Son soʻz turkumi

Samarqand viloyati Kattaqo’rg’on shahar

14 - umumiy o’rta ta’lim

maktabining

ona tili va adabiyot fani o’qituvchisi Ganiyeva Dildora Sagdullayevna tomonidan tayyorlangan

“ Son so’z turkumi”

mavzusidagi darsi

• Darsning asosiy maqsadlari :
• Ta’limiy maqsad : O’quvchilar ongida mustaqil so’z turkumlaridan son so’z turkumi bo’yicha bilim va malakalar hosil qilish;
• Tarbiyaviy maqsad : O’quvchilarni ona-Vatanga va fanga mehr-muhabbat qo’yish ruhida tarbiyalash;

Rivojlantiruvchi maqsad : Barcha o’quvchilarning olgan bilimini shakllantirish va samarali foydalana olish qobiliyatini rivojlantirish.

• Dars shiori: Keraksiz buyumni saqlab qo’y, chunki keragida minnatdor bo’lasan!
• Dars epigrafi: Bugungi ishni ertaga qo’yma.
• Darsning oltin qoidasi: Ta’lim- bu savolga javob topish emas. Ta’lim barcha savolga mustaqil javob topishni o’rganish. Bill Ellin (sotsiolog)

• Narsaning son – sanog’ini va tartibini bildirib, qancha?, necha?, nechanchi? So’roqlariga javob bo’ladigan so’zlar son deyiladi.

Qulupnaylarning mevasi naviga qarab uchtadan – saksontagacha ham bo’lishi mumkin.

Sonlar narsalar, belgi xususiyatlar, harakat holatlarining miqdori yoki tartibini bildiradi. Sunga ko’ra sonlar dastlab ikki guruhga bo’linadi:

• Miqdor sonlar
• Tartib sonlar

Ularning yana ichki tuzilishlzrini quyida ko’ramiz:

Ch ама

sоn

Таqsiм

sоn

Каsr

sоn

- nchi (unli tovushdan so‘ng)

- inchi (undosh tovushdan so‘ng)

- ТАCHA

O‘N ТАCHА ,

YUZ ТАCHА

- ТА DAN

BESH TADAN

YUZ TADAN ,

Besh inchi

Yigirma nchi

M: Uchinchi qavatdagi yigirma to`rtinchi xonaga kiring

O’ttizinchi. Uchinchi. Ikkinchi. Oltinci…v.h .

-BESH DAN UCH

-IKKI DAN BIR

JAMLOVCHI SОN

DОNА SОN

- ТА , nafar

BESHТА

YUZТА

- ОV-АLА-LАB

B Е SH О V, YUZLAB,

B Е SH А L А , MINGLAB ,

M. BIZNING UCHTA QIZIMIZ BESHINCHI QAVATDA TURADI.

Son sanoqni bildiruvchi sonlar sanoq sonlar deyiladi.

Yetti o’lchab bir kes.

Narsaning miqdorini donalab ifodalaydigan sonlar dona son deyiladi. Ular –ta qo’shimchasi yordamida yasaladi. Dona so’zi ham ishlatiladi.

nafar

tup

shaxslarga

O’simliklarga

hayvonlarga

bosh

litr

suyuqlikka

Og’irlikka

gramm

• Sanoq sonlar- son-sanog’ini bildirgan so’zlar sanoq son deyiladi. Sanoq sonning qo’shimchasi yo’q. Yozuvda sanoq sonlar ko’proq arab raqamlari bilan yoziladi.

Masalan: ikki (2), besh (5), yigirma (20)…

Bolalar xonani ikki aylandi.

O’quvchilar kitobni bir marta o’qishdi.

Dona son: -ta qo’shimchasi yordamida yasaladi va bu qo’shimcha urg’u olmaydi.

Dona : jonsiz narsalar uchun qo’llaniladi.

Ikki ta olma – ikki dona olma

Nafar : shaxslar uchun qo’llaniladi.

Ikki ta qiz – ikki nafar qiz .

Bosh : jonli narsalar uchun qo’llaniladi.

Ikki ta qo’y - ikki bosh qo’y.

Tup : o’simlik uchun qo’llaniladi.

Ikki ta ko’chat – ikki tup ko’chat.

Litr : suyuqlik uchun qo’llaniladi.

O’n ta quying – O’n litr quying.

Gramm :og’irlik uchun qo’llaniladi.

Yuz ta oldik – yuz gramm oldik.

Chama sonlar -narsaning miqdorini chamalab, taxminlab ko’rsatadi.

Jamlovchi sonlar – narsaning miqdorini jamlab ko’rsatadi.

-lab,

-larcha

-tacha

• ov,

-ala

-ovlon

• Bekatda o’n tacha odam avtobus kutib turishardi.
• Ikk ov ining orasida hech qanday sir yotmaydi.

• Narsalarning miqdorini taqsimlab ko’rsatadigan sonlar taqsim sonlar deyiladi. Ular –tadan qo’shimchasi yordamida yasaladi.
• Butun miqdorning qismini ifodalovchi sonlar kasr son deyiladi. Butun miqdorni ifodalovchi qism ko’pincha chiqish kelishigidagi –dan qo’shimchasi bilan keladi.

• Laylak har yili uch tadan bola ochar ekan.
• Ularning to’rt dan uch qismi o’z ahamiyatini yo’qotdi.

Hisob so’zlar.

Sanoq son bilan sanaladigan narsalarni ifodalovchi so’z o’rtasida qo’llanib, bu narsaning o’lchovini bildiradigan so’zlar hisob so’zlari sanaladi.

Umri xola bir qo’li bilan uniqqan chit ko’ylagining etagini mahkam changallab olgan, etak ichida ikki hovuch pishgan – pishmagan aralash qulupnaylar ko’rinib turar edi.

Tartib sonlar.

Narsalarning ketma – ketlik tartibini bildiradigan sonlar tartib sonlar deyiladi. Tartib sonlar – (i)nchi qo’shimchasi yordamida yasaladi.

Tartib sonlar arab raqami bilan yozilganda –(i)nchi qo’shimchasi o’rnida arab raqamidan so’ng chiziqcha yoziladi: 3- kurs, 1- sentyabr.

Shoikrom har kuni uni maktabdan olib kelar, ikkinchi smenada dars tugaguncha poylab turar edi.

Hisob (o’lchov) so’zlar

Og’irlik o’lchovlari

Uzunlik o’lchov birliklari

• Hozirda: milligramm, gramm, kilogramm, litr, tonna, sentner
• Tarixiy: misqol, botmon, paysa

• Hozirda: millimetr, santimetr, detsimetr, kilometr
• Tarixiy: chaqirim, qarich, yog’och,gaz, qalam

Donalik o’lchov birliklari

Maydon o’lchovlari

• Hozirda: dona, bosh, nafar, tup
• Tarixiy: dona, bosh, nafar

• Hozirda: sotix, gektar
• Tarixiy: tanob

O’lchov (hisob)so’zlar

• Sof o’lchov so’zlar

• Alohida kelganda predmetni bildirib, matn ichida o’lchov ma’nosini bildiradigan so’zlar:

Kilogramm, gramm, tonna, sentner, metr, kilometr…

Chelak, arava, mashina, choynak, kosa, qozon, qoshiq, stakan

Masalan: Qadam ingni o’ylab bos – Ikki qadam yurdi.

Piyola ni olib kel – Uch piyola choy ichdi.

Kosa da suv bor- Ikki kosa sharbat.

Omonimlik xususiyatiga ega bo’lgan o’lchov so’zlar

• Ogiz I – bir chaynam, bir yutum ovqat,

• Tilim I – narsaning uzun-uzun qilib tilib, kesib ajratilgan har bir bo’lagi

Og’iz II – yangi tug’gan sigirning uch-to’rt kunlik sutidan pishirilgan pishloq

Tilim II – mening tilim ma’nosida

• To’p I - koptok, To’p II – to’da,

To’p III – yumshoq narsaning yerga urilishidan chiqadigan tovush.

• Bog’ I – mevazor, Bog’ II – bog’lash uchun xizmat qiladigan narsa va uning bog’langan joyi, tuguni