Шешендік с?з ?нері

№6 орта мектебі

Тақырыбы:

5б сыныбы

Қазақстан тарихы.

Өткізген: А.Мұстафин

Наурыз мейрамы СӨЗ ЖҰМБАҚ ШЕШУ

І топ.

1. Наурыз дегеніміз қазақша қандай мағына береді?

2. Тұрмысқа шығатын қызға арналған ата-ананың тойы қалай аталады?

3. Дүниеге келген сәбиге арналған той қалай аталады?

ІІ топ

1. Наурыз күні қандай тағам дайындайды?

2. Қандай ұлттық ойынның түрін білесіңдер?

3. Келін түскенде қандай ән айтылады?

Сандар сөйлейді

І топ.

1. 1887 жыл

2. 1857 жыл

3. 1835-1865 ж.ж.

ІІ топ

1. 1731 жыл

2. 1718-1848 ж.ж.

3. 1711-1771-1781 ж.ж.ж.

Білімді мыңды жығады

І топ.

1. Абылайдығ бала кезіндегі аты?

2. 1731 жылы Ресейдің құрамына кіруді бастаған кіші жүз ханы?

3. Орыс патшайымы Аннаның кіші жүзге жіберген елшілігі кім?

ІІ топ

1. Ақтабан шұбырынды оқиғасынан кейін тарихта қалған ән?

2. Тапонимика дегеніміз?

3. Қабанбайдың шын есіміін ата?

Ретін тап

І, ІІ топ

1. Тапонимика – адамның аты

2. Этнография – заттай деректерді зерттейтін ғылым

3. Археология - әдет-ғұрыпты зерттейтін ғылым

4. Антропология – жер, су аты

Э Т Н О Г Р А Ф И Я

Т Ұ С А У К Е С Е Р

Н А У Р Ы З

М Е Й Р А М

Ұ Л Ы С Қ Ы З

20.02.2008 ж 5б сыныбы Қазақстан тарихы

І. Сабақтың тақырыбы: Қазақ халқының шешендік сөз өнері

ІІ. Сабақтың мақсаты: а) Қазақ халқының мәдени өмірінде шешендік

сөз өнері ерекше маңызға ие екендігіне мысалдар келтіре отырып, шешендік сөзді ойына түйіп өсуге ықпал ету.

ә) мысалдар келтіруге және оқиғаның құрылымын аша білуге дағдыландыру.

б) Мәдени құндылықтарын қастерлеуге, ана тілін сүюге тәрбиелеу

Сабақтың түрі: Сайыс

Сабақтың типі: Жаңа білім беру

Сабақтың әдісі: Баяндау, ауызша, плакат т.б

ІІІ. Сабақтың көрнекілігі: Тарихи ұлы тұлғалардың шешендік сөздері

жазылған плакатты тақтаға ілу.

ІV. Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру кезеңі

а) Үй тапсырмасын сұрау.

Наурыз мейрамы

ә) Үйге берілген тапсырма бойынша сынып екі

топқа бөлінеді. Әр топ өздері жасап келген сөзжұмбақтарының сұрақтарын бір-біріне қояды.

б) Сандар сөйлейді ойыны

Екі топқа сандар көрсетіледі. Ол бойынша келесі топ оқиғаларды айтады.

в) Білімді мыңды жығады ойыны.

Екі топқа он сұрақтан қойылады.

г) Ретін тап ойыны.

Цифрлар мен оқиғалар көрсетіледі. Оның оқушылар нақты орнына қою керек.

д)Жаңа тапсырманы түсіндіру

V. Жаңа сабақ. Сабақтың жоспары: 1.Сөз өнері

2. Ұлы тұлғалардың шешендік сөздері

а) “Өнер алды қызыл тіл”,

“Сөз тапқанға қолқа жоқ”,

“Сөз сүйектен өтеді”,

“Таяқ еттен өтеді”

Шешендік сөз қазақтың қанына біткен ерекше қасиет. Белгілі ғалым, түрік танушы В.В.Радловтың мына сөзі бұған дәлел: “Өздеріңмен туыстас түркі тектес елдермен салыстырғанда, қазақтар сөзге шешендігімен ерекше көзге түседі”, - деген. Шешендік ақыл парасатты, шеберлікті қажет етеді. Қазақ халқы шешендікке балаларын ерте жастан жаттықтырған. Қазақ халқында “Тілдің майын тамызып, сөздің балын ағызып” сөйлейтін талай мықты шешендер болған. Әз Тәуке мен Абылай хандардың заманында Әнет баба, Әйтеке би, Төле би, Қазыбек билер т.б шешендер өткен.

Атап айтқанда:

“Ағайын бірге туыспау керек,

Туысқан соң, сөз қуыспау керек.

Ашу деген ағын су,

Алдын ашсаң арқырар.”

(Әйтеке би)

Жоңғар басқыншылары өрттей қаптап, қазақ жерін таптап келек жатады. Қамсыз малын бағып отырған ел тым-тырақай босып, үдіре көшеді. Сонда жалғыз үй түтінін түтетіп отыра береді. Жоңғар қонтайшысы өз батырларын жұмсап:

• Анау жалғыз үй, неғып көшпей отыр, барып біліп келіңдер! – дейді. Келсе ол Төле бидің үйі екен. Жоңғар жігіттері әкіреңдеп:

• Жұрттың бәрі көшіп кеткенде, сен кімсің, неғып отырсың?! – дейді. Төле би олардың алдынан шығады:

• Жігіттер, сабыр етіңдер! Алдымен үлкен кісіге сәлем қайда? - әдет-дәстүрден бір сүрінген олар, сәлем беріседі.

• Енді тыңдаңдар , - деп сөз бастайды. Төле би – Шаңырағыма қарлығаш ұя салып еді. Сол құс қашан сарыуыз балапандарын қанаттандырып, ертіп кеткенше мен еш жаққа көшпеймін. Қарлығаш қасиетті құс, адам баласының досы, сендер білесіңдер:

• Ертеде дүниежүзін топан су қаптағанда Нұқ пайғамбардың кемесін суға батудан аман алып қалған осы қарлығаш!

• Мен жау келді деп, үйімді жығып, оның ұясын бұзып, балапандарын шырылдатар жайым жоқ! Сендердің де бала - шағаларың бар. Сендерді жұмсап отырған ханның да бала- шағасы бар. Сонда бала – шағаларыңды уылдатып- шуылдатып, қырып, қырғын – сүргін қылып жатса, жақсы көресіңдер ме? Бар хандарыңа осы сөзімді айтып барыңдар! Жоңғар жігіттері барып Төле бидің осы сөзін айтса, қонтайшысы:

• Ол әулие адам екен, оған тимеңдер, оның төңірегіндегі еліне де тимеңдер!- депті. Содан былай қарай Төле би – “Қарлығаш әулие” атанып кетіпті.

“Біз қазақ деген мал баққан елміз,

бірақ ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз.

Елімізден құт-береке қашпасын деп,

Жеріміздің шетін жау баспасын деп,

Найзаға үкі таққан елміз.

Ешбір дұшпан басынбаған елміз,

Басымыздан сөзді асырмаған елміз.

Дім-тұзын ақтай білген елміз,

Асқақтаған хан болса,

Хан ордасын таптай білген елміз.

Атадан ұл туса, құл боламын деп тумайды,

Анадан қыз туса, күң боламын деп тумайды.

Ұл мен қызды қаматып отыра алмайтын елміз…”

(Қаз дауысты Қазыбек би)

1740 жылы Қазыбек би Малайсары мен бірге және 90 биді бастап Жоңғар хандығына барып, Абылай ханды әкеледі.

Ол Жоңғар билеушісіне былай дейді:

Сен – темір де, мен – көмір,

Ерткелі келгенмін!

Екі еліктің баласын,

Теліткелі келгенмін!

Егесетін ел шықса,

Иілткелі келгенмін!

Қазақ, қалмақ баласы

Табысқалы келгенмін!

Табысуға келмесең,

Тұрысатын жеріңді айт,

Сен – қабылан да, мен – арыстан,

Алысқалы келгенмін!

(Қазыбек би)

Атадан ұл туса игі,

Ата жолын қуса игі.

* * *

Болмас іске қарыспа,

Біреуге ор қазыспа,

Жауыздық іске барыспа.

* * *

Атың жақсы болса-

ер жігіттің пырағы,

Балаң жақсы болса-

жан мен тәннің шырағы.

* * *

(Төле би)

VІ. Сабақты бекіту: 1. “Өнер алды – қызыл тіл” деген сөзді қалай түсінесің?

1. Атақты шешендер мен билердің шешендік сөздерін білесің бе?

2. В.В.Радлов қазақтардың шешендік өнері туралы не айтты?

3. Қазыбек бидің қонтайшыға айтқан сөзін атып шық.

Оқушыларды бағалау:

VІІ. Үйге тапсырма: § 40. Шешендік сөздерді жаттап келу.