр той дағдылы “Той бастар” жырымен басталады. Тойды әдеттегідей өлеңмен бастағаны үшін толымды сыйлық береді. Ол өлең “Тойбастар ” деп аталады.
Беташар – “Уа, әлеумет! Енді беташар тыңдайық жаңа түскен келінді “беташар” дәстүрі жасалмай ешкім көре алмайды. Оны көру үшін әдейі “беташар” жасалады. Оған тойға жиналған туыс – туғандар тегіс қатынасады. Жас келіннің екі жағында көрегенді келіндері тұрады. Салем жасаған адамдар “көрімдік” береді.
Бата – тілек – оны кез келген адам айта бермейді. Оны сыйлы адамдар берген. Батаның түрлері өте көп жаңа дүниеге келген балаға үйлену тойына, шілдеханаға, атқа мінгізу т.б.
Жоқтау – бұл да дәстүрдің бір түрі. Адам қайтқанда соны жоқтайды. Адам өз – өзімен ішіндегі шерін тарқау үшін жоқтау айтылады. Бұл жоқтау айтпаса, жоқтамаған болып есептеледі. Бұл үлкен дәстүрдің бірі. Қайда барасың, өлім – өлім деген сынға бару деген сөз көрдіңдерме. Сыншыл көздер көп болады.
І. Топқа бөлу. Топты таныстыру.
ІІ. Мақал – мәтелдің бір шумағын айтқызып екінші шумағын келесі топқа айтқызу.
ІІІ. Түйе - байлық. “Сұңқар” тобына
Қой – мырзалық “Жас қыран” тобына
Ешкі – кедейлік “Сұңқар” тобына
Сиыр – ақтық “Жас қыран” тобына. Мағыналарын ашу.
ІV. Тіл туралы өлеңдерін айтқызу.
Екі топқа – бір оқушыдан.
V. Көнерген сөз – тұрмыс – салтқа байланысты сөздер. Тақтаға жазу.
Сабақты бекіту: Тұрмыс салтқа байланысты өлеңдерді оқыту.
Сабақты қорытындылау: Бүгінгі сабағымызда балалар, тұрмыс – салт жырларымен таныстық оның түрлері өздерің білгендей жар – жар, беташар, тұсау кесер, тойбастар, бата – тілек, жоқтау.
