Ыбырай Алтынсарин ?аза? ?дебиеті тарихында?ы орны

Ыбырай Алтынсарин ?аза? ?дебиеті тарихында?ы орны

?р заман, тарихи ?р кезе? ?леуметтік ??былыстар ?зіні? дарынды ?кілдерін жары??а шы?арып отыратыны м?лім.Олар елді? м?? – м??тажын к?ре біліп, хал?ыны? сол м??тажына перзеттік махаббаттын арна?ан, ту?ан хал?ыны?

игілігі ?шін бар к?ш жігерін ж?мса?ан арда?ты азамат ретінде халы? тарихынан орын алып отыр?ан. М?ндай азаматтарды? игілікті д?ст?рлері ?рпа?тан- ?рпа??а жал?асып, елді? тарихи, м?дени ?міріне елеулі ы?пал етіп келген.

?аза? хал?ыны? тарихында аса к?рнекті орын ал?ан сондай т?л?аларды? бірі- Ыбырай Алтынсарин.Ол жа?ашыл, дарынды а?артушы ?ана емес,хал?ымызды? те?іздей тол?ып тасы?ан інжу – маржан жырларын жа?сы біліп, е?бегіне ар?ау еткен. С?йтіп, ?зі ?мір с?рген д?уірді? м?рат- м?дделерінні? к?десіне, ?рпа? т?рбиесіне жарата білген т?л?а.

Ал оны? заманы тарихты? бір аумалы – т?кпелі кезе?і бол?ан еді. ?йткені а?табан ш?бырынды, ал?ак?л с?ламадан кейін- а? енді ?аза? жеріне Ресей патшалы?ыны? с??ы ?адалып, жаулауы бастал?ан-ды.?аза? хал?ы небір зорлы?- зомбылы?, зобала?ды басынан ?ткізіп жатты.

Намыс?а шап?ан ?аза? батырлары баста?ан азатты? жолында?ы к?рестер біріне- бірі жал?ас?ан еді.

Исатай- Махамбет, Кенесары- Наурызбай, Сырым батыр, Едіге, Есет пен Бекет, Жан?ожа, С?раншы- Сауры? т?різді батырларды? есімі ?аза? тарихында алтын ?ріппен жазулы...

Ауыр заманда білім алып,ат жалын тартып мінгесін- а? Ыбырай Алтынсарин білім ?ранын к?терді.Елді ?орлы?тан ??т?аратын, игілікке бастайтын тек білім деп есептеді.Б?л ретте ол жал?ыз бол?ан жо?. Байта? ?аза?станны? ?р ??ірінен ?лт басына т?нген ?ауіпті тере? сезініп, ?лтты? ??лдыраудан ??тылуды? жолдарын к?рсеткендер болды.

Соларды? ішінде ?лы Абайды? орны ерекше.

Абай мен Ыбырайды? а?ынды?,а?артушылы? енбектері бірін –бірі толы?тырып, ?ндесіп жатты.Оларды? б?л ?ндестігін тере? зерттеп д?лелдеген ??лама жазушы М??тар ?уезов болды.

Ыбырай Алтынсарин ?зі аш?ан мектептерде ана тіліні? таза о?ытылуына к??іл б?ліп, тілашар ретінде халы?ты? ауыз ?дебиетін пайдаланып, ?зі де ?рпа? т?рбиесіне арнал?ан ?деби шы?армалар жазды.Сол ?деби шы?армалары ар?ылы тіршілікті? ?зекті м?селерін к?теруге бет б?рды. Ол ?аза?ты? жазба ?дебиетіні?, ?деби тіліні? негізін ?алаушылрды? бірі болды.?дебиетке ты? та?ырыптар ?келіп, озы? ойлар негізді. Шиеленіскен тартыстар,соны бейнелер, б?рын болма?ан жанрлар ар?ылы ?дебиетті мазм?н жа?ынан ?ана емес, т?р жа?ынан да дамытты.

Оны? мазм?нды да ма?ыналы ?сем лирикалы? ?ле?дері, ?ыс?а да ?серлі ??гімелері ?аза? ?дебиетіні? тарихында ?шпес орын алады.

Ыбырайды? ?деби е?бектеріні? жина?ы "?аза? христоматиясы" (1879) а?артушылы? ма?сатта жаз?ан ?йгілі екі ?ле?мен ашылыды.А?ын б?л ?ле?дерді ?з кезінде "С?з басы" деген атпен ал?ан.?азір б?л ?ле?дер "Кел, балалар,о?ылы?", "?нер-білім бар ж?рттар" деген атаулармен м?лім. Ол халы? а?арту ісіне арна?ан ?деби туындыларын да о?у- білімді насихаттауды? ?тымды ?дісіні? ?ажеттігін к?рсетті.О?у білімнен кенже т?р?ан халы? ?шін ?ылым мен техниканы? жетістіктерін насихаттай алатын ?ыс?а к?лемдегі поэтикалы? шы?армаларды? айры?ша ?тымды екенін,?серін тере? сезінді, сенді.?аза? жастарын білім алу?а,м?дениетті? жа?а д?ст?рлерінигеруге,бой?а сі?іруге ша?ырды.

"Кел, балалар,о?ылы?"?ле?інде а?ын ?аза? ауыз ?дебиетіні? д?ст?рлерін шебер пайдаланып,білім мен наданды?ты, жа?сылы? пен жаманды?ты ?атар алып, салыстырып отырды.

1) Істі? болар ?айыры

Бастаса?ыз алдалап.

О?ыма?ан ж?реді

?ара??ыны ?армалап.

2) Наданды?ты? белгісі-

Еш а?ыл?а жарымас...

Ж?н білмеген адам?а

?ыдыр ата дарымас...

Б?л "?ле?ні? айры?ша ??ндылы? ?асиеттеріні? бірі- оны? халы? д?ст?рі,халы?ты? ??ым ?лшемі негізінде жазыл?анды?ында",- деп атап к?рсетеді.?алым ?:дербісалин "Ы.Алтынсаринні? ?деби м?ралары" деген е?бегінде. Мысалы мал байлы?ын салыстыру,білмсіз,е?бексіз байлы?ты? баянсызды?ы т.б.

Ал "?нер- білім бар ж?рттар" ?ле?інде сол т?ста?ы ?ылым мен техниканы? е? басты жа?алы?тары толы? ?амтылып, ?нер мен білімге?олы жеткен халы?ты? экономикалы? жа?ынан озы?ты?ын ?р салада к?рсетеді.("Сарай сал?ызды", "Айшылы? алыс жер", "К?зі?ді ашып ж?м?анша", "??стай ?шу", "Балы?тай ж?зу", " ?нер- жігіт к?ркі", "Сіздерге бердім батамды" т.б.

Ыбырай Алтынсаринні? бір алуан ?ле?дері ?леуметтік м?селелерге арнал?ан. Б??ан "?сиет ?ле?дер", "?й жігіттер" т?різді т.б. ?ле?дерін атау?а болады.М?ндай ?ле?дері биік адамгершілік т?р?ысынан ?рлы?- ?арлы?ты,астамсу, ?ділетсіздікті сынап, е?бексіздікті,естілікті салттарды? зиянды?ын к?рсетіп, адал- е?бекті? адамгершілік мінез- ??лы?ты? арты?шылы?тарын бейнелейді. Мысалы:

Араз бол, кедей болса?, ?рлы?пенен,

Кете бар, кессе басы?, шы?ды?пенен.

?орек тал бейнеттен де, т??ірім ж?рдем,

Телмірме бір адам?а м??ды?пенен.

?й, жігіттер, ?лгі алма?ыз

Аз?ан елді? ішінен

Алыс- алыс ?ашы?ыздар

Зияндасты кісіден.

Жа?сыны к?зден салма?ыздар,

Жа?сыдан ?апыл ?алма?ыздар...

Ыбырайды? м?ндай ?ле?дері б?гін де ескерді, м?н –ма?ынасы к?нерді деп айта алмаймыз.

А?ынны? бірлі – жарым ?ле?дері таби?атты? с?лу к?рністерін суреттеуге арнал?ан. М?ндай лирикалы? ?ле?дер Ыбырай?а дейін ?аза? ?дебиетінде кездеспейтін. ?йткеніпейзажды? лирика, к?бінесе, жазба ?дебиетке т?н.Таби?ат с?лулы?ын жырлау – орыс ?дебиеттінде,т.б. елдерді? ?дебиетінде Х?ІІІ ?асырдан келе жат?ан белгілі д?ст?рлерді? бірі.

Ыбырайды? "Жаз","?зен" ?ле?дері к?ркемдік келісім жа?ынан

(халы? ?мірімен байланыс,?лкетану т.б.) о?ушыны? жан д?ниесінде жайдары сезім ту?ызып, к??ілді ?сер ?алдырады. Таби?ат к?ріністерін суреттеуі жа?ынан да Ыбырай мен Абайды? арасында ?ндестік бар.Оларды? орыс ?дебиетімен жа?сы танысты?ы к?рінеді.

Ыбырайды? таби?ат та?ырыбында?ы ?ле?дерінен а?ынды? шеберлігі де к?рініп т?р.Зерттеушілер б?л ?ле?дерді? халы? арасына ке?інен тарал?анды?ын атап к?рсетеді.

Сондай- а? а?артушы ?алым бала т?рбиесіндегі ананы? е?бегіне ерекше м?н беріп, ана махаббатын тере? сезіммен жырлап, сол ар?ылы баланы? ата- ана алдында?ы перзеттік парызын есіне салып, ?ибратты с?здер, пайымды ойлар айт?ан. Б?л ?ле?дерді біз бастауыш сыныптардан-а? жат?а айтып ж?рміз. ("Б?л кім?, "Ананы? с?юі", " Бал?ожаны? хаты"...)

Ыбырай Алтынсаринні? жемісті е?бек етіп, ед?уір жа?сы шы?армалар ?алдыр?ан саласыны? бірі- проза жанры болды.Оны? " Бай баласы мен жарлы баласы", "?ыпша? Сейіт??л", "Киіз ?й мен а?аш ?й", "Наданды?", "Л??пан хакім", т.б. бірсыпыра шы?армалары ?о?амды? ?мірді? ?р алуан жа?тарын суреттеуге арнал?ан. Б?л е?бектерінде жазушы ?з д?уіріні? елеулі м?селелерін к?тере отырып, е?бекші халы?ты? ?о?амды? санасын оятуды, т?рбиелеуді ма?сат етеді.

"Бай баласы мен жарлы баласы" - Ыбырай шы?армаларыны? биік шы?ы. Ол, біріншіден, озы? ойларыны? жемісі ??гіме о?ушысын е?бек етуге, ?мірін сырын ??ына т?суге ба?ыттайды. ?сенні? іс -?рекеттін жазушы с?йсіне жазады. Асан мен ?сенді салыстыра отырып, оларды?

адамды? ?асиеттерін е?бекке ?атысына ?арай ба?алайды. Б?л ??гімеден сол д?уірден ?мір к?ріністерін, к?шпелі т?рмысты? беймаза тірлігін к?реміз. ?аза? энциклопедиясы жазушыны? б?л ??гімесіне орысты? сол кездегі озы? ойлы адамдарыны? к??іл аудар?анын Н.Иванов деген журналисті? орыс тіліне аударып, "Родник" журналыны? 1890 жыл?ы 6-санында жариялан?анын атап к?рсетеді.

Ыбырай Алтынсаринны? айтулы шы?армасыны? бірі-"?ыпша? Сейіт??л". Сейіт??лды? іс-?рекетінен оны? ?мірге жа?аша талаппен ?арайтынды?ы бай?алады. Жер шаруашылы?ымен айналысуы, б?л к?сіпті? тиімді т?сілдерін ?олдануы (шы?ыр салу, ары? ?азу,т.б), с?йтіп, оны? айналасында?ыларды? орташа тіршілік етуге жетуіні? ?зі бірлікті?, е?бекті? н?тижесі екендігін сипаттайды. ??гімені? т?рбиелік жа?ы-осындай жа?ашылды? ба?ытында. Сол ар?ылы ?о?амды? ??былыстармен ж?ртшылы?ты ке?інен таныстыру ма?саты к?зделген.?рі б?л ??гіме тарихи бол?ан о?и?аны? негізінде жазылса керек. Оны авторды? ?зі атап к?рсетеді.

К?ркем ?дебиетті? к?рделі жанры - ??гіме екені белгілі. ?йткені ?лкен жанрда?ы шы?армалар?а ?ойылатын талаптар ??гіме, новелла т?різді (1-2 эпизодтан т?ратын к?ркем ?ыс?а ??гіме) ша?ын шы?армалар?а да ?ойылады. Б?л т?р?ыдан ал?анда Ыбырайды? ??гімелері т?р мен мазм?н бірлігін са?тай отырып, негізгі м?селені жина?ы, тартымды, ?серлі жеткізеді. ?зіні? озы? идеяларын жеткізуде жазушы халы? тіліні? байлы?ын шебер пайдалана білді. Оны? шы?армаларыны? б?ндай ?асиеттері оларды? жастар?а да, ?лкендерге де орта? екендігін к?рсетеді.

Белгілі ?алым ?ажым Ж?малиев: "Ыбырай Алтынсарин ?аза? ?дебиетінде к?ркем ??гімені? негізін салушы атасы болды. К?ркем ??гімелерді? композициялы? ??рлысынын шебер етіп ??руда да оны? ?зінше е?бегі бар,"-деп жазды.

Б?л атал?ан ерекшеліктер жазушыны? барлы? ??гімелеріне орта?...

Мектеп о?улы?ы ?шін жазыл?анды?тан, Ыбырайды? ?деби туындылары балалар д?ниесіне ?те жа?ын. Сонды?тан да ол ?аза? балалар ?дебиетіні? атасы деп таныл?ан. Оны? шы?армалары м??алімдер даярлайтын о?у орындарында ке? к?лемде о?ытылады. Мектеп о?улы?тарына енгізілген.

??гімелерін идеялы? нысанасы жа?ынан ж?йелер болса?, е?бекті с?ю, ?адірлеу, жа?сы мінез- ??лы??а ба?ыттау, хал?ын с?ю махаббат- мейірім (ана- бала) перзенттін парыз, т.б. ?мірді? ?зекті м?селелері ?амты?анын к?реміз.

Жазушыны? адамгершілік туралы идеялары эстетикалы? т?рбиемен байланыста, бірімен- бірі ?штастырыла суреттеліп отырады. Оны? шы?армаларынан жазушыны? биік адамгершілік ?асиетін, азаматты? т?л?асын к?реміз, с?йсінеміз.

?зіні? ?негелі ?мірі, тынымсыз ізденісі, жан- жа?ты таланты ар?ылы таныл?ан Ыбырай Алтынсарин шы?армаларыны? ?аза? ?дебиеті тарихында алатын орны расан зор.

?орыта келгенде, Ыбырай Алтынсарин- реалист жазушы, а?артушы педагог, ?аза? балалар ?дебиетіні? негізін салушы, тіл тазалы?ы ?шін к?рескер, т???ыш кеме?гер.

К?рнекті ?дебиетші ?алым ?.Ж?малиев ?зіні? "Х?ІІІ- ХІХ ?асырларда?ы ?аза? ?дебиеті" деген ?ылыми – зерттеу е?бегінде педагог- жазушы?а: ХІХ ?асырда ?аза? даласынан шы?ып, орыс, Европа м?дениетіне ?олы жеткен о?ымысты, халы? а?артушылар д?режесіне к?терілген ?рі педагог, ?рі а?ын- жазушы Ыбырай Алтынсаринны? ?з хал?ыны? келешегі ?шін істеген е?бегі зор,"- деп ба?а береді.Оны? е?бектері жан-жа?ты зерттеліп, онда?ан ?ылыми –зерттеу е?бектер жазыл?ан,докторлы?, кандидатты? диссертациялар ?ор?алды.?аза? ?дебиетінде педагог- жазушыны? к?ркем бейнесі жасалуда.Мысалы, белгілі а?ын ?афу ?айырбеков " Дала ?о?ырауы" поэмасын,?зінді... М.А?ынжанов " Ы.А" пьсасын, Жайса?бек Молда?алиев "Ал?аш?ы ?стаз" романы жазды, Кинофильм т?сірілген.?останайда ескерткіші бар т.б. т.б. ?адырды? ?ле? шума?ымен ая?тау...

Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?

Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.

Быстро и объективно проверять знания учащихся.

Сделать изучение нового материала максимально понятным.

Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.

Наладить дисциплину на своих уроках.

Получить возможность работать творчески.

=> ПОЛУЧИТЬ СУПЕРСПОСОБНОСТИ УЧИТЕЛЯ <=

Просмотр содержимого документа
«Ыбырай Алтынсарин ?аза? ?дебиеті тарихында?ы орны »

Ыбырай Алтынсарин қазақ әдебиеті тарихындағы орны

Әр заман, тарихи әр кезең әлеуметтік құбылыстар өзінің дарынды өкілдерін жарыққа шығарып отыратыны мәлім.Олар елдің мұң – мұқтажын көре біліп, халқының сол мұқтажына перзеттік махаббаттын арнаған, туған халқының

игілігі үшін бар күш жігерін жұмсаған ардақты азамат ретінде халық тарихынан орын алып отырған. Мұндай азаматтардың игілікті дәстүрлері ұрпақтан- ұрпаққа жалғасып, елдің тарихи, мәдени өміріне елеулі ықпал етіп келген.

Қазақ халқының тарихында аса көрнекті орын алған сондай тұлғалардың бірі- Ыбырай Алтынсарин.Ол жаңашыл, дарынды ағартушы ғана емес,халқымыздың теңіздей толқып тасыған інжу – маржан жырларын жақсы біліп, еңбегіне арқау еткен. Сүйтіп, өзі өмір сүрген дәуірдің мұрат- мүдделеріннің кәдесіне, ұрпақ тәрбиесіне жарата білген тұлға.

Ал оның заманы тарихтың бір аумалы – төкпелі кезеңі болған еді. Өйткені ақтабан шұбырынды, алқакөл сұламадан кейін- ақ енді қазақ жеріне Ресей патшалығының сұғы қадалып, жаулауы басталған-ды.Қазақ халқы небір зорлық- зомбылық, зобалаңды басынан өткізіп жатты.

Намысқа шапқан қазақ батырлары бастаған азаттық жолындағы күрестер біріне- бірі жалғасқан еді.

Исатай- Махамбет, Кенесары- Наурызбай, Сырым батыр, Едіге, Есет пен Бекет, Жанғожа, Сұраншы- Саурық тәрізді батырлардың есімі қазақ тарихында алтын әріппен жазулы...

Ауыр заманда білім алып,ат жалын тартып мінгесін- ақ Ыбырай Алтынсарин білім ұранын көтерді.Елді қорлықтан құтқаратын, игілікке бастайтын тек білім деп есептеді.Бұл ретте ол жалғыз болған жоқ. Байтақ Қазақстанның әр өңірінен ұлт басына төнген қауіпті терең сезініп, ұлттық құлдыраудан құтылудың жолдарын көрсеткендер болды.

Солардың ішінде ұлы Абайдың орны ерекше.

Абай мен Ыбырайдың ақындық,ағартушылық енбектері бірін –бірі толықтырып, үндесіп жатты.Олардың бұл үндестігін терең зерттеп дәлелдеген ғұлама жазушы Мұқтар Әуезов болды.

Ыбырай Алтынсарин өзі ашқан мектептерде ана тілінің таза оқытылуына көңіл бөліп, тілашар ретінде халықтың ауыз әдебиетін пайдаланып, өзі де ұрпақ тәрбиесіне арналған әдеби шығармалар жазды.Сол әдеби шығармалары арқылы тіршіліктің өзекті мәселерін көтеруге бет бұрды. Ол қазақтың жазба әдебиетінің, әдеби тілінің негізін қалаушылрдың бірі болды.Әдебиетке тың тақырыптар әкеліп, озық ойлар негізді. Шиеленіскен тартыстар,соны бейнелер, бұрын болмаған жанрлар арқылы әдебиетті мазмұн жағынан ғана емес, түр жағынан да дамытты.

Оның мазмұнды да мағыналы әсем лирикалық өлеңдері, қысқа да әсерлі әңгімелері қазақ әдебиетінің тарихында өшпес орын алады.

Ыбырайдың әдеби еңбектерінің жинағы "Қазақ христоматиясы" (1879) ағартушылық мақсатта жазған әйгілі екі өлеңмен ашылыды.Ақын бұл өлеңдерді өз кезінде "Сөз басы" деген атпен алған.Қазір бұл өлеңдер "Кел, балалар,оқылық", "Өнер-білім бар жұрттар" деген атаулармен мәлім. Ол халық ағарту ісіне арнаған әдеби туындыларын да оқу- білімді насихаттаудың ұтымды әдісінің қажеттігін көрсетті.Оқу білімнен кенже тұрған халық үшін ғылым мен техниканың жетістіктерін насихаттай алатын қысқа көлемдегі поэтикалық шығармалардың айрықша ұтымды екенін,әсерін терең сезінді, сенді.Қазақ жастарын білім алуға,мәдениеттің жаңа дәстүрлерінигеруге,бойға сіңіруге шақырды.

"Кел, балалар,оқылық"өлеңінде ақын қазақ ауыз әдебиетінің дәстүрлерін шебер пайдаланып,білім мен надандықты, жақсылық пен жамандықты қатар алып, салыстырып отырды.

1) Істің болар қайыры

Бастасаңыз алдалап.

Оқымаған жүреді

Қараңғыны қармалап.

2) Надандықтың белгісі-

Еш ақылға жарымас...

Жөн білмеген адамға

Қыдыр ата дарымас...

Бұл "өлеңнің айрықша құндылық қасиеттерінің бірі- оның халық дәстүрі,халықтың ұғым өлшемі негізінде жазылғандығында",- деп атап көрсетеді.ғалым Ә:дербісалин "Ы.Алтынсариннің әдеби мұралары" деген еңбегінде. Мысалы мал байлығын салыстыру,білмсіз,еңбексіз байлықтың баянсыздығы т.б.

Ал "өнер- білім бар жұрттар" өлеңінде сол тұстағы ғылым мен техниканың ең басты жаңалықтары толық қамтылып, өнер мен білімгеқолы жеткен халықтың экономикалық жағынан озықтығын әр салада көрсетеді.("Сарай салғызды", "Айшылық алыс жер", "Көзіңді ашып жұмғанша", "Құстай ұшу", "Балықтай жүзу", " Өнер- жігіт көркі", "Сіздерге бердім батамды" т.б.

Ыбырай Алтынсариннің бір алуан өлеңдері әлеуметтік мәселелерге арналған. Бұған "Өсиет өлеңдер", "Әй жігіттер" тәрізді т.б. өлеңдерін атауға болады.Мұндай өлеңдері биік адамгершілік тұрғысынан ұрлық- қарлықты,астамсу, әділетсіздікті сынап, еңбексіздікті,естілікті салттардың зияндығын көрсетіп, адал- еңбектің адамгершілік мінез- құлықтың артықшылықтарын бейнелейді. Мысалы:

Араз бол, кедей болсаң, ұрлықпенен,

Кете бар, кессе басың, шыңдықпенен.

Қорек тал бейнеттен де, тәңірім жәрдем,

Телмірме бір адамға мұңдықпенен.

Әй, жігіттер, үлгі алмаңыз

Азған елдің ішінен

Алыс- алыс қашыңыздар

Зияндасты кісіден.

Жақсыны көзден салмаңыздар,

Жақсыдан қапыл қалмаңыздар...

Ыбырайдың мұндай өлеңдері бүгін де ескерді, мән –мағынасы көнерді деп айта алмаймыз.

Ақынның бірлі – жарым өлеңдері табиғаттың сұлу көрністерін суреттеуге арналған. Мұндай лирикалық өлеңдер Ыбырайға дейін қазақ әдебиетінде кездеспейтін. Өйткеніпейзаждық лирика, көбінесе, жазба әдебиетке тән.Табиғат сұлулығын жырлау – орыс әдебиеттінде,т.б. елдердің әдебиетінде ХҮІІІ ғасырдан келе жатқан белгілі дәстүрлердің бірі.

Ыбырайдың "Жаз","Өзен" өлеңдері көркемдік келісім жағынан

(халық өмірімен байланыс,өлкетану т.б.) оқушының жан дүниесінде жайдары сезім туғызып, көңілді әсер қалдырады. Табиғат көріністерін суреттеуі жағынан да Ыбырай мен Абайдың арасында үндестік бар.Олардың орыс әдебиетімен жақсы таныстығы көрінеді.

Ыбырайдың табиғат тақырыбындағы өлеңдерінен ақындық шеберлігі де көрініп тұр.Зерттеушілер бұл өлеңдердің халық арасына кеңінен таралғандығын атап көрсетеді.

Сондай- ақ ағартушы ғалым бала тәрбиесіндегі ананың еңбегіне ерекше мән беріп, ана махаббатын терең сезіммен жырлап, сол арқылы баланың ата- ана алдындағы перзеттік парызын есіне салып, ғибратты сөздер, пайымды ойлар айтқан. Бұл өлеңдерді біз бастауыш сыныптардан-ақ жатқа айтып жүрміз. ("Бұл кім?, "Ананың сүюі", " Балғожаның хаты"...)

Ыбырай Алтынсариннің жемісті еңбек етіп, едәуір жақсы шығармалар қалдырған саласының бірі- проза жанры болды.Оның " Бай баласы мен жарлы баласы", "Қыпшақ Сейітқұл", "Киіз үй мен ағаш үй", "Надандық", "Лұқпан хакім", т.б. бірсыпыра шығармалары қоғамдық өмірдің әр алуан жақтарын суреттеуге арналған. Бұл еңбектерінде жазушы өз дәуірінің елеулі мәселелерін көтере отырып, еңбекші халықтың қоғамдық санасын оятуды, тәрбиелеуді мақсат етеді.

"Бай баласы мен жарлы баласы" - Ыбырай шығармаларының биік шыңы. Ол, біріншіден, озық ойларының жемісі әңгіме оқушысын еңбек етуге, өмірін сырын ұғына түсуге бағыттайды. Үсеннің іс -әрекеттін жазушы сүйсіне жазады. Асан мен Үсенді салыстыра отырып, олардың

адамдық қасиеттерін еңбекке қатысына қарай бағалайды. Бұл әңгімеден сол дәуірден өмір көріністерін, көшпелі тұрмыстың беймаза тірлігін көреміз. Қазақ энциклопедиясы жазушының бұл әңгімесіне орыстың сол кездегі озық ойлы адамдарының көңіл аударғанын Н.Иванов деген журналистің орыс тіліне аударып, "Родник" журналының 1890 жылғы 6-санында жарияланғанын атап көрсетеді.

Ыбырай Алтынсаринның айтулы шығармасының бірі-"Қыпшақ Сейітқұл". Сейітқұлдың іс-әрекетінен оның өмірге жаңаша талаппен қарайтындығы байқалады. Жер шаруашылығымен айналысуы, бұл кәсіптің тиімді тәсілдерін қолдануы (шығыр салу, арық қазу,т.б), сүйтіп, оның айналасындағылардың орташа тіршілік етуге жетуінің өзі бірліктің, еңбектің нәтижесі екендігін сипаттайды. Әңгіменің тәрбиелік жағы-осындай жаңашылдық бағытында. Сол арқылы қоғамдық құбылыстармен жұртшылықты кеңінен таныстыру мақсаты көзделген.Әрі бұл әңгіме тарихи болған оқиғаның негізінде жазылса керек. Оны автордың өзі атап көрсетеді.

Көркем әдебиеттің күрделі жанры - әңгіме екені белгілі. Өйткені үлкен жанрдағы шығармаларға қойылатын талаптар әңгіме, новелла тәрізді (1-2 эпизодтан тұратын көркем қысқа әңгіме) шағын шығармаларға да қойылады. Бұл тұрғыдан алғанда Ыбырайдың әңгімелері түр мен мазмұн бірлігін сақтай отырып, негізгі мәселені жинақы, тартымды, әсерлі жеткізеді. Өзінің озық идеяларын жеткізуде жазушы халық тілінің байлығын шебер пайдалана білді. Оның шығармаларының бұндай қасиеттері олардың жастарға да, үлкендерге де ортақ екендігін көрсетеді.

Белгілі ғалым Қажым Жұмалиев: "Ыбырай Алтынсарин қазақ әдебиетінде көркем әңгіменің негізін салушы атасы болды. Көркем әңгімелердің композициялық құрлысынын шебер етіп құруда да оның өзінше еңбегі бар,"-деп жазды.

Бұл аталған ерекшеліктер жазушының барлық әңгімелеріне ортақ...

Мектеп оқулығы үшін жазылғандықтан, Ыбырайдың әдеби туындылары балалар дүниесіне өте жақын. Сондықтан да ол қазақ балалар әдебиетінің атасы деп танылған. Оның шығармалары мұғалімдер даярлайтын оқу орындарында кең көлемде оқытылады. Мектеп оқулықтарына енгізілген.

Әңгімелерін идеялық нысанасы жағынан жүйелер болсақ, еңбекті сүю, қадірлеу, жақсы мінез- құлыққа бағыттау, халқын сүю махаббат- мейірім (ана- бала) перзенттін парыз, т.б. өмірдің өзекті мәселелері қамтығанын көреміз.

Жазушының адамгершілік туралы идеялары эстетикалық тәрбиемен байланыста, бірімен- бірі ұштастырыла суреттеліп отырады. Оның шығармаларынан жазушының биік адамгершілік қасиетін, азаматтың тұлғасын көреміз, сүйсінеміз.

Өзінің өнегелі өмірі, тынымсыз ізденісі, жан- жақты таланты арқылы танылған Ыбырай Алтынсарин шығармаларының қазақ әдебиеті тарихында алатын орны расан зор.

Қорыта келгенде, Ыбырай Алтынсарин- реалист жазушы, ағартушы педагог, қазақ балалар әдебиетінің негізін салушы, тіл тазалығы үшін күрескер, тұңғыш кемеңгер.

Көрнекті әдебиетші ғалым Қ.Жұмалиев өзінің "ХҮІІІ- ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті" деген ғылыми – зерттеу еңбегінде педагог- жазушыға: ХІХ ғасырда қазақ даласынан шығып, орыс, Европа мәдениетіне қолы жеткен оқымысты, халық ағартушылар дәрежесіне көтерілген әрі педагог, әрі ақын- жазушы Ыбырай Алтынсаринның өз халқының келешегі үшін істеген еңбегі зор,"- деп баға береді.

Оның еңбектері жан-жақты зерттеліп, ондаған ғылыми –зерттеу еңбектер жазылған,докторлық, кандидаттық диссертациялар қорғалды.

Қазақ әдебиетінде педагог- жазушының көркем бейнесі жасалуда.Мысалы, белгілі ақын Ғафу Қайырбеков " Дала қоңырауы" поэмасын,үзінді... М.Ақынжанов " Ы.А" пьсасын, Жайсаңбек Молдағалиев "Алғашқы ұстаз" романы жазды, Кинофильм түсірілген.Қостанайда ескерткіші бар т.б. т.б. Қадырдың өлең шумағымен аяқтау..