Махамбет Өтемісұлы "Соғыс" өлеңі

Күні:                                   Пәні: қазақ әдебиеті                            Сыныбы: 8

Сабақтың тақырыбы Махамбеттің «Соғыс» өлеңі

Сабақтың  мақсаты: білімділік - өлеңнің авторы туралы мәлімет беріп, өлеңнің айтайын деген ойын, Исатай-Махамбет  бастаған  көтерілістің мақсатын, соғыс сипатын, көтеріліс басшыларының ерлік, батырлық тұлғаларын түсіндіру, өлеңде кездесетін тұрақты тіркестер, теңеу сөздерді талдау;  тәрбиелік – оқушыларды елін, жерін, Отанын сүйетін патриот етіп  тәрбиелеу, ерлік пен елдікті, батырлықты дәріптеу, олардың  бойында қызығушылық, ізденушілік қабілеттерін арттыру.

            Сабақтың көрнекілігі: ақын портреті, батыр киімі, қару-жарағы, шығармалар жинағы, Қазақстан картасы, «Еліміздің рәміздері» тақырыбындағы буклет, М.Қалымовтың «Исатай-Махамбет» атты суреті, үнтаспа, Жәңгір ханның суреті, хронологиялық таблица жазылған плакат бет.

            Сабақтың түрі: аралас сабақ.

            Сабақтың әдісі: баяндау, диалог, талдау, түсіндіру, қорытынды.

            Пәнаралық байланыс: тарих, география, қазақ тілі.

            1. Кріспе.

а) Ұйымдастыру кезеңі.

ә)  Үй тапсырмасын сұрау тест әдісі бойынша жүреді.

3. Жаңа сабақ өту.

            Оқушылардың назарын батырдың киімдері мен қару-жарақтарына аударту арқылы Махамбеттің портретін көрсетіп, бұл киімдерді тек батырлар киетініне түсінік беру.

            Оқушылардың  төменгі сыныптарда «Махамбеттің тапқырлығы»  атты мәтінмен, ал 3-сыныпта Қ.Жұмалиевтің «Махамбет пен Жақия» әңгімесімен танысқандарын естеріне түсіріп, Махамбеттің бойындағы өжеттік, тапқырлық, батырлық, ержүректік қасиеттерімен таныс екендіктерін айтып, енді Махамбетті ақындық, күйшілік, сазгерлік, домбырашылық қырынан таныту.

 - Бүгін балалар, біз Махамбетті басқа қырынан танимыз, ақынның өлеңдерімен танысамыз. Демек, Махамбет әрі батыр, әрі ақын екен. Оған оның көптеген өлеңдері дәлел бола алады.

            Махамбеттің 80-ге жуық өлеңі бар, мұрасының көбі бізге жетпеген. Оның өлеңдерін шәкірті Қуан жырау жатқа білген екен. Одан Мұрат Мөңкеұлы үйренген. Одан Ығылман Шөреков жаттаған. Бірқатар өлеңдерін жинаған  ақын – Шәңгерей Бөкеев.

            Ең алғаш Махамбет өлеңдері 1908 жылы Қазан қаласында «Мұрат ақынның Ғымарқызы уғылына айтқаны» дейтін жинақта жарық көрген.

            Сонымен қатар күйші-сазгер, домбырашы. Олай дейтініміз – Махамбеттің «Жорық», «Жайық асуы», «Қайран,Нарын», «Исатайдың Ақтабаны-ай», «Кішкентай», «Ақтабан», «Жұмыр қылыш», «Өттің дүние», «Өкініш», «Қиыл  қуғыны» т.б. күйлері бар.

            Электронды оқулықтан Махамбеттің шыққан тегі, өскен ортасы, өмірінен мәліметтер беріледі.

            - Балалар, біз бүгін Махамбеттің «Соғыс» атты өлеңін өтеміз. Өлеңді оқымас бұрын сұрақтар беремін.

1. «Соғыс» деген сөзді естігенде есімізге  не түседі?

2. Қандай сезімде боласың?

            Оқушылар әр түрлі жауаптар, пікірлер айтады. Осыдан кейін  Мұқағали Мақатаевтың «Соғыс» деген өлеңінен үзінді оқылады да, сосын Махамбеттің «Соғыс» өлеңін мәнерлеп оқимын.

            Хронологиялық кестені пайдалана отырып, көтерілістің шығу себебін, оқиғаның болған уақыты жайында айтылады.

            Исатай мен Махамбет халықты хан-сұлтандарға, білегі жуан билерге қарсы көтереді.

            Көтерілістің шығу себебі: шаруалардың шұрайлы қонысынан, жер-суынан, еркінен арылуы, хан-сұлтандар мен патша үкіметінің езгісіне, қыспағына түсіп күйзелуі болды. 1836 жылы 2-қараша күнгі көтерілісте Исатай мен Махамбет бастаған 3 мыңдай адам хан  ордасына шабуыл жасайды. 1838 жылдың шілдесінде Гекке бастаған орыс армиясымен соғысады.

            Көтерілістің жеңілу себебі: 1) барлық көтерілісшілер жаппай, біртұтас біріге алмады; 2) өздерінен жақсы қаруланған, арнайы әскери дайындықтан өткен патша жазалаушы күштерімен арпалысу қиын еді.

            Көтеріліс жеңіліс тауып, оның басшылары жазаланса да, бұл еліміздің болашағы үшін жасалған маңызды қадам болды. Ұлт-азаттық қозғалысының көсемдері батыр Исатай мен ақын Махамбет халықтың ыстық ықыласына бөленді. Олар хаплық жүрегінде мәңгі сақталар тұлға болып қала бермек.

            Қосымша атқарылатын жұмыстар

1. Өлеңнен  Исатайдың ерлік бейнесін суреттейтін жерді тауып, дәптерге жазу.

                        Исатайдың сол күнде

                        Ақтабан аты астында,

                        Дулығасы басында,

                        Зығырданы қайнайды.

                        Астына мінген Ақтабан

                        Ақбөкендей ойнайды.

                        Қасына ерген көп әскер

                        Маңыраған қойдай шулайды.

2. Өлеңнен тұрақты тіркесті тауып, білдіретін мағынасын ашу.

3. Өлеңдегі эпитет, метафора, теңеу сөздерді тауып талдау.

4. Өлең шумақтарында омоним бола алатын сөздерді табу, әр түрлі  мағыналарына мысалдар келтіру.

            Сабақтың қорытындысы.

 - Сонымен, балалар, Исатай мен Махамбеттің арманы орындалды ма?

            Бүгінде Исатай мен Махамбет арманы мүлтіксіз жүзеге асуда. Келешек ұрпақ Махамбеттің  аманатын  орындалады. Талай ғасырлар бойы темір құрсауда болған қазақ халқы ел жастарының бірігуімен тәуелсіздігін алдыү (1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы туралы айтылады.)

   Қазақстан қазіргі таңда егемен, тәуелсіз мемлекет. (Еліміздің рәміздері туралы айтылады.)

            Тәуелсіздік – қасиетті де қастерлі ұғым.

            Сағи Жиенбаевтың «Елім менің» өлеңі мәнерлеп оқылады.

            Нұрсұлтан Назарбаев пен Бекболат Тілеуханның сөзіне жазылған «Елім менің» әнін хормен сынып оқушылары орындайды.