Біржан мен Сара айтысы

Біржан мен Сара айтысы — айтыс ?неріні? озы? ?лгілеріні? бірі. Айтыс 1895 ж. ?азіргі Алматы облысыны? ?апал-А?су ??ірінде Біржан ?ожа??л?лы мен Сара Тастанбек?ызы арасында ?теді. Б?л айтысты е? ал?аш 1898 ж. ?азанда “?исса Біржан сал менен Сара ?ызды? айтыс?аны” деген атпен Ж?сіпбек ?ожа Шайхислам?лы жариялады. Кейін Зайсаннан 2-н?с?асы табылып, “Біржан сал мен а?ын Сараны? айтыс?аны” деген атпен ?азанда жеке кітап болып басылды. Айтысты? ал?аш?ы н?с?асы — 969 жол, 2-н?с?асы — 1080 жол. ?ріп Т??ірберген?лы жаз?ан та?ы бір н?с?асы 1907 ж. жары? к?рді. 1918 жыл?а дейін б?л ?лгілер сегіз рет, Ке?ес ?кіметі т?сында он бір рет жарияланды. С?йтіп, ел ішіне жазбаша да, ауызекі де таралып келді. Айтысты? жары? к?руіне, таралуына, ??деліп сарапталуына Сара, Ж?сіпбек ?ожа, ?ріп а?ын елеулі ?лес ?ос?ан. Біржан мен Сара айтысы сол т?ста?ы ?аза? ?йелдеріні? бас бостанды?ы м?селесін, адамгершілік пен ?ділдікті, шынды?ты ?зекті де ?леум. та?ырып етіп к?тереді. Екі а?ын ?здері т?р?ан екі ??ірді? жа?сы-жайса?дарын кезекпе-кезек сараптай отырып, оларды? сан алуан адамгершілік ?асиеттері мен келе?сіз іс-?рекеттерін жайып салып, олар?а халы? талабына сай келетіндей ба?а беріп отырады. Сонау ?иянда?ы Сарыар?адан Сараны же?емін деп Жетісу?а келген Біржан сал ? дегеннен амандасу р?сіміні? ?зін бойында дос т?рма? д?шпан кемітер бір міні жо? с?луды?, шебер а?ын, шешен ?ызды? бетін ?айырып, жігерін жасытып алу?а пайдаланба? болады. Біра? білімді де а?ылды ?ыз Хауа ана?а Адам атаны? ?зі келгенін “Хиссас-ул-?нбиядан” о?ып білгенін д?лел етіп ?сынады. М?ндай жауапты к?тпеген Біржан ?атты тосылса да, с?з кезегін ?рі ?арай жал?астыра береді. ?ос ж?йрік б?дан ?рі жалпы а?ынды? ?нер, адам бойында?ы сан алуан ?асиеттер, ел д?ст?рі, байлы?, салтанат, ел басшыларыны? іс-?рекеттері секілді м?селелерді с?здеріне ар?ау етеді. Айтыс ал?ашында рулы? ба?ыт алса да, кейін д?ст?рлі арнадан ауыт?ып, ж?йелі ?нер сайысына, к?ркем де кестелі с?з жарысына айналады, ?аза? ?о?амында?ы ?леум. ?арым-?атынасты? адам ?міріне ?сері, т?рмысты? м?н-мазм?ны философиялы? ой-тол?амдармен ?осыла ?ріліп, ?з на?ышын тауып жатады. Айтыста хал?ымызды? ?дептілік пен ?семдік туралы пікірлері, эстет. тал?ам-талаптары ке? к?рініс тап?ан. Осыны? б?рі Біржан мен Сара айтысыны? 19 ?-да?ы ?аза? хал?ыны? болмыс-тіршілігін жан-жа?ты суреттейтін к?ркем туынды екенін ай?ын а??артады. Біржан мен Сара айтысы ата?ты екі а?ынны? арасында?ы с?з айтысы ?ана болмай, айтыс ?неріндегі к?ркемдік ?уаты, тіл бейнелілігі жа?ынан ерекше эстет. тал?ам биігінен к?рінген айтысты? ?здік ?лгісі ретінде ?аза? ауыз ?дебиетіні? тарихынан ерекше орын алады. Айтыс негізіндегі ?.Ж?малиевті? либреттосы бойынша 1946 ж. М. Т?лебаев “Біржан — Сара” операсын жазды.

Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?

Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.

Быстро и объективно проверять знания учащихся.

Сделать изучение нового материала максимально понятным.

Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.

Наладить дисциплину на своих уроках.

Получить возможность работать творчески.

=> ПОЛУЧИТЬ СУПЕРСПОСОБНОСТИ УЧИТЕЛЯ <=

Просмотр содержимого документа
«Біржан мен Сара айтысы »

Біржан мен Сара айтысы

Біржан мен Сара айтысы — айтыс өнерінің озық үлгілерінің бірі. Айтыс 1895 ж. қазіргі Алматы облысының Қапал-Ақсу өңірінде Біржан Қожағұлұлы мен Сара Тастанбекқызы арасында өтеді. Бұл айтысты ең алғаш 1898 ж. Қазанда “Қисса Біржан сал менен Сара қыздың айтысқаны” деген атпен Жүсіпбек қожа Шайхисламұлы жариялады. Кейін Зайсаннан 2-нұсқасы табылып, “Біржан сал мен ақын Сараның айтысқаны” деген атпен Қазанда жеке кітап болып басылды. Айтыстың алғашқы нұсқасы — 969 жол, 2-нұсқасы — 1080 жол. Әріп Тәңірбергенұлы жазған тағы бір нұсқасы 1907 ж. жарық көрді. 1918 жылға дейін бұл үлгілер сегіз рет, Кеңес өкіметі тұсында он бір рет жарияланды. Сөйтіп, ел ішіне жазбаша да, ауызекі де таралып келді. Айтыстың жарық көруіне, таралуына, өңделіп сарапталуына Сара, Жүсіпбек қожа, Әріп ақын елеулі үлес қосқан. Біржан мен Сара айтысы сол тұстағы қазақ әйелдерінің бас бостандығы мәселесін, адамгершілік пен әділдікті, шындықты өзекті де әлеум. тақырып етіп көтереді. Екі ақын өздері тұрған екі өңірдің жақсы-жайсаңдарын кезекпе-кезек сараптай отырып, олардың сан алуан адамгершілік қасиеттері мен келеңсіз іс-әрекеттерін жайып салып, оларға халық талабына сай келетіндей баға беріп отырады. Сонау қияндағы Сарыарқадан Сараны жеңемін деп Жетісуға келген Біржан сал ә дегеннен амандасу рәсімінің өзін бойында дос тұрмақ дұшпан кемітер бір міні жоқ сұлудың, шебер ақын, шешен қыздың бетін қайырып, жігерін жасытып алуға пайдаланбақ болады. Бірақ білімді де ақылды қыз Хауа анаға Адам атаның өзі келгенін “Хиссас-ул-Әнбиядан” оқып білгенін дәлел етіп ұсынады. Мұндай жауапты күтпеген Біржан қатты тосылса да, сөз кезегін әрі қарай жалғастыра береді. Қос жүйрік бұдан әрі жалпы ақындық өнер, адам бойындағы сан алуан қасиеттер, ел дәстүрі, байлық, салтанат, ел басшыларының іс-әрекеттері секілді мәселелерді сөздеріне арқау етеді. Айтыс алғашында рулық бағыт алса да, кейін дәстүрлі арнадан ауытқып, жүйелі өнер сайысына, көркем де кестелі сөз жарысына айналады, қазақ қоғамындағы әлеум. қарым-қатынастың адам өміріне әсері, тұрмыстың мән-мазмұны философиялық ой-толғамдармен қосыла өріліп, өз нақышын тауып жатады. Айтыста халқымыздың әдептілік пен әсемдік туралы пікірлері, эстет. талғам-талаптары кең көрініс тапқан. Осының бәрі Біржан мен Сара айтысының 19 ғ-дағы қазақ халқының болмыс-тіршілігін жан-жақты суреттейтін көркем туынды екенін айқын аңғартады. Біржан мен Сара айтысы атақты екі ақынның арасындағы сөз айтысы ғана болмай, айтыс өнеріндегі көркемдік қуаты, тіл бейнелілігі жағынан ерекше эстет. талғам биігінен көрінген айтыстың үздік үлгісі ретінде қазақ ауыз әдебиетінің тарихынан ерекше орын алады. Айтыс негізіндегі Қ.Жұмалиевтің либреттосы бойынша 1946 ж. М. Төлебаев “Біржан — Сара” операсын жазды. Біржан мен Сара айтысы — дәстүрлі қазақ өнерінің озық үлгілерінің бірі. Айтыс 1895 ж. жазында Қапал-Ақсу өндріндегі Ешкіөлмес тауының баурайында Тоғызқұмалақ мекенінде Біржан сал Қожағүлұлы (1834-1897) мен Сара Тастамбекқызы арасында өтіп, бірнеше күнге созылған. Бұл айтысты ең алғаш 1898 ж. Қазан қаласында ағайынды Каримовтар баспасынан "Қисса Біржан сал менен Сара қыздың айтысқаны" деген атпен Жусіпбек қожа Шайхысламұлы жариялады. Кейін Зайсаннан 2-нұсқасы табылып, "Біржан сал мен ақын Сараның айтысқаны" деген атпен Қазанда жеке кітап бояып басылды. Айтыстың алғашқы нұсқасы — 969 жол, 2-нұсқасы — 1080 жол. Әріп Тәңірбергенұлы жазған тағы бір нұсқасы 1907 ж. жарық көрді. 1918 жылға дейін бұл Біржан рөлінде — Н. Қаражігітов (М. Төлебаев, "БіржанСара ". 1957 ж.) Е. Біләлов үлгілер сегіз рет, Кеңес өкіметі тұсында он бір рет жариялаңды. Сөйтіп, ел ішіне жазбаша да, ауызша да таралып келді. Айтыстың жарық көруіне, таралуына, өңделіп сарапталуына ақын Сара, Жүсіпбек қожа, Әріп ақын елеулі үлес қосқан. Біржан мен Сара ауылы сол тұстағы қазақ әйелдерінің бас бостандығы мәселесін, адамгершілік пен әділдікті, шыңдықты өзекті де әлеуметтік тақырып етіп көтереді. Қос жүйрік бұдан әрі жалпы ақындық өнер, адам бойындағы сан алуан қасиеттер, ел дәстүрі, байлық, салтанат, ел басшынарының іс-әрекеттері секілді мәселелерді өлеңдеріне арқау етеді. Айтыс алғашында рулық бағытты алса да, кейін дәстүрлі арнадан ауытқып, жүйелі өнер сайысына, көркем де кестелі сөз жарысына айналады, қазақ қоғамындағы әлеуметтік қарым-қатынастың адам өміріне әсері, тұрмыстың мән-мазмұны философиялық ой-толғамдармен қосыла өріліп, өз нақышын тауып жатты. Айтыста халқымыздың әдептілік пен әсемдік туралы піирлері, эстетик, талғам-талаптары кең көрініс тапқан. Осының бәрі Біржан мен Сара ауылының 19 ғасырдағы қазақ халқының болмыс-тіршілігін жан-жақты суреттейтін көркем туынды екенін айқын аңғартады. Біржан мен Сара ауылы атақты екі ақынның арасындағы сайысы ғана болмай, жалпы сөз өнеріндегі көркемдік қуаты, бейнелілігі жағынан ерекше эстетик. талғам биігінен көрінген үздік айтыс үлгісі ретінде қазақ ауыз әдебиетінің тарихынан ерекше орын алады. Айтыс негізіндегі Қ.Жұмалиевтің либреттосы бойынша 1946 ж. М.Төлебаев "Біржан-Сара" операсын жазды. 1995 ж. маусым айында Біржан мен Сара ауылына 100 жыл толуына орай Көкшетау мен Талдықорған облысының суырып салма ақындарының айтысы өтті.

Айтыс, 1-тарау, ауылы, 1965; Ысмайлов Е., Ақындар, ауылы, 1956. "Біржан - Сара" - композитор М. Төлебаевтың операсы. Либреттосы Қ.Жұмалиевтікі. Алғаш 1946 ж. 7 қазанда Абай атындындағы Опера және балет театрында (Алматы) қойылды. 1949 ж. 2-нші және 3-редакциясы, 1957 ж. жаңа редакциясымен қайта қойылды. Операның премьерасында басты партияларды КСРО халық артисі К.Байсейітова (Сара) мен Қазақ КСР-інін халық артисі Ә.Үмбетбаев (Біржан) орындады. Режиссері — Қазақ КСР-інің халық артисі Қ.Жандарбеков, суретшісі — республиканың еңбек сіңірген енер қайраткері ауылынашев, дирижері — республиканың еңбек сіңірген өнер қайраткері Г.А.Столяров. Операның сюжетіне әнші-ақын Біржан Қожағұлұлы мен ақын Сара Тастамбекқызы айтысы арқау болды. Сюжеті және музыка мазмұны жағынан бұл шығарма лирика-этникалық опера жанрына жатады. Операның негізгі кейіпкері Біржан образын жасауда Төлебаев оның асқақ та шабытты "Айтбай", ызалы да уытты "Жанбота", философиялық терең тебіреністері "Адасқақ", лирикалық әсем әуенді "Біржан сал" өндерін шебер пайдаланды. Бұл әндер Біржан образын мінездеуде, "Біржан-Сара" операсының афишасы, 1949 ж. Оның жеке басының трагедиясын ашуда автордың негізгі музыкалық бейнелеу құралы болды. Сараның бейнесі шығарманы лирикалық жағынан дамыта түседі, ал оның үшінші актідегі ариозосы мен ариясы кейіпкердің жан-дүниесін, ой-арманын баян етеді. Композитор классик, опера формаларын (ария, ариозо, ансамбль, үйлену тойындағы беташар, жар-жар, жоқтау, т.б.) шебер ұштастыра білген. Сондықтан да опера музыкасы әуен тілінің сұлулығы, поэзиялық тынысының кендігі, ұлттық үн-бояуының әсемдігімен ерекшеленеді. 1949 ж. "Біржан-Сара" операсына КСРО Мемлекеттік сыйлық (Байсейтова, Ш.Бейсекова, Б.Досымжанов, Жандарбеков, Үмбетбаев, ауылы Ненашев, Төлебаев) берілді.