Қазақ тілінің әдеби сөздігі

Қазақ әдеби тілінің сөздігі

8 – 9 том

Нысанғалиев Данияр

Қай 1.зат.жерг.Теңіздегі үлкен толқын.Қайдың болатынын балықшылар күнілгері біліп отырды. (Қаз. тілі. диалек.сөздігі).

Қай 2. Есім.

1.Бірыңғай нысандардың ішінде нақ қайсысы екенін айқындау үшін берілетін, қайсы деген мағынадағы сұрау есімдігі.Әм жабықтым,әм жалықтым,Сүйеу болар қай жігіт, Көңілден кеткен соң тыным? Абай, тол.жин.

2.Қандай, қай. Қай ғылымды білсеңіз де қазір оны елге жай, Құры ішінде кеткенінше пайдалысын өзгелер ( Шәкәрім, өлең, поэм.). Қай халықта алсақ та, оның ертеден келе жатқан дет салты, ырым кәдесі бар. ( М. Ғабдуллин, Қаз.ауыз.әдебиеті).

3. Қане, айтшы біреуін, көрсетші деген мағынада қолданылады. Кісі айтпаған сөз бар ма, Тегіс ұғар қ а й құлақ? ( А.Тол.жин.).

Қай күні. Сөйл.Осыдан біраз күн бұрын.Қай күні қалада оқуда жүрген баламыз келіп, мәре-сәре боп қалдық.

Қайбана сын.жерг. Қатардағы қарапайым жай. Біреудің күйігіне, қайғысына ортақ болу немесе қайбана біреудің қуанышына қуану жігіттің жігіттігін, азаматтығын көрсетеді. С.Бақбергенов.Кентау.

Қайбарт. зат.жерг.Өтірік,өсек.Кісі сыртынан қайбарт айту надандықтың белгісі. Қазақ тілі,аймақ сөздігі.

Қайбір1 есім 1.Нендейбір,қаншалықты.Барарың ондай шақта орман іші Мен байғұс, орманда өскен қай бір кісі. С.Мұқанов, Шыңнан шыңға.Желмая, жүйрік Тайбурыл Берсе деп бір сәт қанатын, Қиялшыл албырт қайбір ұл арманда ғана қалатын.Ж.Молдағалиев,Жиырма бес.

Қайбір 2 сын.жерг.Ыңғайлы, икемді. Мына жәшікті алып жүруге өте қайбір екен. Қазақ тілі.аймақ.сөздігі.

Қайғы – жара. Зат. Қасірет, мұң,шер.Қаңғып жалғыз айдалада, Айдалада қалғанда, Анам өліп қайғы – жара Бар денемді алғанда.Ж.Саин,Таңд.

Қайғы – зіл. Зат. Қасірет, ауыртпалық,мұң.Жауынгер дос тоқтау айтқан Қайғы – зілім жеңілдетіп Әзіл оғын оқтап айтқан Бар жұбаныш тегін кетіп.Ж.Өмірбеков.

Қайғы- азап. Зат. Қасірет, қиыншылық, Артымда қалды қайғы – азап, алдымда күдік,уайым. Б.Ысқақов,Москва.

Қайғы – арман. Зат. Қайғысы мен арманы, арманда кеткен үміті, қасіреі мен үміті.Ақтармақ қайғы – арманды қыз алдында,

Жақындап жарылуға іші толған.

Алдында аққу қыздың жүз құбылып,Құрбан қылып жолыңа. Ғашықтық дастан.

Қайғы – ғам. Зат.көне. Қайғы – қам мұңзар. Сені табар халім жоқ, Қайғы – ғамға батқаным, Құрбан қылып жолына. Ғашықтық дастан.

Қайғырыңқы сын. Көңіл – күйі қамығыңқы, жабыраңқы.Мектепке алынғанына қуанудың орнына, Бахи қазір қайғырыңқы. Қ. Жұмалиев, Жайсаң жан.

Қайғы – шер. Зат. Қасіретті көңіл күйігі, мұң, зар. Қанаттан құйрық айырылды, Қанды көз қайқы қара кер. Қара бұлттай қайғы шер Дулат Бабатайұлы Замана.

Қайғы – шемен. Зат. Күйік, мұң. Әңгіме емес ах десе ақтарылар жастық шағын жалмаған қайғы - шемен.

Ж.Сәтібеков. Далада.

Қайқайыңқы сын. Кейін қарай иіңкі, аздап шалқайыңқы, қайқы.

Қайқаландат ет.Теңселту,тәлтіректету.

Қайқалат ет. Ернеуінен асыра, шүпілдету. Сары қымыз болмаса да,көже қатық шщылауын қайқалатып әкеп қолына ұстатты. Ж.Мусин. Үміт.

Қайла – шарғы. Зат. Ескі.кіт. Айласыз, амалсыз. Бір нақыл сөз өрнек бар, Ерге он түрлі ерлік бар, Бірі күш, тоғызы тәсіл деп, Қара күшпен қайласыз. Н.Баймұратов. Ер Төлеген.

Қайлашы. Зат. Қайламен жер, кен қазатын жұмысшы. Екі қайлашы шарта жүгінген, кеудесінен жалаңаш, алдарындағы қөмір қабырғасын жантая беріп, құлаштай ұрады. Ғ. Мұстафин, Қарағаны.

Этимологический словарь тюркских языков

Түрік тілінің этимологиялық сөздігі

Манапова Мөлдір

I ҚАЙ кир,каз,ккал,тат,баш.диал.Бһһ 127,уз,үйг,диал. Мал.Уя 158, лоб.,сюг.,алт,.Баск. ТУБА 121,(кир=каз)

ҚАЙ. Турк.; қай тур. Диал. DD 2, 854, DS 2695, тат. диал. Тум. 3 с 344, Р3 ( ОСМ), Бут. 30 (тур.,чаг.) Абу Н. 74, ТС 2366 ( 13-14ВВ), зен. 687 (Вост. - тюрк.), Раб. С. 413,Абуш.327; Қаб дтс 404,брок. 140,. 247, диз.54.,кас Р 346-347 ( САГ.)
Қа – ддс404, брок.140, Д. 247, ДИЗ.55.
Қайы – тс 2366, зен 687, (Вост.- тюрк.),314.
Қайы - 1 кир.; хады – тув.;
ХАТА: - як.

В формах первой рубрики отражено соответстве ауслаутных й ~б

с-т. Праформа слова обычно восстановливается в виде *Қа:б ( см.217б,сл.593 а ), хотя первичный долгий в турк. Не отмечен.

Непогода – зен.; ненастье – хак. ( в составе хас – күн), Р346-347 ( САГ) ; Буря – турк; тур, диал. ДД, Буд ( тур) брок. ( снежная), диз., ТС: буран – дтс.пурга – турк., дтс; вьюга – турк.
Замерзать, погибать в буран, пургу – во всех источниках;
Буря – бам: вьюга – зен., Дождь со снегам – зен.: Ливень, дождь – тс

Қай и қайы представляют собой омоморфные образования, о которых см.сев. Аи 359 и сл. Қа - қай и қа. - К.Брокельман сопоставлял с қа.р снег ( 147Д,брог, 140), рассматривая б как особый формат ( брог 34), но не определяя семантики * Қа.

Қайы, видимо, имя с афф. - ы, - ығ, образованное от глагола * қай - * қайы – подниматься ( о буря) вюге, ср. Тув. Хат+ы дуть ( о ветре) и як.

Формы первой рубрики - хронологический более новые по сравнению с формами второй рубрике, которые, помимо помятников, засвидетельствованы в туб.,тоф и як. Языках, сохраняющих многие архаизмы. К тому же формы второй рубрике фонетический ( қайу - қан у, қану) и структурно ( қаиу – қайы - хая) разнородный. Примечательно и паралельное такач схема раннего развития местоименной основы * қа ( а не вторичных қай-қай ) :

* қа, * қан - ( косвенная основа ), откуда такие падежные формы, как канд где, куда, где;
Қайу - қану, қану где иу - ну – н у – какой то значимый элемент ( СР.выше мнение банга) и откуда 1. падежное формы кажуда где, кажуда куда, кажудин откуда.2.. Қай ( с утраченным конечным гласным и восходящие к нему падежное формы типа тат. Диал. Қаиа где 226.
Қайы, где - ы либо преосмысленной как афф. Принадлежности элемент – иу, либо подленный афф. Принадлежности, присоединяемой к қай ( Қаиу). В пользу последней трактофки - ы говорит яг. Форма хая, а также тув. Қайызы которой из.

Вопрос об истории производных от * қан -,қаиу и қай. В разговорных тюрк, языках и писменной литературной традиций почти не изучался ( СМ. Лич обстоятельную работу А.Груниной « Из истории вопросительных местоимение и их производных в турецком языке) ( вопросы тюркологи ). Баку 1971, с 265 – 273) См. Еще қалай как, какой, қач сколько ғ хайсы какой, которой, хаңы где, хачан когда. - лл.л

Производными от * қай – или қай, вероятно, является. Кир. Глаголы қайық - сильно замерзнуть и қайы – сильно зяпнуть, мерзнуть, и житься от холода. К* қай – восходить и хакү саг. Хаспа * хас - * хас + м – па ( ср.хаг.хайын-бушеват, мести, где уже выступает не законномерная для хакасского основа с й - хай и) - лл

скибаться, гнуться – гнуть, сгибать -.
поворачивать – уигг.диал
сколоняться, перходть ( на сторону) - тур., обращаться к чему, склоняться – дтс. Придерживаться – дтс
обращать внимание - хаг., дтс,. Дтс. Отзываться, сочуствовать – дтс., сожолеть, печалится – диз.,
отказаться – тур., тур. Диал. ДД, дс ( от слова),

обходить, пройти мимо- тув.,

Қай и қайы представляют собой омоморфные образования, о которых см.сев. Аи 359 и сл. Примечательно и паралельное такач схема раннего развития местоименной основы * қа ( а не вторичных қай-қай ) :

в пользу последней трактовкий - говорит яг. Форма хайа ( в якутском ы а наблюдается в афф принадлежности 3 лица) А также туб. Хайызы который из ( ср с тем же значением в дтс 408)

Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?

Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.

Быстро и объективно проверять знания учащихся.

Сделать изучение нового материала максимально понятным.

Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.

Наладить дисциплину на своих уроках.

Получить возможность работать творчески.

=> ПОЛУЧИТЬ СУПЕРСПОСОБНОСТИ УЧИТЕЛЯ <=

Просмотр содержимого документа
«Қазақ тілінің әдеби сөздігі»

?аза? ?деби тіліні? с?здігі

8 – 9 том

Нысан?алиев Данияр

?ай 1.зат.жерг.Те?іздегі ?лкен тол?ын.?айды? болатынын балы?шылар к?нілгері біліп отырды. (?аз. тілі. диалек.с?здігі).

?ай 2. Есім.

1.Біры??ай нысандарды? ішінде на? ?айсысы екенін ай?ындау ?шін берілетін, ?айсы деген ма?ынада?ы с?рау есімдігі.?м жабы?тым,?м жалы?тым,С?йеу болар ?ай жігіт, К??ілден кеткен со? тыным? Абай, тол.жин.

2.?андай, ?ай. ?ай ?ылымды білсе?із де ?азір оны елге жай, ??ры ішінде кеткенінше пайдалысын ?згелер ( Ш?к?рім, ?ле?, поэм.). ?ай халы?та алса? та, оны? ертеден келе жат?ан дет салты, ырым к?десі бар. ( М. ?абдуллин , ?аз.ауыз.?дебиеті).

3. ?ане, айтшы біреуін, к?рсетші деген ма?ынада ?олданылады. Кісі айтпа?ан с?з бар ма, Тегіс ??ар ? а й ??ла?? ( А.Тол.жин.).

?ай к?ні. С?йл.Осыдан біраз к?н б?рын.?ай к?ні ?алада о?уда ж?рген баламыз келіп, м?ре-с?ре боп ?алды?.

?айбана сын.жерг. ?атарда?ы ?арапайым жай. Біреуді? к?йігіне, ?ай?ысына орта? болу немесе ?айбана біреуді? ?уанышына ?уану жігітті? жігіттігін, азаматты?ын к?рсетеді. С.Ба?бергенов.Кентау.

?айбарт. зат.жерг.?тірік,?сек.Кісі сыртынан ?айбарт айту наданды?ты? белгісі. ?аза? тілі,айма? с?здігі.

?айбір1 есім 1.Нендейбір,?аншалы?ты.Барары? ондай ша?та орман іші Мен бай??с, орманда ?скен ?ай бір кісі. С.М??анов, Шы?нан шы??а.Желмая, ж?йрік Тайбурыл Берсе деп бір с?т ?анатын, ?иялшыл албырт ?айбір ?л арманда ?ана ?алатын.Ж.Молда?алиев,Жиырма бес.

?айбір 2 сын.жерг.Ы??айлы, икемді. Мына ж?шікті алып ж?руге ?те ?айбір екен. ?аза? тілі.айма?.с?здігі.

?ай?ы – жара. Зат. ?асірет, м??,шер.?а??ып жал?ыз айдалада, Айдалада ?ал?анда, Анам ?ліп ?ай?ы – жара Бар денемді ал?анда.Ж.Саин,Та?д.

?ай?ы – зіл. Зат. ?асірет, ауыртпалы?,м??.Жауынгер дос то?тау айт?ан ?ай?ы – зілім же?ілдетіп ?зіл о?ын о?тап айт?ан Бар ж?баныш тегін кетіп.Ж.?мірбеков.

?ай?ы- азап. Зат. ?асірет, ?иыншылы?, Артымда ?алды ?ай?ы – азап, алдымда к?дік,уайым. Б.Ыс?а?ов,Москва.

?ай?ы – арман. Зат. ?ай?ысы мен арманы, арманда кеткен ?міті, ?асіреі мен ?міті.А?тарма? ?ай?ы – арманды ?ыз алдында,

Жа?ындап жарылу?а іші тол?ан.

Алдында а??у ?ызды? ж?з ??былып,??рбан ?ылып жолы?а. ?ашы?ты? дастан.

?ай?ы – ?ам. Зат.к?не. ?ай?ы – ?ам м??зар. Сені табар халім жо?, ?ай?ы – ?ам?а бат?аным, ??рбан ?ылып жолына. ?ашы?ты? дастан.

?ай?ыры??ы сын. К??іл – к?йі ?амы?ы??ы, жабыра??ы.Мектепке алын?анына ?уануды? орнына, Бахи ?азір ?ай?ыры??ы. ?. Ж?малиев, Жайса? жан.

?ай?ы – шер. Зат. ?асіретті к??іл к?йігі, м??, зар. ?анаттан ??йры? айырылды, ?анды к?з ?ай?ы ?ара кер. ?ара б?лттай ?ай?ы шер Дулат Бабатай?лы Замана.

?ай?ы – шемен. Зат. К?йік, м??. ??гіме емес ах десе а?тарылар жасты? ша?ын жалма?ан ?ай?ы - шемен.

Ж.С?тібеков. Далада.

?ай?айы??ы сын. Кейін ?арай иі?кі, аздап шал?айы??ы, ?ай?ы.

?ай?аландат ет.Те?селту,т?лтіректету.

?ай?алат ет. Ернеуінен асыра, ш?пілдету. Сары ?ымыз болмаса да,к?же ?аты? шщылауын ?ай?алатып ?кеп ?олына ?статты. Ж.Мусин. ?міт.

?айла – шар?ы. Зат. Ескі.кіт. Айласыз, амалсыз. Бір на?ыл с?з ?рнек бар , Ерге он т?рлі ерлік бар, Бірі к?ш, то?ызы т?сіл деп, ?ара к?шпен ?айласыз. Н.Байм?ратов. Ер Т?леген.

?айлашы. Зат. ?айламен жер, кен ?азатын ж?мысшы. Екі ?айлашы шарта ж?гінген, кеудесінен жала?аш, алдарында?ы ??мір ?абыр?асын жантая беріп, ??лаштай ?рады. ?. М?стафин, ?ара?аны.

Этимологический словарь тюркских языков

Т?рік тіліні? этимологиялы? с?здігі

Манапова М?лдір

I ?АЙ кир,каз,ккал,тат,баш.диал.Б?? 127,уз,?йг,диал. Мал.Уя 158, лоб.,сюг.,алт,.Баск. ТУБА 121,(кир=каз)

?АЙ. Турк.; ?ай тур. Диал. DD 2, 854, DS 2695, тат. диал. Тум. 3 с 344, Р3 ( ОСМ), Бут. 30 (тур.,чаг.) Абу Н. 74 , ТС 2366 ( 13-14ВВ) , зен. 687 (Вост. - тюрк.), Раб. С. 413,Абуш.327; ?аб дтс 404,брок. 140, . 247, диз.54.,кас Р 346-347 ( САГ.)
?а – ддс404, брок.140, Д. 247, ДИЗ.55.
?айы – тс 2366, зен 687, (Вост.- тюрк.),314.
?айы - 1 кир..; хады – тув.;
ХАТА: - як.
В формах первой рубрики отражено соответстве ауслаутных й ~б
с-т. Праформа слова обычно восстановливается в виде *?а:б ( см.217б,сл.593 а ) , хотя первичный долгий в турк. Не отмечен.
Непогода – зен.; ненастье – хак. ( в составе хас – к?н), Р346-347 ( САГ) ; Буря – турк; тур, диал . ДД, Буд ( тур) брок. ( снежная) , диз. , ТС: буран – дтс.пурга – турк. , дтс; вьюга – турк.
Замерзать , погибать в буран, пургу – во всех источниках;
Буря – бам: вьюга – зен., Дождь со снегам – зен.: Ливень, дождь – тс

?ай и ?айы представляют собой омоморфные образования, о которых см.сев. Аи 359 и сл . ?а - ?ай и ?а. - К.Брокельман сопоставлял с ?а.р снег ( 147Д,брог, 140), рассматривая б как особый формат ( брог 34), но не определяя семантики * ?а.

?айы, видимо , имя с афф. - ы, - ы?, образованное от глагола * ?ай - * ?айы – подниматься ( о буря) вюге, ср. Тув. Хат+ы дуть ( о ветре) и як.

Формы первой рубрики - хронологический более новые по сравнению с формами второй рубрике, которые , помимо помятников, засвидетельствованы в туб.,тоф и як. Языках, сохраняющих многие архаизмы. К тому же формы второй рубрике фонетический ( ?айу - ?ан у, ?ану) и структурно ( ?аиу – ?айы - хая) разнородный. Примечательно и паралельное такач схема раннего развития местоименной основы * ?а ( а не вторичных ?ай-?ай ) :

* ?а, * ?ан - ( косвенная основа ) , откуда такие падежные формы , как канд где, куда, где;
?айу - ?ану, ?ану где иу - ну – н у – какой то значимый элемент ( СР.выше мнение банга) и откуда 1 . падежное формы кажуда где, кажуда куда, кажудин откуда.2. . ?ай ( с утраченным конечным гласным и восходящие к нему падежное формы типа тат . Диал. ?аиа где 226.
?айы , где - ы либо преосмысленной как афф. Принадлежности элемент – иу, либо подленный афф. Принадлежности , присоединяемой к ?ай ( ?аиу). В пользу последней трактофки - ы говорит яг. Форма хая, а также тув. ?айызы которой из.

Вопрос об истории производных от * ?ан - ,?аиу и ?ай. В разговорных тюрк , языках и писменной литературной традиций почти не изучался ( СМ . Лич обстоятельную работу А.Груниной « Из истории вопросительных местоимение и их производных в турецком языке) ( вопросы тюркологи ) . Баку 1971, с 265 – 273) См . Еще ?алай как , какой, ?ач сколько ? хайсы какой , которой , ха?ы где, хачан когда. - лл.л

Производными от * ?ай – или ?ай , вероятно , является. Кир . Глаголы ?айы? - сильно замерзнуть и ?айы – сильно зяпнуть , мерзнуть, и житься от холода. К* ?ай – восходить и хак? саг. Хаспа * хас - * хас + м – па ( ср.хаг.хайын-бушеват, мести, где уже выступает не законномерная для хакасского основа с й - хай и) - лл

скибаться , гнуться – гнуть, сгибать - .
поворачивать – уигг.диал
сколоняться , перходть ( на сторону) - тур., обращаться к чему, склоняться – дтс. Придерживаться – дтс
обращать внимание - хаг. , дтс, . Дтс. Отзываться, сочуствовать – дтс., сожолеть , печалится – диз.,
отказаться – тур. , тур. Диал. ДД, дс ( от слова) ,

обходить, пройти мимо- тув. ,

?ай и ?айы представляют собой омоморфные образования, о которых см.сев. Аи 359 и сл . Примечательно и паралельное такач схема раннего развития местоименной основы * ?а ( а не вторичных ?ай-?ай ) :

в пользу последней трактовкий - говорит яг. Форма хайа ( в якутском ы а наблюдается в афф принадлежности 3 лица) А также туб . Хайызы который из ( ср с тем же значением в дтс 408)