ҚАЗАҚТЫҢ ШЕШЕНДІК ӨНЕРІНІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫҚ –ӘЛЕУМЕТТІК СИПАТ
Тақырыптың өзектілігі. Елімізде шешендік өнер демей «Қазақ шешендік өнері» деп айшықтап, меншіктеп атауымыздың мәні бар. Шешендік өнер Еуропа елдерінде сонау көне заманнан бермен қарай ғылым болып қалыптасып, арнайы зерттеліп келеді. Шешендік өнер-сөзбен жүзеге асыратын әрі сөзбен барша жетістіктерге жеткізетін өнердің саласы.Шешен сөзінің дәлелдігін-оның әділдікті жан-тәнімен қолдап қорғауы барлығына түсінікті болғанда айқын көруге болады-деп грек ғалымы Квинтилиан айтқан екен. Шешендік өнер- адамзат өркениеті тудырған рухани-мәдени құндылықтардың бірегейі. Сондықтан шешендік өнер мен оның тарихы-адамзат мәдениеті тарихының сабақтас бір бөлігі. Көне дәуірде б.з.д. Ү-ІҮ-ғасырларда Грециядан басталып, Римде б.з.д. бірінші ғасырда - Цицерон заманында өркендей түскен шешендік өнерінің гүлдену кезеңдерінің тарихы әлемге әйгілі. Өйткені, сол кезеңдерде-ақ көне Греция мен Римде шешендік өнері өркендеп қана қойған жоқ, шешендік өнері туралы ғылымның –риториканың да негізі қаланды. Көне риториканың жетістіктері гректің ұлы шешені, саяси қайраткері әрі мәмлегері Демосфеннің есімімен тығыз байланысты. Шешендік сөздің түр-түрін ажыратып, жүйелеп топтастыру да күрделі істің бірі болып табылады. Шешендік сөздің құрылымы да жан-жақты зерттеуді қажет етеді. Шешендік дәстүр, шешендік мектеп бізде бүгінге дейін түрен тимеген мәселе күйінде қалып отыр десек, артық айтқандық емес. Халықтың өмірі, тарихы, елдің тұрмыс тіршілігі қазақ көкірегінен жыр-дастан, өлең-ән, ертегі-аңыз, күмбірлеген күй болып төгілді. Табиғатынан көзі ашық, көкірегі ояу, өзінің кең жазира туған даласындай дарқан дарынды ойын-сауықшыл халқымыз осы баға жетпес қазананы киелі дүниедей қастерлеп, ұрпақ санасына сіңістіріп, болашаққа мәңгі өлмейтін мұра етіп қалдырды. Барша қазақ мәдениетінің түп қазығы саналатын осы теңдесі жоқ қазына бүгін халқымыздың рухани сусындайтын шалқыған шалқар дариясына айналып отыр. Халқымыздың мақтанышына айналған қазақтың көне ауыз әдебиетінің арада талай ғасырлар өтсе де ұрпақтан-ұрпаққа тарап, ел зердесінде мықтап орныққан, танымдық мәнін, тәрбиелік мазмұнын әсте жоймаған заман ағымына қарай қайта жасарып, айрықша көпшілік ілтифатына ие болып отырған түрі шешендік сөздер, тағылымдар. Қазақ-табиғатынан ділмар, шешен халық. Қазақ тарихында елдің елдігін, халқының бірлігін, бүтіндігін көксеген, елді адалдыққа, адамгершілікке, жақсылыққа үндеп, халқының мұң-мұқтажын, мүддесін көздеп ғұмыр кешкен ділмарлар көптеп саналады. Төле, Қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке билер-заманында қоғамдық қайраткерлер дәрежесіне көтерілген ірі тарихи тұлғалар, қара қылды қақ жарған әділ шешендер. Барша ғаламға ортақ аспан әлемінде Шолпан жұлдызы біреу-ақ. Ал қазақ деген ұлы халықтың ұлы көшін бастаған билер керуенінде мәңгі өшпейтін, өшпек өз алдына елдік көшіміз керуенін жалғастырып, ұзаған сайын қарсы алдынан жарқырай түсетін үш Шолпан жұлдызы бар. Олар-Төле, Қазыбек, Әйтеке. Ел аузында «Әйтеке жарып айтады, Қазыбек қазып айтады, Төле тауып айтады»деген ұлағатты сөз бар. Бұлар-қазақтың әлем алдында ортақ тұтар, қайталанбас дара тұлғалар. Бұл үшеуі тұрғыдан, жақсыны жаман жараламайды, елімізді дау араламады. Өйткені, үшеуі жер бөліспеді, дау бөліспеді, жау бөліспеді, бәрін қазаққа ортақ санап, енші бөліспеді. Шешендік өнердің қалаптасуында билердің орны айрықша. Билік жүйенің қалыптасуы, дамуы және тоқырауы халқымыздың әлеуметтік өмірмен тікелей байланысты екені мәлім. Билік жүйе жойылды. Бірақ шешендік өнер жойылған жоқ. Қазақ шешендік өнерде сөз ойға тәуелді болады. Егер керісінше болса, айтайын деген ойдың мәні солғындайды. Ұлы Абайдың «Көңілдегі көрікті ой, ауыздан өңі қашады», - деуі содан. Демек, ұтқыр ой мен көркем сөз тең түсіп отырса ғана сөз әсерлі де тартымды, әрі қуатты болады, тыңдаушыны баурап алып, еріксіз мойындатады. Қазақ шешендері сөздің осы екі жағын тең ұстаған. Би-шешендер ойдың логикалық қисынының бұлтармас тиянақтылығына баса назар аударған. Қаз дауысты Қазыбек, Төле би сияқты хас шешендер, ой байламын заттық қатынастардан емес, ойды оймен қудалау арқылы тудырған. «Ойды ой қозғайды»; «Сөз сөзден туады, сөйлемесе қайдан туады»,-дейді халық. Бұл диалектикалық логикаға тән байлам . Қазақ шешені өзінің ой тұжырымын көркем сөзбен көркейіп, қарсыласын өз ойын мойындауға көндіреді немесе қарсыласының ойы ақиқатқа сәйкес болса, оны мойындайды: алғашқысы-жеңіс, соңғысы-жеңіліс. Сонда шешендік сөздің екі жағы бар екен: қисынды ой, көркем сөз. Қазақ би-шешендерінің шешендік сөздері мен тағылымдары жасөспірім тәрбиесінде алатын орны зор. «Атадан бала тусайшы, ата жолын қусайшы» деген дей, атадан балаға мұра болып келе жатқан жақсы қасиеттерді келер ұрпақтың бойына сіңіріп, ізгілікке тәрбиелеуді арман етіп, «шыншыл, әділетті иманды болу сонау ата-бабамыздан келе жатқан дәстүріміз»дейді де, кейінгі ұрпақтың ата салтын мықтап ұстауын талап еткен. Ата-бабамыздың-төкпе ақындық пен сұңғыла жыршылық, айыр көмей шешендік пен төгілдірген күйшілік секілді киелі өнерлеріміздің ірге тасы бала санасына сәби шақта қалатынын ерекше ескеріп, осынау балдәурен балалық кезеңге айрықша мән берген. Көшпенді ата-балаларымыз ұрпақ тәрбиесіне қатысты жайыттарды топтастырғанда да ғылым үшін аса маңызды жүйелілік принципіне ерекше мән берген.Осы айтылғанға орай жас буын тәрбиесін бесіктен бастап бұларды ақыл-ой, имандылық, еңбек, көркемдік, сымбаттылық секілді сан салаға жұптастырған. М.Әуезовтың: «Ел боламын десең бесігінді түзе» деген сөзінің мән-мағынасына ой салсақ, тәлім-тәрбие ісі жас ұрпақ дүниеге келгеннен басталады екен . Ілгеріде айтқандай Еуропа елдерінде шешендік өнер, шешендердің сөздері ертеден-ақ зерттеліп келеді. Ал, біздің елімізде билердің, шешендердің сөздері көбінесе халық жадында сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа ауызша беріліп келеді. Ертеректе мұндай сөздерді жинау ісімен Шоқан, Абай, Ыбырайлар айналысты. Шешендік өнерді ғылыми тұрғыдан зерттеп, зерделеу ісі сонау бабамыз Әл-Фарабидің еңбегінен алса, кейінгі кезде Шоқан Уәлиханов, Құбанғали Халид, Ш.Құдайбердіұлы, Ә.Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, М.Әуезов, С.Сейфуллин, Г.Ә.Мәметова, Б.Адамбаев, Р.Сыздықова, Ә.Нұрмаханова еңбектерінде өрісін тапқан . Сонымен қатар шешендік сөз өнерінің теориялық мәселелерімен көне Грецияның ұлы ойшылдары Платон мен Аристотель, Эпикур мен Демокрит те айналысты. Шешендік өнерді зерттеуші ғалымдар Н.Н.Кохтев, Г.З.Апресян, Е.В.Клюев, А.Н.Ефимов. Соның нәтижесінде болашақ ұрпақтың танымдық деңгейін шешендік өнер арқылы жетілдіруде осы зерттеу жұмысының маңыздылығы зор деп есептеп,диплом жұмысымның тақырыбын: « Баланың танымдық ерекшелігін жетілдірудегі шешендік өнердің рөлі » деп алдым.
Зерттеудің мақсаты. Оқыту мен білім беру және тәрбиелеу үрдісінде болашақ ұрпаққа шешендік өнер негізінде тәрбиенің маңыздылығын көрсету. Шешендік өнердің жасөспірім тәрбиесіндегі тәлім-тәрбиелік маңыздылығының ерекшелігін айқындау. Зерттеудің міндеттері: Шешендік өнерді ұлттық психологияның бастауы ретінде қарастыру. Сөздік қатынас дағдыларын дамыту және жетілдіру жолдарын зерттеу. Шешендік өнердің тәлім-тәрбиелік маңыздылығын айқындау. Шешендік өнердің психолого-педагогикалық тұрғыдан ықпалдастығын қарастыру. Оқушының танымдық ерекшелігін жетілдірудегі шешендік өнердің рөлін айқындау.
Зерттеу нысаны. Жалпы білім беретін мектептерде оқушылардың бойына шешендік дарытып, олардың тіл байлығын, ой-өрісін кеңейту, тапқырлық, ізденімпаздық қасиеттерін дамыту.
Зерттеу пәні. Шешендік өнер элементтерін элементтерін пайдалана отырып, тәрбие беру процесі.
Зерттеудегі ғылыми болжам. Егер қазіргі жастарды тәрбиелеуде және оқудан тыс мерзімде өткізілетін іс-әрекеттердің өзара байланыстылығы ескерілсе, әрі оған жастарды баулуда шешендік өнерді мақсатқа сай пайдаланса, болашақ ұрпақ бойында сөйлеу мәдениетін жетілдіріп, шешендік өнерді оқу-тәрбие үрдісінде ұтымды қолдана білсек, онда жасөспірім балалар бойында адамгершілік, патриоттық, эстетикалық қасиеттерді қалыптастыруға болады.
Зерттеу әдістері. Жалпы білім беретін мектептерде халықтық дәстүрде тәрбие беру процесіндегі озық тәжірибелерді зерттеп қорыту, педагогикалық эксперимент нәтижелерін қорыту,оқушының таным деңгейін жетілдірудегі шешендік өнердің рөлін айқындау барысындағы оқу-тәрбие жұмысының шараларын қарастыру.
Зерттеудің теориялық маңызы. Әдебиетші Б.Ә. Шканованың «Шешендік өнердің жанр ерекшелігі», философ Қ.Ш.Бейсеновтың «Қазақ топырағындағы қалаптасқан ғақлатты ой кешу үрдістері»,заңгер А.С.Қосжановтың «Сырым Датұлын әрі шешен, әрі би ретінде зерттеу», т.б. сияқты әр саладан зерттелген диссертацияларына сүйене орындалды. Құбанғали Халид, Ш.Құдайбердіұлы, Ә.Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, М.Әуезов, С.Сейфуллин, Г.Ә.Мәметова, Б.Адамбаев, Р.Сыздықова, Ә.Нұрмаханова еңбектеріндегі теориялық ой-пікірлер негізге алынған.
Зерттеудің практикалық маңызы. Зерттеудің нәтижелерін оқытудың мазмұны мен тәсілдерін жетілдіру үшін оқулықтарға қосымша ретінде халықтық педагогика негіздерін пайдалануға болар еді. Жұмыс жанұядағы және түрлі білім мекемелері мен ұйымдарда мелекеттік тілді жетілдіру, сөйлеу мәдениетін қалыптастыру барысындағы іс шараларды дамытуға өзіндік үлес қосары сөзсіз. Зерттеудің ғылыми жаңалығы.Зерттеу материалдары бағдарламаларда, оқулықтарда, әдістемелік құралдарда әдіскер мамандарға мол тәжірибе жинақтауға мүмкіндік береді. Баланың танымдық деңгейін жетілдіруде шешендік өнердің педагогикалық потенциалын жоғарылатуға ықпал ететін тәсілдер мен құралдарды анықтау.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері. Шешендік өнер - ұлттық тәрбие жалпы тәрбие теориясының негізгі саласы, құрамдас бөлігі болып табылады. Сондықтан шешендік өнерге баулу тәрбиесінің әдіснамасы мен ғылыми-әдістемелік мазмұны педагогика ғылымында тәрбие теориясына негізделеді. Қазақстанда тәрбие беру мазмұнын, әдіс-тәсілдерін, түрлері мен құралдарын жетілдіру бойынша Ш.Абдраманның,Қ.Ж.Аганинаның, Қ.М.Арынғазинның, Е.З.Батталхановтың,А.А.БейсенбаеваныңА.Байсеркенің, Қ.Қ.Жампейсованың, А.А.Калюжныйдың, Л.К.Керімовтың, А.А.Қалыбекованың, Н.Ә.Мыңжановтың, Қ.Б.Сейталиевтің, т.б. еңбектері шешндік өнерді тәрбиенің құрамдас бөлігі ретінде оқып-үйренуге мүмкіндік берді.
Қазақ жұрты – жаратылысынан шешендік өнерге бейім халық. Оның қиыннан қиыстыра, төтеден төге сөйлейтін тапқыр да ақылды, бейнелі де бедерлі, аталы да баталы, нақыл, қомақты ойлары жөнінде өзіміз де, өзгелер де таңдай қағып айтудамыз. Академик В.В.Радлов: "Қазақтар... мүдірмей, кідірмей, ерекше екпінмен сөйлейді. Ойын дәл, айқын ұғындырады. Ауыз екі сөйлеп отырғанның өзінде сөйлеген сөздер ұйқаспен, ырғақпен келетіндігі соншалық, бейне бір өлең екен деп таң қаласын", – деп көрсете отырып, әсіресе қазақ тілінің тазалығы мен табиғилығын дұрыс аңғарып, қазақтардың сөзге тапқырлығы мен шешендігі өзіне ерекше әсер еткенін жазған.
Шешендік сөздерді оқып-үйрену - бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі. Өйткені тіл тазалығын сақтау, ана тілін сүю, шебер сөйлеуге машықтану, көпшілік алдында сөйлей білу, өз ойын жеткізе алу халық өнерінен білім алумен тікелей байланысты.
Асыл маржан ару мойнына, алмас қылыш ер мойнына жарасатыны сияқты сөз асылы да өз ортасында құнды.Қазақ жұрты – жаратылысынан шешендік өнерге бейім халық. Оның қиыннан қиыстыра, төтеден төге сөйлейтін тапқыр да ақылды, бейнелі де бедерлі, аталы да баталы, нақыл, қомақты ойлары жөнінде өзіміз де, өзгелер де таңдай қағып айтудамыз.
«Шешен» сөзі қазақ тілінде ертеден қолданып келеді. Бұл сөздің мағынасы данышпан, ақылгөй, дана деген ұғымдармен өзектес. «Шешен» сөзі қазақ тілінде «сөзшең», «айтқыш», «тапқыр», «суырыпсалма», «ділмар», «қызық тілге жүйрік» дейтін сөздермен қатар қолданыла береді. «Шешен» сөзін халықаралық терминмен атасақ, «оратор» деген сөз. Дальдің түсіндірме сөздігінде «оратор» - краснослов (қызыл сөз), речистый человек (сөзшең адам), мастер говорить (сөйлеудің шебері). Осының бәрінде де шешен (оратор) әсерлі, әдемі, бейнелі, көркем, ойлы сөйлей алатын адам деген мағынаны білдіреді. Қазіргі тіл білімінде «шешен» деген сөз көп мағыналы:
1. Шешендік өнермен айналысатын адам;
2. Көпшілік алдында сөйлейтін адам;
3. Қызыл тілді меңгерген, шешен сөйлеуге қабілетті адам.
Қазақ ауыз әдебиетінің бір саласы – шешендік сөздер ақындық секілді қазақ ауыз әдебиетінің өзіндік ерекшеліктерін, көркемдік қасиеттерін көрсететін жанр.
Шешендік сөздер дегеніміз – белгілі бір оқиғаға байланысты айтылған және жұртшылық қабылдап, елге тараған белгілі, үлгілі ойлар, тұжырымдар.
Шешендік өнеріне ерте замандардан-ақ, үлкен мән берілген. Ежелгі грек, рим елдерінде шешендік өнерді "риторика" деген атпен жеке пән ретінде оқыған. Дүние жүзіне әйгілі ерте заман шешендері Пратогор, Демоссфен, Цицерон, Квинтилиан сияқты өз заманының мемлекет қайраткерлері, ел аузына қараған ойшылдары болған. "Риторика" ғылымы өнердің падишасы ретінде ерекше бағаланған. М.В.Ломоносовтың 1748 жылы басылып шыққан "Шешендікке қысқаша басшылық" атты еңбегі бұл өнердің Ресейде дамып, қалыптасуына түрткі болды.Шешендік өнер айтыс-тартыста дамиды. Ердің құны, елдің тағдыры талқыланатын парламент сарайлары мен сот залдары шешендік өнердің ежелгі мектебі болған. Дүние жүзіне әйгілі шешендердің көпшілігі парламенттік қайраткерлер мен заң қызметкерлерінен шығатындығы кездейсоқ емес. Атап айтсақ, ежелгі афина шешені Демосфен мен Рим шешені Цицерон әуелі адвокат, кейін парламент мүшелері, басшылары болған. Ал ХІХ-ХХ ғасырдағы орыс шешендері А.И.Урусов пен Ф.Н.Плевако заң қызметкерлерінен шыққан.
Қазақтың шешендік сөз тарихы Майқы би мен Аяз билерден басталып (XII-XIII ғғ.), Жиренше шешен, Асан қайғы (XIV-XV ғғ.) есімдерімен қатысты калыптасып, өркендей түсті, Бұхар (XV-XVIII ғғ.), Шортанбай, Дулат, Мұрат, Төле, Қаз дауысты Қазыбек, Әйтекелерге жалғасты. Шешендік өнерінің кеңінен дамып биіктеген кезеңі – XV-XVIII ғғ. Бұл кез қазақ халқының жоңғар, қалмақ, қытай басқыншыларына қарсы тұрып, өз тәуелсіздігін қорғау жолындағы күрес жылдары еді. Сондай –ақ, Төле би, Қаз дауысты Қазыбек және Әйтеке билердің жарқын бейнелерін әлі де қазақ даласындағы айтулы шешен-билер есімімен толықтыра, молықтыра айтуға болады.
Шешендік сөздерді ауыз әдебиетінің жеке саласы ретінде қарастырған бұл тұстағы зерттеулер А. Байтұрсынов, М. Әуезов, С. Сейфуллин есімдерімен тығыз байланысты.
Бұл тұстағы шешендік сөздердің функционалдық сипатын жазған, Ш. Уәлиханов еңбектеріндегі ой сарабын тереңдеткен, дамытқан ғалым Халел Досмұхамедов. “Қазақ халық әдебиеті” атты зерттеуінде Х. Досмұхамедов халық әдебиетін қырық алты түрге жіктей отырып, соның бір үлгісіне, жанрлық түрге “Билік сөз” деп шешендік сөздерді жатқызады. “Әртүрлі сот істері кезіндегі билердің тамаша үкім сөздері, екі жақтың ұтымды даулары мен тапқыр жауаптары, әдетте, ұйқасты мәтел не өлең түрінде айтылады. Поэзияныңбұлтүрібиліксөз (замечательные приговоры судей биев) депаталады” – депатапкөрсетеді.
Шешендік сөздердің алғашқы үлгілерін халық ауыз әдебиеті туындыларынан, ертегі, аңыз әңгімелерден, өлең-жыр, дастандардан ұшыратамыз. Осы сөз өнерінің кең қанат жайып, орнығып дамуында тапқырлық пен шешендіктің тамаша нұсқалары – жыраулар толғаулары, айтыстар мен мақал-мәтелдердің орны ерекше.
Қазақтың шешендік сөздерін өзге жұрттың атақты адамдары, ғалымдары жоғары бағалады. Шешендік сөздер нұсқаларын академик В.В.Радлов (XIX ғ.) зерттеп жинаған болатын. Ол: "Қазақтар... мүдірмей, кідірмей, ерекше екпінмен сөйлейді. Ойын дәл, айқын ұғындырады. Ауыз екі сөйлеп отырғанның өзінде сөйлеген сөздер ұйқаспен, ырғақпен келетіндігі соншалық, бейне бір өлең екен деп таң қаласын", – деп көрсете отырып, әсіресе қазақ тілінің тазалығы мен табиғилығын дұрыс аңғарып, қазақтардың сөзге тапқырлығы мен шешендігі өзіне ерекше әсер еткенін жазған.
Қазақ шешендік өнерінің зерттелу тарихы өткен ғасырдың бірінші ширегінен бастау алады. Мәселен, 1883 жылғы “Дала уәлаяты” газетінің 24 санында Әлихан Бөкейханов ескі билердің шешендік сөздеріне аса ілтипат көрсетіп, оларды жинау, саралау, насихаттау идеясын көтерген.Сондай-ақ, қазақтың шешендік, тапқырлық, нақыл сөздерін жинап жариялағандардың бірі – Ыбырай Алтынсарин. Ол халық даналығының жас өспірімдерді тапқырлыққа, өткірлікке, адамгершілікке баулитын тәрбие құралы екенін жете танып, өз еңбектеріне орнымен енгізіп, пайдалана білді.
Шешендік сөздерді алғаш зерттеушілердің бірі – М.Әуезов. "Қазақ әдебиеті тарихы" (1927 ж.) еңбегінде "Билер айтысы" деген арнаулы тақырыппен шешендік сөздердің кейбір түрлеріне мысалдар келтіреді. Ауыз әдебиетінде алатын орны мен халықтық сипатына дәлелді ғылыми тұжырымдама береді. Ауыз әдебиеті мұраларын зерттеп, жинап, ерекше еңбек сіңірген ғалым-лингвист А.Байтұрсынов шешендік өнерді жеке алып қарастырып, құнды пікірлер білдірді. Ғалым 1926 жылғы “Әдебиеттанытқыш” атты еңбегінің “Шешен сөз” деген тарауында шешендік сөздерді бес түрлі ішкі жанрлық үлгілерге жіктеді:
саясат шешен сөз;
билік шешен сөз;
қошамет шешен сөз;
ділмар шешен сөз;
уағыз.
Шешендік сөздердің өзіндік ерекшеліктері бар. Белгілі шешенлер мен шешен билердің сөздері жазылып сақталмағандықтан тек бізге жұрнағы ғана жеткен. Ауыздан ауызға көше жүріп, сырланып бүкіл халық қазынасына айналып кеткен, сан өилы заманнан, талай таптың сарабынан өткен шешендік сөз нұсқалары ертегіден бастап, ескі өлең-жырлардың, хикая-дастандардың көбінде кездесіп отырады.
Шешендік сөздерге тән ерекшеліктер төмендегідей:
Біріншіден, қазақ шешендерінің сөздері жазбаша емес, ауызша айтылып дүниеге келеді де, одан кейін бірден-бірге жатталып, ұрпақтан-ұрпаққа жетеді.
Екіншіден, айтыла келе бастапқы нұсқа қалып өзгертіліп отыруы мүмкін.
Үшіншіден, шешеңдік сөздер кейінгі айтушылар тарапынан қажетіне қарай өзгеріп қолданылып отырған.
Әдеби мұраның, қайсысында болса да, шешендік сөздер даналығын, тіл байлығын көрсетеді. Шебер айтылған ақыл, нақыл сөздер жаратылыста, қоғам өмірінде болған өзгеріс, құбылыстарды жіті көзбен байқап, бақылап айтылған халық ойының жемісі, қорытындысы.
Шешендік – тапқырлық сөздер бізге іріктеліп, сұрыпталып жеткен, тек жатталып, жазусыз сақталғандықтан сөздердің көбі ұмытылған, қайсы бірі жаңа дәуірге сай жаңа мазмұн, жарасымды түр тауып жаңарып, жаңғырып отырған.
Шешендік сөз ақындар айтысы сияқты сөз тартысы дау үстінде, ел тағдыры талқыланған ұлы жиын кеңес кезінде, оңаша ой толғау не сұхбат, әңгіме-дүкен барысында арнау, сәлем, өсиет түрінде де өмірге келген.
Шешендік сөздер көбінесе түсінік сөзден басталады. Түсінік сөзде айтылмыш шешендік сөздің немен байланысты, қандай жағдайда туғандығы мен кім айтқаңдығы баяндалады.
Шешендік сөздің, айтылар ойдың негізі – мазмұн. Сөз нақтылы, нені айтса да сендіретіндей, иландырып қарсыласын мойындататындай дәлелді айтылған.
Жазба әдебиетіміз дамыған кейінгі дәуірде шешендік сөздер саптан шыққан жоқ. Заманға сай жаңа мазмұн, жарасымды тұр тапқан шешендік сөз нұсқалары көбейді.
Шешендік сөздің шыны – айтыс. Мұнда ауыз әдебиетіне тән барша қасиеттер тоғысқан.
Шешендік сөздер мән-мағынасының тереңдігімен ғана емес, сондай-ақ тақырыбының кеңдігімен де ерекшеленеді.
Шешендік сөз терең ойға, ұтқыр шешімге, тапқыр логикаға құрылады.
Халық мақалдарында: "Таяқ еттен өтеді, сөз сүйектен өтеді", "Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ", "Қылыш жарасы бітеді, тіл жарасы бітпейді", "Аталы сөзге арсыз ғана тоқтамайды", – деп сөзді айтушыға да, оған құлақ қоюшыға да биік талап қойған. Демек, шешеннің ең негізгі құралы – сөз. Ол тындаушының жүрегіне жетіп, ерекше сезімге бөлеген.Сөз туралы Бөлтірік шешен: "Сөзден тәтті нәрсе жоқ. Сөзден ащы нәрсе жоқ. Сөзіңді тіліңе билетпе, ақылыңа билет. Ақылыңды, сөзіңді ақылсызға қор етпе, ақылдыға айт, кімге, қай жерде, қай кезде, қалай сөйлейтініңді біл", – деп толғайды. Бұлар – "Ердің құнын екі ауыз сөзбен бітіретін, жауласқан елдің арасына бітім айтатын, күлгенді жылатып, жылағанды жұбата алатын даналық сөздер иесі". Мұндай сөз білетін, жөн білетін адамға ел ісіне араласуға, халық атынан сөйлеуге құқық берілген.
Ертеден-ақ, халқымыздың өзіндік басқару жүйесі болды. Ел қамын жеген ерлері, сөзін сөйлеген, әділін айтқан шешендері, білімпаз билері болды. Би – халықтың көкейіндегісін айтқан, ойын жарыққа шығарған әділет жоқшысы. Қазақтың атақты билері Төле, Қаз дауысты Қазыбек, Әйтекеден қалған сөз дәстүрі ғасырлар бойы үзілген емес.
Ш.Уәлихановтың: "Би атағын беру қазақта халық тарапынан бір сайлау арқылы немесе халықты билеп отырған өкімет тарапынан бекіту арқылы болған емес, тек сот ғұрыптарына әбден жетік, сонымен қатар тілге шешен қазақтар ғана бұл құрметті атаққа өз бетімен ие болған. Би атағын алу үшін би болам деген қазақ өзінің заң ісіне жетіктігі және шешендік қабілеті бар екеңдігін халық алдында сан рет көрсетуге тиіс болған. Ондай адамдардың атағы бүкіл қазақ даласына тез жайылып, олардың аты жұрттың бәріне мәлім болып отырған", – деген сөздерінен би – халықтың көкейіндегісін айтқан, жарыққа шығарған әділет жоқшысы екенін танимыз.
Халық “Әйтеке бауыздап, Қазыбек іреп, Төле мүшелеп берер”- деп Әйтеке айтса, “қандай қиқар даукесің де қалай құлақ аспасқа”, деп Қазыбек айтқанда төресі осы тығыла кетпеске лажы жоқ еді деп кесіп айтқан. Сондай –ақ халық тағы да “Әйтеке жорып жеткізіп айтады” деп үш биге байланысты бағасын беріп қойған.
Шешен сөз, көсемсөз, дарынды сөз деп үш топқа бөліп, әрқайсысын қолданыс орнына қарай (саясатқа қатысты, сотта сөйлеу, қошемет сөздер, ғалымдардың ғылыми тақырыптағы сөзі, діни уағыз сөздер) іштей тағы беске бөліп, әрқайсысына қысқаша түсініктер, тың анықтамалар берген.
Қазақ шешендік өнері- атадан мирас болып, алтын баулы желісі үзілмей келе жатқан ардақты өнер. Теңіз тербеп тереңінде шайқалған інжу маржандай ғасырлар бойы халық жадында сақталып, жұпталып көптің көкейіне орнаған шешендік сөздер шешендердің даналық сөздерінде ашылады, айқындалады, ал шешендер әлденеше ұрпақтың сана сезімін аралап, көптің көкейіне қонақтаған ойлы, сырлы сөздерді жаттап, жадында сақтайды керекті, келеңді жерінде жаңартып кәдеге жаратады.“Өнер алды – қызыл тіл” деп қазақ бекер айтпаған. Қоғам тарихына көзсалсақ, қай халықтың болмасын күрделі қоғамдық, мемлекеттік қайраткерлері, қолбасылары, ғалымдары ойға шебер, тілге шешен болғанын байқаймыз.
Шешендік сөз – адамзат тарихындағы рухани материалдық мәдениеттің дамуының негізгі құралдарының бірі.Шешендікке құрылған әңгімелерді, аңыздарды және өлеңдерді оқу бала тілін ұштайды, сөздік қорын байытады, өмірге деген көзқарасын оятып, дүниетанымына жол ашады.
Шешендік өнер — көрген-білгенді көкейге тоқып, көп үйреніп ізденудің арқасында талай айтыс-тартысқа түсіп, жалықпай жаттығу арқылы жетілетін өнер.
Шешендік өнердің қиындығы туралы Бұқар жырау:
...Көш бастау қиын емес –
Қонатын жерде су бар.
Қол бастау қиын емес –
Шабатын жерде жау бар.
Шаршы топта сөз бастау қиын –
Шешімін таппас дау бар, –
деп дұрыс аңғартады.
Нағыз шешен үшін сөзге шебер болу жеткіліксіз. Табанда тауып сөйлейтін тапқыр, топ алдында тайсалмай, мүдірмей сөз бастайтын батыл, сөз сайысында саспайтын сабырлы болуы қажет.
Қазақтың дәстүрлі шешендік сөздері шартты түрде үшке бөлінеді:
шешендік толғау
шешендік арнау
шешендік дау
Шынайы шешендік қиялдан тумайды, өмірлік оқиғалардан, табиғи құбылыстардан туады, көп жылдық тәжірибе мен сан рет қайталау арқылы сыннан өтіп халық мойындаған қағидаға, даусыз ақиқатқа айналады. Оның үстіне әр дәуірдің әр түрлі сөз шеберлерінің талғамынан, толғауынан өтіп шешендік сөз “тілге жеңіл, жүрекке жеңіл” тиетін сүйкімді үн мен ырғаққа ие болады.
Шешендік сөздер үш түрлі болады:
кеңесу
билік
салтанатты сөз
Ал, құрылысы жағынан да үш бөлімнен тұрады.
1. Кіріспе
2. баяндау
3. қорытынды
Халық шығармаларының қайсысын алсақ та алдымен оны жеке адамдар
Шығарғанын аңғарамыз. Одан кейін оныбіреуден біреу естіп, жатқа айтып, жаңғыртады, өңдейді, өзгертеді. Ақырында әлеуметтік мәні, әдеби құны бар әрбір шығарма сынала сырлана келіп, белгілі бір халықтың тұрмыс-салтына, тіршілік тілегіне, ұғым-сеніміне үйлесіп қалыптасады да, бүкіл халықтық мұраға, ортақ рухани қазынаға айналады. Алайда кейіпкерсіз, оқиғасыз шығарма болмайды. Өйткені адамсыз жерде әлеуметтік өмір жоқ. Ал әдеби шығарма дегеніміз өмірдің сәулесі. Сондықтан халық шығармасы да адамсыз, кейіпкерсіз жасалмайды. Әдетте ауыз әдебиетіне тарихи қайраткер белгілі бір оқиғаға қаһарман етіп алынады немесе әр түрлі оқиға белгілі бір қайраткердің төңірегінде топталады. Мысалы, Алдар көсе, Қожанасыр, Жиренше, Қарашаш – сондай жиынтық образдар. Бұл образдар, әрине, әуелде өмірде болуы мүмкін. Бірақ әдебиетте жасалған қаһарман өмірде болған адамның өзі де емес, көшірмесі де емес, халық санатында қайта жасалған бейне, яғни, артныа өнегелі іс, сөз қалдырған тарихи қайраткердің, өнерпаздың мәңгілік өмірі деуге болады. Ондай жағымды тұлғаларды халық келер ұрпақ үлгі алсын деп жасайды, кейде керісінше қайырымсыз хан, сараң бай, залым уәзір сиықтылардың жағымсыз бейнесін жасап жаманшылықтан сақтандырады. Халық өзінің шығармаларында белгілі адамның бейнесін ғана өзгертіп алады.
Шешендік сөздердің бастауын ертегі-аңыздардан іздеу керек. Ертегі-аңыздардағы жиі кездесетін «ай мен күндей, әлемге бірдей», «ай десе аузы, күн десе көзі бар», «темір етіктен теңгедей, темір таятан тебендей қалғанда» деп келетін бейнелі сөз тіркестері шешендік сөздердің алғашқы нұсқасы деуге болады.
Ақындық, шешендік өнердің өсіп-өркендеуіне қажетті жағдай еркін сөйлеуге бостандық, сөз бостандығы. Бұл жөнінде де қазақ қауымында сөзге тыйым салынбаған, сынға шек қоймаған. Тілімізде “би”, “шешен” деген сөздердің бір мағынаға бірігіп, кірігіп кеткені белгілі, би болу үшін бір ғана сөзге шеберлік жеткіліксіз. Бұл ең алдымен елдің шежіресін, тарихын ұлылы-кішілі ел басынан өткен уақиғаларды, тарихи қайраткерлерді, әсіресе дау-дамай, соғыс біткен мәселелеріне реттеу тәртібін екінші сөзбен айтқанда, әдет-ғұрып заңын жетік білуге тиіс. “Ойлансақ мың бір пәле тілден туған, шешендер топ ішінде белді буған”, - деп Шал ақын бекер айтпаса керек. “Жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар” дегендей көп ішінен дарынды шешендер шыққан. Шешендердің басым көпшілігі билеуші тап өкілдері болған. Көбінесе шешендер жер дауы немесе жесір дауы немесе ердің құнымен байланысты айтылған билік төрелік сөздер. Шешендік сөздер, өнер көп жағдайда әншілік, күйшілік тіпті ақындық сияқты өнер танымай кейбір тыңдаушы адамдардың “жақсылар” мен жайсаңдардың жеке бастарының қасиеттері ретінде де бағаланған. Ақындар сияқты шешендер арнайы өнер жарысына түспеген, түсуге арналған, олардың шешендігі белгілі бір дауларды шешу үстінде көрінген, шешендік – тапқырлық сөздері белгілі бір мақсатпен байланысты туыған. Олардың дауласқан, айтысқан мәжілістеріне екінің бірі араласа алмаған. Алайда үстем тап өкілдері ру басы – билер шешендік өнерді өзінің шын иесі халықтан бөліп – жарып әкете алмаған. Нағыз кедей мен жарлы жалшыдан небір күміс көмей, жез таңдай халық шешендері шығып, әдеби тілімізді, тілдік қорымызды байытуға қалыптастыруға қазақтың алғашқы авторлары өлең-жырлары, аңыз-әңгімелері, шешендік сөздері әз Жәнібек хандығының төңірегінде дамыған. Қазақтың шешендік өнері үш жүздің басын қосқан Тәуке ханның тұсында, ханның ордасы Түркістан қаласында жанданған, ердің ұнына екі ауыз сөзбен бітірген даңқты дала Демосфендері ме Цицерондары, Төле би, Қаз дауысты Қазыбек би және қара жігіт Әйтеке шешендердің атақ-даңқтары да осы кезде шыққан.
Елімізде қалыптасқан шешендік сөздердің басқада қайталанбас өзіндік ерекшеліктері де мол. Бұлар – “аттың жалы, түйенің қомында” көшпелі өркениеттің мақсат-мүддесіне сай ауызекі, суырыпсалмалық дәстүрінде туған мұралар. Суырыпсалмалық қазақ өнерінің қай-қайсысына болмасын тән, бірегейі құбылыс. Дәстүрлі қазақ өнерінің негізгі қасиеті сақталған жыраулық өнерді, ақындық өнерді, жалпы кең мағынасындағы ақындық өнерді импровизациясыз пайымдау аса қиын. Қазақ шешендік өнерінің бұл сипатын С. Негимов тілімен айтсақ: “Қазақ шешен билерінің импровизациялық қабілет қарымы шешендік өнердің ең жоғарғы биігіне шыққан деуге болады. Әрине қаумалаған қауымды дүр сілкіндіру, ой-қиял теңізіне жүздіру, ынта-ықыласын арттыру шешеннің табиғат сыйлаған қасиетінің үстіне табанды ізденістерімен, білім қорын үнемі жаңартып, түйінді қорытындылар шығарып, мәнерлі, әсерлі, әуезді тілмен жеткізумен ерекшеленеді”.
Қазақ халқының бірлігін нығайтуға үлкен үлес қосқан атақты үш бидің бірі, мемлекет қайраткері, Әйтеке Байбекұлының (1644 -1700 жж.) шешендігі мен әділдігіне тоқталғым келеді. Әйтеке Байбекұлы Әмір-Темірдің бас кеңесшісі, Әбілқайыр ханға дейін Кіші жүздің сөзін ұстаған қазақтың биі. Әйтеке би 25 жасынан бастап Кіші жүздің бас биі ретінде жыл сайын өткізілетін үш жүздің басшылары мен беделді адамдары бас қосқан жиындарға тұрақты қатысып тұрады. Тәуке ханнан бастап дәстүр тапқан бұл жиындарда ұлт бірлігін нығайту мәселелері талқыланып, жүздер мен рулардың арасындағы өзара келіспеушіліктен туындайтын даулар шешілетін болған. Қызу айтыс-тартыстар ушығып кетер тұста тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні іспетті жұрт тоқтасар бәтуаны Әйтеке би айтады екен.Ел аузында Әйтеке айтқан билік, шешендік сөздер, толғаулар, баталар көп сақталған. Биді халық "айыр тілді Әйтеке" деп атаған.
Әйтеке би жайлы ел аңызы.
Ертеде ұлы жүздің бір жігітіне атастырып құда түсіп қойған орта жүздің бір қызы арғынның жігітімен қашып кетеді. Екі ел арасында дау басталады. Бірінің бірі жылқысын барымталап кетеді. Төбелес шығады. Екі жақтың кісілері Төле би мен Қазыбекке жүгініседі.
- Аға болып алдымен туасың,
Барымталап жылқымды қуасың
Артымнан ерген еркемсің,
Ағаңның көзі тірісінде
Жеңгеңді неге ертесің?–
деп өкпе артады. Екеуі ұзақ-ұзақ сөз жарыстырады, бір мәмілеге келе қоймайды. Сонда ортадан Әйтеке би тұрып:
- Сабыр етіңдер ағайын! Ашу бар жерде ақыл тұрмайды.
- Ашу деген ағын су,
Туысқан сон сөз қуыспау керек.
Алдын ашсаң арқырар.
Сөз қуған бөлеге жолымды,
Ақыл деген дария,
Жол қуған олжаға жолығады.
Алдын тоссаң тоқырар.
Төле сен, жылқысын қайыр!
Кісі бірге туыспау керек,
Қазыбек, сен жесірін қайыр!–
деп, екеуін келістіріп қол алыстырыпты. Ел Әйтекенің бұл билігіне риза болып, екі жағы бітімге келіп, тиышталыпты.
Сонымен бірге Әйтеке бидің төмендегідей сөздерінен оның «қара кылды қақ жарған» әділдігімен бірге қызыл тілге жүйріктігін, әсерлі, әдемі, бейнелі, ойлы сөйлей алатынын көреміз.
Ағасы келсе, ардақтап атын байлағандай;
Қонағы келсе, құрметтеп жайлағандай;
Тындырымды інісі болса;
Қанат-құйрығы сай болып,
Көңілі жай болып,
Ағаның алар тынысы болса;
Інінің міндеті - басқару,
Ағаның реті - бас бағу емес пе?
Жігіттің жақсысы:
Дұрыс сөзге тоқтай білген,
Басқаны сөзіне тоқтата білген.
Бай болсаң, халыққа пайдаң тисін;
Батыр болсаң, дұшпанға найзаң тисін.
Бай болып пайдаң тимесе,
Батыр болып найзаң тимесе,
Жұрттан алабөтен үйің күйсін!
Халқымыз "Сөз қадірін білмесең, өз қадіріңді білмейсің", "Сөз сүйектен өтеді", "Шешеннің тілі қылыштан өткір, қылдан нәзік" деп, сөз өнерін еркеше тани білген. Асыл ойдың алтын қазығы болған шешен - билердің халық жадында сақталып келген дана ойлары келешек ұрпақ үшін әрқашан тәрбие - өнер мектебі болған. Енді елдікке, бірлікке шақыруда, халық тарихын байыппен саралап, бүгінгі ұрпақ санасына жеткізуде шешендік сөздердің маңызы ерекше.
Ақылмен ойлап білген сөз,
Бойына жұқпас, сырғанар.
Ынталы жүрек сезген сөз,
Бар тамырды қуалар, - деп ғұлама ақын Абай айтқандай, шешендік сөздерге халық даналығы, инбаттылық пен ізгілік нышандары жатады екен. Шешендік сөздердің біздердің тілімізді дамытуға, сөздік қорымызды байытуға қаншалықты қажет екеніне көзім жетті.
Оқушыларға арналған оқулықтардағы аңыз әңгімелер, мақал-мәтелдер, жырлар, шешендік сөздердің түрлері біздің дүние танымымызды кеңейтуге, жан-жақты дамуына ықпал ететіні сөзсіз. Шешендік сөздерді оқып-үйрену – өнегелі істерге апарар жол.
Шешендік өнер – қазақ қоғамының бейбіт тынысының тамыршысы іспетті десек қателеспейміз. Ол жөнінде ұлы ғалым А.Байтұрсынов:
«Әділ билердің қолында билік қазақтың неше түрлі дертін жазатын жақсы дәрі еді» — деп баға берген болатын. Олай болса, қазақ тілінің бірыңғай халық тілі болып қалыптасуына, қазақ ауыз әдебиетінің дамуына үлес қосқан өнер иелерінің бір тобы – ақындар болса, екінші тобы – шешендер.
Сондай шешендердің бірі – Қаз дауысты Қазыбектің есімі Қазақ пен қалмақ арасындағы шапқыншылық кезінде екі елдің арасына бітімші, бүтінші болған батыл елші, парасатты мәмлегер ретінде мәлім. Халық аңызына қарағанда, Қазыбек 13 жасында Тайкелтір би бастаған қазақ елшілерінің құрамында қалмақ ханы Қонтажыға барып, батылдығымен, әрі сөзге шешендігімен ерекше көзге түскен. Қазыбектің табандылығы мен тапқырлығының арқасында ғана қазақ елшілері тендікке жетіп, қалмақ шапқыншылары байлап әкеткен адамдарын, айдап әкеткен малдарын қайырып, алып қайтады. Сол жолы Қазыбек «Қаз дауысты» деген лақап атаққа ие болады. Қаз дауысты Қазыбектің бұл елшілік еңбегін Шоқан Уәлиханов та ілтипатпен атайды. ұлттық ұғымымыздағы шешендік өнердің қалыптасуы, би-шешен атанудың басты шарттары жөнінде, сонау, ХІХ ғасырдың өзінде-ақ ұлы ғалым Шоқан былайша толғанған болатын:
«Би атағын беру қазақта халық тарапынан бір сайлау арқылы немесе халықты билеп отырған үкімет тарапынан бекіту арқылы болған емес; тек салт-ғұрыптарына әбден жетік, сонымен қатар тілге шешен қазақтар ғана бұл құрметті атаққа өз бетімен ие болып отырған. Мұндай би атағын алу үшін би болам деген қазақ өзінің заң іісіне жетіктігі және шешендік қабілеті бар екендігін халық алдында сан рет көрсетуге тиіс болған. Ондай адамдардың атағы бүкіл қазақ даласына тез жайылып, олардың аты жұрттың бәріне тәлім болып отырған. Сонымен, бұл би деген атақ келіп билік айтуға және төрелік сөз сөйлеуге патент сияқты нәрсеге айналған» .
Міне, дәл осы сыннан Қазыбек бабамыз да талай рет сыналып, қиын сәтте жол тапқан, туған халқының әспеттеуімен Қаз дауысты Қазыбек атанып, «қара қылды қақ жарған» әділ билік айтқан.Қазыбектің қалмақ ханына елшілікке барғандығы тарихта да айтылады. Онда Қазыбектің сөзінен үзінді келтіріп былай деп қорытады: «Тәуке ханның елшісі белгілі Қазыбек бидің қалмақ ханына айтқан сөзінің әрі білім аларлық, әрі көркемдік зор мәні бар». Қалмаққа қазақ елінен елші болып Қазыбек бір емес, үш рет барған. Соңғы сапарында ол бұдан былай тату тұруға қалмақпен келісім жасайды және «Даудың артын қыз байлайды, судың артын шым байлайды» деп баласына қалмақтан қыз алып, құда-жегжат болып қайтады. Осымен екі ел арасында шапыншылық тоқтап, уақытша тыныштық орнайды .«Шешеннің шешендігі сөзді шиырлап сөйлей беруде емес, аз сөзге көп мағына сыйдыруында, айтар ойын жүйелеп, қиыстыра жеткізе білуінде, айтқыштығында, тапқырлығында» .Қазақ шешендері ойды астарлап, тұспалдап та жеткізіп отырған. Мұндай шешендік жұмбақтар әзіл-қалжың үшін ғана айтылмайды. Мемлекеттік маңызды, келелі істерді шешу барысында да жиі қолданылады. Мәселен, Төле, Қазыбек, Әйтеке билердің төмендегі жауаптасуы соған дәлел.
«Бірде қазақ еліне келген елшіні біреулер өлтірейік деп, екінші жақ өлтірмейміз деп үлкен дау-дамай болыпты. Сонда осы мєселені ақылдасып шешу үшін ұлы жүзден Төле би, Орта жүзден Қазыбек би, Кіші жүзден Әйтеке би бас қосып, бір төбеге шығып отырса, алдындағы көлге бір топ қаз келіп қоныпты. Сонда Төле би тұспалдап:
— Мына көлдің алар ма еді қазын атып, — дейді.
— Оғың шығын болмасын жазым атып, — дейді Әйтеке.
— Құтылмастай пәлеге қап жүрмейік,
Қаз екен деп перінің қызын атып, — дейді Қазыбек. Осымен сөз бітеді. Елшіге тимей еліне қайыру керек деген шешімге келеді» .
Сөз жоқ, мұнда шешендік жұмбақ әділ шешімге келіп, ел тағдыры таразыға тартылған қиын-қыстау сәтте жол тауып шығуға ықпал еткен.
Халық шежіресі бойынша, Қазыбек қайтыс болғанда, қызы Маңқан жоқтау айтқан. Сол жоқтауда мынадай жолдар бар:
Өсиет қылдың Қазаққа:
«Сарыарқа деп қонысың.
Қалмақ, сартпен жауласпа,
Болмасын дедің жұмысың.
Өнерсіз өскен ел едің,
Біреу саған жау болса,
Паналауға жарайды
Мынау көрші орысың.
Орыспенен жауласпа,
Есінде болсын бұл ісім» .
Бізге аңыз-әңгіме, жырлар арқылы жеткен Қазыбектің Орыс еліне деген осындай достық көзқарасын тарихи жазба деректер де растайды. Мәселен, Сібір губернаторының міндетін атқарушы генерал-майор фон Фрауендорф Орта жүздегі жағдай және Қазақтардың көршілес елдермен, халықтармен қарым-қатынасы туралы Сыртқы істер коллегиясына 1763 жылғы 11 наурызда жолдаған рапортында сол кездегі «Орта жүздің тебе биі» Қазыбекке Размамбет тархан мен тілмаш Сапаровты жіберіп оны шақыртқанын, бірақ қыстың қаттылығымен байланысты. Қазыбектің өзі келе алмай, орнына баласы Сырымбет пен інісі Отарбай бастаған он кісі жібергенін, олардан 1762 жылғы 15-22 желтоқсан күндері ант алынғандығы айтылған. Одан әрі фон Фрауендорф Сырымбетпен оңаша әңгімелесіп Қазыбектің Ресейге жақсы ниетте екендігін анықтағанын хабарлайды.
Сыртқы істер коллегиясына баяндай келіп генерал-майор былай деп жазған: «…Абылай сұлтанға ол, Қазыбек биді, қырғыз-қайсақтың Орта жүзімен оларға – Қытайдың қоластына қарауға, Ресей жағынан бөлініп шығуға ойыстыру болған, ол үшін манағы сыйлықтардың үстіне Қытайдың Богды ханы оған, Қазыбек биге, басып алған Жоңғар жерінен Қазыбек би өзінің ұлысымен көшіп жүруге қай жерде қаласа, сол жерді беремін деп дәмелендірген, бірақ ол, Қазыбек би, Ресей мемлекетінің күшінен жақсы хабардар болғандықтан және тағы да Шемяка (Сәмеке) ханның тұсында барлық Орта жүзбен бірге мәңгі Ресей қоластында болуға императорға ант бергендігін еске алып, әлі де антында айнымай тұрғысы келетіндіктен, олардан бас тартқан. Бір ғана оның ұлысы емес, Орта жүз Қазақтарының басқа да ұлыстары іс жүзінде. Ресей қоластында тұрғандықтан ол, Қазыбек би, Орта жүзден Қытай жағына ешкім беріліп кетпеуіне күш салған; өз сөзінде тұруға және адал болуға уәде береді, жалғыз-ақ сонымен бірге егерде қытай тарапынан оларға қандай бір шабуыл және ренжіту жасалғандай бола қалса, мұндағы Ресей әскері тарапынан әрқашан қорғауда болуын сұрайды».
Бұл дерек Қазыбек би Орта жүздің Ресейге қосылуына белсене ат салысқанын және басқа елдердің шабуылынан, зорлық-зомбылығынан Ресей мемлекеті қорғайды деп кәміл сенгендігін дәлелдейді. Сондай-ақ жоғарыдағы жоқтауда айтылатын Қазыбектің өсиетімен де толық сай келеді.
Бұл айтылғандардан шығатын қорытынды – Казыбек Келдібекұлы кезінде қазақ халқын жапсарлас қалмақ, өзбек және орыс елдерімен тату көршілікке шақырған және Қазақстанның Ресеймен бірге болуын жақтаған өз заманының озық ойшылы, көреген ел басқарушысы болған.
Қазыбек бидің шешендік өнері өзімен қатарлас, үзеңгілес билермен жауаптасу барысында да жарқырап көрінеді. Қазақ шешендік толғауларының сынау, қарсыласының салмағын білу мақсатында айтылатын түрі – шешендік жауаптар.
«Сұрақ-жауап түрінде келетін шешендік толғаулар – қазақ халқының сондай сауалдарға тапқан жауабы, табиғат сыры мен өмір заңын анықтауға жасаған алғашқы барлау талабы».
Төле би тоқсан жасқа келгенінде Қаз дауысты Қазыбек сєлем бере барыпты. Елдің жақсылары, шешендер, ойшылдары жиналып, әңгіме-дүкен құрып отырғанда:
— Қаз дауысты Қазыбегім келді. Бәрің түгел жиналыңдар. Сендерге айтар он түрлі жұмбағым бар, соны шешіңдер, — дейді Төле би.
— Айтыңыз, айтыңыз?
— Айтсам он түрлі жұмбағым мынау: бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жеті, сегіз, тоғыз, он.
Отырғандар таң тамаша болады.
— Бұл не деген жұмбақ? Осындай да жұмбақ болады ма?
— Төке, бұл жұмбақты мен шешейін, рұқсат етіңіз? – дейді Қаз дауысты Қазыбек.
— Бір дегеніміз – бірлігі кеткен ел жаман,
— Екі дегеніміз – егесіп өткен ер жаман.
— Үш дегеніміз- үш бұтақты шідерден шошынған ат жаман.
— Төрт дегеніміз – төсектен безген жас жаман.
— Бес дегеніміз –белсеніп шыққан жау жаман.
— Алты дегеніміз – асқынып кеткен дерт жаман.
— Жеті дегеніміз – жас келіншек жесір қалса, сол жаман.
— Сегіз дегеніміз – серпілмеген қайғы жаман.
— Тоғыз дегеніміз – торқалы той, топырақты өлімде бас көрсетпесе, сол жаман.
— Он дегеніміз – оңалмас кәрілікке дауа болмас деген, — дейді Қаз дауысты Қазыбек.
— Рахмет, дәл тауып шештің. Ойы да, тілі де жүйрік тұлпарым, — деп Төле би Қазыбекке риза болыпты» .
Сұрақ-жауап түріндегі шешендіктің мұндай үлгілері Жиренше мен Әз-Жәнібек, Байдалы би мен Тұрлыбек, Шорман мен Саққұлақ т.б. шығармашылығынан да жиі кездеседі. Демек, шешендік жауап – нағыз шешеннің, суырып салма өнерпаздың алғырлығын, тапқырлығын танытатын, логикалық қиыстыру шеберлігін көрсететін шешендік толғаудың ерекше жанры. Шешендік толғаулардың тәрбиелік, танымдық, тағлымдық маңызы да өсиет-өнегеге, үгіт-насихатқа негізделгендігімен ерекшеленеді. Сондықтан да онда халқымыздың талай ғасыр сүзгісінен өткізген философиялық көзқарастары, дүниетанымы көрініс табады.
Қазыбек Жоңғар сапарында Қоңтәжінің алдында қазақ елшілері сөз таппай қысылған сәтте Бертіс биге бағыттап былай дейді:
— Ерден ердің несі артық,
Ептестірген сөзі артық.
Малдан малдың несі артық,
Бір-ақ асым еті артық.
Жерден жердің несі артық,
Бір-ақ уыс шөбі артық.
Міндетке алған сөзден
Шегінген жігіттен аштан өлген
Аюдың өті артық .
Жас Қазыбек ел тағдыры сынға түскен қысылтаяң шақта, қиыннан қиыстырып, жүйесін тауып, зор шығармашылық шешендікпен сурылып алға шығып, түйдек-түйдек ой тастап, Жоңғар Қоңтәжісін өзімен санасуға мәжбүр етеді — өз шешендігіе, шешендік өнерді халықаралық саяатта сәтті жүзеге асырады.
Шешендік сөздердің аса мол қолданылған, қазақ қоғамындағы даулы мәселелерді шешуге араласатын маңызды жанры — шешендік даусөздері. Шешендік дауларды шартты түрде мазмұнына қарай жер дауы, жесір дауы, құн дауы, мал және ар дауы деп бес түрге бөлуге болады. Шешендік даулар құрылымы жағынан келгенде кіріспе, кеңес, билік, немесе кесім сияқты бөлімдерден тұрады. Сонымен қатар, әр даудың мазмұнына сәйкес, өзіндік ерекшеліктері бар.
Қазақ халқы кең сахарада мал бағып, тұрақты мекен-жайларға ие болған. Аракідік мал жайылымына, өріс-қонысқа талас бола қалса, араға би-шешендер түсіп, әділ шешім айтып отырған. Жер, жесір, құн, мал, ар дауларының бәрінде де бір жағынан дүние-мүлік таласы, екінші жағынан атақ-абырой үшін тартыс жатады. Шешендік даулардың – шешендік сөздердің басқа жанрынан бір ерекшілігі – қазақ арасындағы оқиғаларда ғана жүзеге асып қана қоймай, көршілес елдермен болған дау-дамайларда да көрініс тауып, халықаралық мәселелерді де қамтиды. Мәселен, Қазыбек бидің қалмақ ханына айтқан сөзі соның дәлелі.
Сен темір де, мен көмір,
Еріткелі келгенмін.
Екі еліктің баласын,
Теліткелі келгенмін.
Егесетін ер шықса,
Иілткелі келгенмін.
Тұтқыр сары желіммін,
Жабысқалы келгенмін
Бұл мысалдан да шешендік даулардың қазақ қоғамында тыныштықты, тәртіпті сақтауға, мәмілегерлік, татугершілік қызмет атқарғандығын аңғарамыз. Шешендік даулар, сөз жоқ, қазақ елінің ертеден келе жатқан азаматтық, құқықтық ережелерінің көркемдікпен үндестік тапқан үйлесімі. Олардың мазмұны да бай, қамтитын тақырыптық аясы да кең, көркемдік деңгейі де жоғары.
Шешендік сөздерде ауыстыру (метафора) мен алмастыру (метонимия) мол қолданылады. Ауыстыру мен алмастыру алынып отырған заттың не құбылыстың мағынасын үстеу, мазмұнын тереңдету, әсерін күшейту үшін және заттар мен құбылыстарды мағыналас, мәндес басқа ұғымдардың орынында пайдаланып, ойды ықшамды, суретті, айқын қысқа жеткізуге негізделеді.
Қаз дауысты Қазыбек бидің жоғарыдағы қалмаққа елшілікке барған сапарында тепсініп айтатын:
Сен қатты болсаң,
темірдей-ақ шығарсың,
Мен көрікпін, еріткелі
келгенмін,
Сен жүйрік болсаң жердегі
аңдай шығарсың.
Мен –құмай алғалы келгенмін,
Сенқабылан болсаң,
Мен – арыстанмын, алысқалы
келгенмін,
Жау тілегенге жасын береді
деген,
Мен – танытқалы келгенмін… .
Осылай деп жалғасып кете беретін Қазыбек би бабамыздың терең мағыналы тегеурінді сөздері «мен» ұғымына бүкіл қазақты сыйғызып,метонимиялық тәсілді пайдаланса, екіншіден, өзін бірде «көрік», бірде «құмай», енді бірде «арыстанға» балап, қалмақ ханының көз алдына үрейлі сурет әкеліп, алдын тосып отырады. Қаттыны жұмсартып, жұмсақты еріткен көрік, аспан жыртқышы – құмай, түз тағысы, аң патшасы – арыстанбәрі-бәрі жинақтала келіп, тұтас қазақтың буырқанған күш-қуатын танытып тұр. «Мен» сөзі жаңа баламаға ауысқан сайын сөз қуаты басымданып, отты сөз, өр мінезге сай жарастық тауып отырады.
Өлең бойында ауыстыру мен алмастырудан тыс екі тармақ аралық шендестіру тәсілі де тұрақты қолданылған. Олар: темір – көрік, жүйрік аң–құмай,қабылан – арыстан т.б.. Демек, қолданылған сөздер қарсы мәндес болмаса да, тұтас контекстік мағынада қарама-қарсы қою бар. Теория тілімен айтқанда:
«Шендестіру – бір-біріне керағар құбылыстарды, мән-мағынасы әр тарап ұғымдарды, түрі-түсі әр бөлек нәрселерді өзара бетпе-бет қою арқылы бұлардан мүлде басқа бір құбылыстың, ұғымның, нәрсенің суретін, сыр-сипатын, кескін-кейпін анықтау, аңғарту, елестету» — деген анықтама берілген. Осы дәлелдемеге сүйенсек, жоғарыдағы Қазыбек би сөзінде де қарсылас екі дүние бар. Олар қазақ пен қалмақ. Сөз жоқ, қалмақ осал емес, Ол – әрі темір, әрі жүйрік аң һәмқабылан. Қазақ одан да зор. Қарсы келген қарсыласының жолын кеседі, керек болса, тағдырын шешеді. Сөз құдіреті қылыш жүзінен де өткір екендігін дәлелдеп, қалмақ ханын Қазыбек бидің алдына жүгіндірді. Қалайда, жүйелі сөздегі ауыстыру мен алмастыру, шендестіру тєсілдері үндестік тауып, ұтқыр ойға қанат бітірген.
Тағы бірде Бертіс би мен Қаз дауысты Қазыбек бидің арасында түсініспеушілік туады. Қазыбек жер сұрай келген жолаушыға иесіз жатқан жерден жер кесіп береді. Алайда, бұл жер бертіс бидің иелігі болып шығады. Сонда Бертіс би Қазыбекке қадалып былай деген екен:
« — Әкең Келдібек би менімен санаспай, сыртымнан тон пішпейді. Ел ішінде абройың көзге ілінгеніне тым масаттанба. Әлі тым ерте. Ақылы елден артылған ақының болса, мақтан. Ынтымағы жұрттан асқан жақының болса, мақтан. Сенің жасың кіші ғой, ағаның алдынан шығудан сақтан» — дейді. Сонда Қазыбек:
« — Би аға, абыройды елден сатып алмайды, халық береді. Жасым кіші болса да, ақылым жетіп тұрса, елдің керегіне жарасам, ол да ержеткенім емес пе?
Бір бала бар — атаға жете туады,
Бір бала бар — атадан өте туады,
Бір бала бар – кері кете туады» — деп жауап беріп, Бертіс биді еріксіз сөзден тосылдырған екен. «Қазақ халқы үшін ХVІІІ ғасыр ауыр болды. Атаққұмар төрелер бөліп-бөліп әкеткен елді шығыстан Жоңғар, батыстан Қалмақ, түстіктен Қоқан хандары қырып-жойып, мал-мүлкін талап алды, ата қонысы Сырдария, Қаратау, Жетісу өлкелерін басып қалды. Қолға түскен еркегін құл, әйелін күң қылды. Қанды қырғыннан қашып құтылған, егіндік-шабындық жерлерін, қаласын, қыстауын, мал-мүлкін тастап қырға-далаға босып шыққан қазақ ауылдары жаппай жұтқа, дертке ұшырады. Міне, осындай «қайың сауып, ши сорған» «Ақтабан шұбырынды» заманда Қазыбек секілді ел бастаған есті адамдар өз руының, ұлысының, елінің тағдырын, болашағын ойламауы, дағдарыстан, апаттан шығудың жолын іздемеуі мүмкін емес еді. Ондай жол біреу-ақ болатын: бір елге, атап айтқанда қуатты, өндірісті орыс еліне арқа сүйеу. Осы идеяға ақ сүйек төре тұқымы хандардан гөрі «қара» халықтан шыққан, халыққа бір саты жақын тұрған билер мен батырлар бұрын келген. Оны аңыз-әңгімелер мен өлең-жырлар ғана емес, тарихи деректер де растайды. Кіші жүз руларының Ресей қоластына қарауы туралы тарихта былай делінген: «Қазақ феодалдарының бір бөлегі, атап айтқанда Жоңғариямен байланыста болған Батыр мен Барақ сұлтандар патшаның қол астына қарауға мейлінше қарсы болды. Директивалардың айтуынша, осы «оңбаған қас партия» керек десе Тевкелевті өлтіруге де әрекет етті… Бірақ Әбілқайырды Бөгембай, Есет батырлар, Құдайназар мырза және осылар сияқты атақты, ықпалды старшиналар батыл қолдап шықты».
Демек, Қазақстанның Ресейге ресми қосылуының басы болған 1731 жылдың өзінде-ақ Қазақ батырлары мен билерінің көпшілігі сұлтандар партиясына қарама-қарсы бағыт ұстап Кіші жүздің Ресейге қосылуын жақтап шыққан.
Демек, іс жүзінде Қазақ жүздерінің (ұлыстарының) Ресейге қосылуын бастаған да, оны ресми түрде мойындап ант беруге хандарды мәжбүр еткен де ру басы билер болған.
«Шешеннің міндеті, — дейді ежелгі Афинаның саяси қайраткері Демосфен шешен, – уақиғаны әуел бастан көре білу, оның ағасын аңғару және ол туралы басқаларға ескерту болып табылады. Сосын әрбір істе бейқамдық, кертартпалық, түсінбестік, бақкүндестік секілді барлық ерікті мемлекеттерге тән қашып құтылмастай кемшіліктер болады. Осылардың барлығын мүмкіндігіне қарай мейлінше азайту, ал керісінше, азаматтарды өзара келісімге, татулыққа, өз борыштарын жан-тәнімен орындауға жұмылдыру болып табылады».Қазыбек Қазақстанның Ресейге қосылуының қажеттігін уақиғаның басында-ақ аңғарып, тарихи процестің барысын, пайдасын өзінің рулас-замандастарына кезінде ұғындыра білген. Оған жоғарыда келтірілген «Орыспен жауласпа…» дейтін өсиеті де дәлел. Бұл өсиет Қазыбектің замандасы Бұқар жыраудың соғысуға желіккен Абылай ханға:
Өкпеңменен қабынба,
Өтіңменен жарылма,
Басына мұнша көтерген
Жұртыңа жаулық сағынба, —
дейтін толгауымен толық үндес келеді. Олай болса, орыс елімен жауласпай достасу, оған арқа сүйеу идеясы бірен-саран адамдардың ғана емес, сол кезгі Қазақ қауымындағы белгілі билердің көбіне тән ортақ көзқарас, піскен пікір болған. Кезінде Қазақ елінің өмірінде елеулі, маңызды қызмет атқарған мұндай көзқарастар мен озық пікірлерді анықтаудың ғылыми мәні зор. Себебі өткен дәуірлердің жаңғырығы болып табылатын мұндай деректер Қазір достығы қалыптасқан халықтар қатынасын, оның даму тарихын бақылауға, Ы.Алтынсаринның, Ш.Уәлихановтың, А.Құнанбаевтың қазақ халқын орыс халқымен достыққа, одан өнер-білім үйренуге шақырған прогрестік ағарту идеяларының бастауын, терең тамырларын бағдарлауға мүмкіндік береді.
Қаз дауысты Қазыбектің атымен байланысты ел арасында айтылып жүрген аңыз-әңгімелер мен шешендік сөздер көп. Әрине, олардың бәрі қаз-қалпында Қазыбек шешеннің сөзі деуге болмас. Алайда Қазыбек атынан айтылатын аталы сөздердің қайсыбіреулері әуел баста Қазыбектен шығуы ықтимал. Мәселен, Қазыбектің Қалдан-Церенге айтқан сөзін басқа кісі айтты демейді. Қалмақтың хонтайшысына Қазыбектің елші болып баруы ақиқат.
Сайып келгенде, Қазыбек атымен байланысты шешендік сөздер көптеген ұрпақтың жаттап жаңғыртуы, өңдеп өзгертуі нәтижесінде жалпы халықтық шығармаға айналып кеткен әдеби мұра болып табылады. Кезінде қағазга түсіп, бастапқы қалпында сақталмағанмен, сөздері аңызға айналған Қаз дауысты Қазыбек Қазақтың дәстүрлі шешендік өнерін дамытуға өзіндік үлес қосқан әйгілі шешен. «Сан ғасыр халық жадында сақталып, жұпталып, көптің талғамынан, ой елегінен өткен шешендік сөздер – әлденеше ұрпақтың сана-сезімін аралап, көптің көкейіне орныққан ойлы, сырлы сөздер» – деп Б.Адамбаев қазақ шешендік өнеріне ерекше баға берген.
Қазақ халқының ұлттық шешендік өнерінің тарихы Түркі қағанаты, Қараханидтер, Қыпшақ мемелекеті дәуірінен бастау алып дамыған. Зерттеуші-ғалымдардың пікірінше, ҮІ-ІХ ғасырлардағы Орхон-Енисей жазба ескерткіштеріндегі Күлтегін, Білге, Тоныкөкке арналып тасқа қашалып жазылған жырлардан бастау алған шешендік өнер қазақ ауыз әдебиетіндегі көрнекті тұлғалар Жиренше шешен, әз Жәнібек, Аяз би, Майқы би, Асан қайғының даналық сөздерінде өз жалғасын тапқан. Майқы би, Асан қайғы, Жиренше шешен, Аяз би сияқты қазақ халқының от ауызды, орақ тілді би-шешендерінен ұрпақтан ұрпаққа жеткен өсиет, нақыл, ақыл-кеңес, ғиратқа толы сөздерінде жоқшылықтың, шапқыншылықтың азабын кешкен қазақ халқының «қой үстіне бозторғай жұмыртқалайтын» молшылық заманды, бейбіт өмірді, жайлы қонысты көксеген тілек-талабы, арман-мүддесі, ой-қиялы бейнеленген.
Зерттеуші-ғалымдар қазақ шешендік өнерінің даму тарихы ХІІ-ХІІІ ғасырлардағы Майқы биден басталып, ХІҮ-ХҮ ғасырлардағы Жиренше шешен, Асан қайғы есімдерімен жалғасып, қалыптасып, ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы Төле, Қазыбек, Әйтеке билер сөздерімен дамып, өркендей түскендігін зерттеп, зерделеген.
Қазақтың шешендік өнерін өзге жұрттың атақты адамдары, ғалымдары жоғары бағалаған. ХІХ ғасырда қазақ халқының шешендік өнері нұсқаларын академик В.В.Радлов зерттеп жинап: «Қазақтар мүдірмей, кідірмей ерекше екпінмен сөйлейді. Ойын дәл, айқын ұғындырады. Ауызекі сөйлеп отырғанның өзінде сөйлеген сөздері ұйқаспен, ырғақпен келетіндігі соншалық – бейне бір өлең екен деп таңғаласың», – деп, жоғары бағалай келе, қазақтардың сөзге тапқырлығы мен шешендігі өзіне ерекше әсер еткенін айтып кеткен.
Қазақтың атақты Бөлтірік шешені: «Сөзден тәтті нәрсе жоқ. Сөзден ащы нәрсе жоқ. Сөзіңді тіліңе билетпе, ақылыңа билет. Ақылыңды, сөзіңді ақылсызға қор етпе, ақылдыға айт. Кімге, қай жерде, қай кезде қалай сөйлейтініңді біл», – десе, Бұқар жырау:
Көш бастау қиын емес –
Қонатын жерде су бар.
Қол бастау қиын емес –
Шабатын жерде жау бар.
Шаршы топта сөз бастау қиын –
Шешімін таппас дау бар, –
деп, жүйелі сөйлей білу мәдениеті мен шешендік сөздің қиындығы туралы тереңнен толғаған.
ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырларда – қазақ халқының жоңғар, қалмақ, қытай басқыншыларына, патша өкіметінің озбырлық саясатына қарсы тұрып, ел тәуелсіздігін, халық тыныштығын қорғау жолындағы аламан күрес жүргізген жылдары қазақ шешендік өнері кемелденіп, дамыды.
Қазақ шешендік өнерінде өзіндік орны бар тұлға – ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырларда өмір сүрген Төле Әлібекұлы. Жастайынан араб, парсы тілдерін жақсы білген Төле әке тәрбиесінің арқасында билікке ерте араласып, алғыр да тапқырлығымен, әділдігімен ел аузына ілігеді. Төле жас кезінде аты әйгілі Әнет бабадан бата алуға барғанда-ақ баба сынынан мүдірмей өтеді. Әнет бабадан қандай жағдайда ынтымақ-бірлік болатын жайлы сұрағанда, баба шыбық беріп сындыртып, шешімін Төленің өзінен сұрайды. Сонда Төле: «Мұның мәнісі – ынтымағы, бірлігі бар елді жау да, дау да ала алмайды. Онсыз тірлік жоқ», – деп тапқырлықпен жауап береді. Ел ішіндегі жер дауы, жесір дауына араласып, кесімді, әділ шешім айта жүріп, Төле: «Отбасының берекесі, ердің ырысы, жақсы болса – елдің басшысы да бола алады», – деп, әйелдің орнын жоғары бағалаған. Төле би өзінің әулиелігімен, үлкен адами қасиетімен ел аузында «Қарлығаш би», «Әулие би» деген атаққа ие болған. Ел бірлігін, ар-намысты жоғары ұстаған Төле би шапқыншылық кезінде жоңғарлардың қолында қалған Сыр бойы қалаларын жаудан қайтарып алу үшін:
Атадан ұл туса игі,
Ата жолын қуса игі...
Көсіле шабар жерің бар,
Ту көтерген ерің бар.
Құлдық ұрсаң дұшпанға
Арылмайтын сорың бар, –
деп, ерлердің намыс-жігерін қайрап, рухтандырып, атамекенді жаудан тазартуға күш-қайрат берген. Төле Әлібекұлы – ел бірлігін, ынтымағын сақтаушы дана да дара тұлға. Оған:
Жүзге бөлінгендердің – жүзі қара.
Руға бөлінгендердің құруға асыққаны,
Атаға бөлінгендер адыра қалады, –
деген аталы сөзі дәлел.
Қазақ халқының айтулы кемеңгер билерінің бірі Қаз дауысты Қазыбек би есімі Абылай хан, Төле би, Әйтеке би, Бұқар жыраулармен қатар аталады. Қазыбек Келдібек ұлының шешендігі мен даңқы «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» атанған жоңғар басқыншылығына қарсы күрес жылдары бүкіл қазақ даласына әйгілі болды. Ел басына күн туған қиын-қыстау күндерде қалмақ пен қазақ арасын бітістірген батыл елші, парасатты мәмілегер бола білген Қазыбек би ұрымтал оймен, ұтқыр сөзбен қалмақ ханын да сөзден тосылдырған. Он үш жасар кезінде қалмақ еліне елшілікке барған Қазыбек: «Біз қазақ деген – мал баққан елміз, ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз. Атадан ұл туса, құл боламын деп тумайды, анадан қыз туса, күң боламын деп тумайды. Ұл мен қызды қаматып отыра алмайтын елміз. Сен – қалмақ, біз – қазақ, қарпысқалы келгенбіз. Қазақ, қалмақ баласы табысқалы келгенбіз. Табысуға көнбесең, шабысқалы келгенбіз. Егер бітімге келмесең, тұрысатын жеріңді айт», – деп өз ойын батыл түрде ашық білдіреді. Осылайша жебедей ұшқыр, қанжардай өткір сөздерімен қалмақ ханының аузын аштырмай, құлдықтағы ұл мен қызды, талауға түскен мал-мүлікті қайтарып алады. Қазақтың жасөспірім жас баласынң сөзіне тәнті болған қалмақ ханы Қазыбекке «Қаз дауысты Қазыбек» деген атақ беріп, айып төлейді. Бұл – сөздің құдіреті, сөздің қуат-күші еді. Қазып айтқан Қаз дауысты Қазыбек биден нақыл, өсиет болып қалған: «Өркенім өссін десең – кекшіл болма. Елім өссін десең – өршіл болма» деген сияқты аталы сөздер бар. Бұл бүгінгі өсіп келе жатқан біздер үшін ғибрат болары сөзсіз.
Қазақ шешендік өнеріндегі әйгілі де айбарлы би Әйтеке тарихта белгілі ауыр кезеңде қалмақ басқыншыларына қарсы күресті ұйымдастырушылардың бірі болған. Әйтеке би өзінің билік, шешендік сөздерінде ел мүддесін көздеп, халықтың мұң-шерін жоқтай сөйлеген. Оның дәлелі – «Қаскөл дауында» Әйтеке бидің Орманбет биге айтқан: «Бай болсаң – халқыңа пайдаң тисін, батыр болсаң – жауға найзаң тисін. Бай болып елге пайдаң тимесе, батыр болып жауға найзаң тимесе, елден бұрын үйің күйсін», деген ғибратты сөзі. Әйтеке би шешендік сөздерінде елді, халықты береке-бірлікке, ырыс-ынтымаққа шақырған.
Суалмайтын суат жоқ,
Тартылмайтын бұлақ жоқ.
Құйрығы суда тұрса да,
Қурамайтын құрақ жоқ.
Дүние деген – фәни бұл... –
деп, өмірдің өтпелі, баянсыз екенін толғап, сөзінің астарына көп мағына сыйғызған. Әр уақытта әділін айтқан Әйтеке би өз кезінде Төле би мен Қазыбек бидің алдынан шешімін таппай, ұзаққа созылған дауды: «Асқар тау, сенде бір мін бар – асу бермейсің, ағын су, сенде бір мін бар – өткел бермейсің. Билер, сендерде бір мін бар – басқаға сөз бермейсің», – деп екі бидің бірін асқар тауға, бірін ағын суға теңеп, мадақтай отырып, аз сөзге көп мағына сыйғыза келе, даудың төрелігіне әділ билік айтқан.
Қорыта келгенде, қазақ халқының шешендік өнерінде есімдері ерекше аталатын Төле, Қазыбек, Әйтеке билердің шешендік сөздері – ақыл-кеңеске, нақылға, ғибратқа толы аталы да баталы сөздер. «Шешенің судай төгілген, тыңдаушың бордай егілген», – деп академик-жазушы М.Әуезов бағалағандай, шешендік сөздерде тыңдаушыға әсер етіп, ойына ой қосатын ұлағатты сөздер, тағылымды толғамдар көптеп кездеседі. Қазақ шешендік өнерінің ұлттық болмысы, өзіндік ерекшелігі туралы жазушы Ә.Кекілбаев: «Бірі бастап берген әңгімені екіншісі қостай жөнелгенде, тоты құстың қауырсынындай құлпырып, аяқастынан ажарланып кетеді... «Әйтеке жарып айтады, Қазыбек қазып айтады, Төле тауып айтады». Үш арыс қазақ оларды сөйлетіп қойып, қақаған қаңтарда арқар сорпасын ішкендей бусанып, тал бойы еріп, балбырап отырады», – деп өте жоғары бағалаған. Қазақ қоғамында соғыс болсын, ортақ келісімге уағдаласу, мәмілеге келу болсын, сыртқы һәм ішкі саясатта болсын, жер қорғауда болсын – ең қажет қару – шешеннің тілі. Әлбетте, дарынды шешенде білгірлік-біліктілік, алғырлық-тапқырлық, қаһармандық-қайраткерлік, зиялылық-саясаткерлік сияқты ұшан-теңіз табиғи рухани қасиет-қабілеттер мол болса, онда мемлекет жеңіске жетіп, қиындықтан, құлдықтан құтылады. Мерей-мәртебесі, даму дәрежесі жоғары болады. Бұл ретте Қаз дауысты Қазыбек бидің Қазақстанның саяси-құқықтық тарихында айрықша тұлға екендігін айтуға болады.Өзінің жалпы тұлға болмысымен ғана емес, атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа жалғасқан шешендік өнерді өз дәуірінде жарқырата танытқан, Қазақ шешендігін «от басы, ошақ қасы», жер дауы, жесір дауы, құн дауы сияқты тұрмыстық-әлеуметтік мәселелерден биіктетіп, халықаралық елшілік, дипломатиялық саясатта биік белеске көтерген – Қаз дауысты Қазыбек бидің ұлттық шешендік өнердегі орыны айрықша.
Қазыбек би – шешендік сөздерді тақырыптық тұрғыдан байытып, мазмұндық жағынан тереңдетіп қана қоймай, оның көркемдігіне, үйлесімділігне де ерекше мән берген, жанрлық тұрғыдан шешендік толғау, шешендік дау, шешендік арнау түрлерін өз шығармашылығында барынша дамытқан. Сондықтан да баба мұрасы – ұрпаққа ұлағат, кейінгіге аманат, келер күнмен бірге жасайтын рухани асыл қазына. Қазақ халқы шешендік сөздерінің табиғаты ерекше. Оған тек таңдай қағып тамсану аз, тұңғиығына терең сүңгіп, түсіну керек. Ұлттық шешендік сөздердің таңғажайыптығы көлемінің шағын, сөйлемінің ықшам болуында; тыңдаушысын жалықтырмай, зеріктірмей ұйытып, үйіріп әкететін әсерлі келуінде; шешендік сөздер қысқа болғанмен, мақал-мәтел емес, бір оқиғаға байланысты туып, белгілі адамдардың атынан айтылған сөз екендігінде. Шешендік сөздердің құндылығы тек шындығында емес, ойының тапқырлығында, қиядан жол, қиыннан сөз табуында; шешендік сөздердің тартымдылығы тапқырлығымен бірге батылдығында, ойының қисынды, сөздерінің мәнділігінде. Демек, шешендік күші шындықта, шындықты тартымды ой, шебер тілмен тыңдаушыларға жеткізе, ұғындыра білуде. Нәтижеде тек сондай көркем тіл, жүйелі оймен батыл айтылған және мақал, нақыл сияқты белгілі халық даналығымен шегеленген шешендік тапқырлық, көркем сөздер ғана тыңдаушының ақылын баурап, сезімін тебіренте алмақ.
Ал ата-бабамыздың шешендік мұрасының ұрпақ атаулыға жұғысты болар өнегелік-тағылымдылық қыры сөздің құдіретті күшке ие екендігін аңғартуында; сөздің өзіндік бояуы, дәмі, адам сезіміне әсер етерлік қоңыр иісі бар екендігін, ал оның күші дауыс ырғағы арқылы берілетіндігін танытуында; дауыс үнділігінің тұлға атаулының әр қилы, әр қырлығын танытатын басты құрал екендігін, шешендіктің ой еркіндігі, сөз еркіндігі, ауызекі тілдегі сөздерді әдемі тізбектеп, оралымды орналастыру, тиімділігін күшейтіп, қисынды ойға сыйғызу екендігін аңғартуында; сөзбен тоқтату, сөзден жаңылыстыру, қарсыласын сөз тыңдарлық жағдайға түсірудің орасан күшті өнер екендігіне көз жеткізуінде; тұспалдап сөйлеуге, меңзеуге, бернелеуге, символдауға, басқаша айта отырып, нені нысаналап отырғанын жасыра айтуға, жұмбақтап айтуға, яғни терең зейінділік пен ойлылыққа төселтуінде; шешендік айтыстың арқауы астарлы сөз десек, астарлап сөйлеу халқымыздың сөйлеу мәнері екендігін, бұл тек сөйлеу шеберлігімізді ғана емес, сөйлеу мәдениетімізді де танытатын, ойлау қабілетімізді аса тереңдететін құбылыс екендігін аңғартуында; тапқырлыққа, шапшаңдыққа, тез жауап берушілікке баулуында; өзгені тыңдауға, өзгенің өнегелі ісінен тағылым алуға жөн сілтеуінде.
Демек, халық шешендік сөздері – ұлттық құндылық көзі. Шешендік сөздер халық өміріндегі, ел ішіндегі алуан түрлі оқиғалардың нәтижесінде туған келелі ойдың тұнбасы. Ал осыншама қазынадан нәр ала өрілген Махамбет баба толғаулары, өлең-жырлары шешендік шиырларға, тапқыр ойларға толы. Тізе ұсынсақ, кейбірі төмендегіше:
«Аз сөйлер де көп тыңдар,
Қас асылдың баласы»;
«Жаманнан туған жақсы бар,
Атасын айтса нанғысыз.
Жақсыдан туған жаман бар,
Жарамды бір теріге алғысыз»;
«Ежелгі дұшпан ел болмас,
Етектен кесіп жең болмас»;
«Түлейді түнде жортқан жолбарыстай»;
«Арпа жемес арғымақ,
Ақ селеу отқа зар болар»;
«Арғымақтың баласы арығанын білдірмес,
Хас жақсының баласы арада тұрып сөйлемес»;
«Жақсыменен дос болсаң,
Басыңа қиын іс түссе,
Алдыңнан шығар өбектеп, жаныңа не керек деп,
Жаманменен дос болсаң,
Басыңа қиын іс түссе, Басқа кетер бөлек деп,
Қолдан берер есептеп, Сыртыңнан жүрер өсектеп»;
«Арғымақтың баласы,
Аз оттар да, көп жусар,
Азамат ердің баласы,
Аз ұйықтар да, көп жортар»;
«Ат – жігіттің майданы»;
«Қылыш – жанның дәрмені»;
«Өлім – хақтың пәрмені»;
«Біткен істің міні жоқ, бітірген ердің кемі жоқ, Тура ажалдың емі жоқ»,
«Ереуіл атқа ер салмай,
Егеулі найза қолға алмай,
Ерлердің ісі бітер ме?!
Тебінгі терге шірімей,
Терлігі майдай ерімей,
Алты малта ас болмай,
Өзіңнен туған жас бала,
Сақалы шығып жат болмай,
Ерлердің ісі бітер ме?!
Өзегі талып ет жемей,
Ер төсектен безінбей,
Ұлы түске ұрынбай,
Түн қатып жүріп, түс қашпай,
Ерлердің ісі бітер ме?!
Тебінгі теріс тағынбай,
Темірқазық жастанбай,
Қу толағай бастанбай,
Ерлердің ісі бітер ме?!
Туырлығы жоқ тұл үйде,
Ту байласаң тұрар ма?!»,
«Беркініп садақ асынбай,
Біріндеп жауды қашырмай,
Халыққа тентек атанбай,
Үйде жатқан жігітке,
Төбеден тегін атақ болар ма?!»,
«Атақты ермен бірге өлсе,
Жігіттің болмас арманы,
Өте шыққан қызыл гүл,
Бұ дүниенің жалғаны»,
«Жүйрік аттың белгісі,
Тұрады құйрық-жалында»,
«Ат туады байталдан,
Айт деңіз, лебіз қайтарман.
Халық қайғысын айтуға,
Хан ұлынан тайсалман»;
«Аруана жисаң жарасар,
Ұлы күнде сапарға»;
«Мұсылманшылық кімде жоқ,
Тілде бар да, дінде жоқ,
Көшпелі дәулет кімде жоқ,
Бірде бар да, бірде жоқ»;
«Туған ұлдан не пайда,
Атаның жолын қумаса?!
Алаштың байлығынан не пайда,
Тарығып келген ерлерге қайыры оның болмаса?!»,
«Алтын тақты хандардың,
Хандығынан не пайда,
Қаріп пенен қасірге,
Туралық ісі болмаса?!»,
«Бағаналы терек жарылса,
Бақыраш жамап болар ма?!»,
«Кәрісі кімнің жоқ болса,
Жасы болар дуана»,
«Бір сынаған жаманды екіншілей сынама,
Ермін деген жігітті кеңшілікте сынама»;
«Әлпешті ұлың жат болмай,
Бұзбай құлан пісірмей,
Мұз үстіне от жақпай,
Қақ жүректен найза түйретпей,
Найзаны күнге қуратпай,
Қабырғасын бір-біріндеп күйретпей,
Әлі де болса қорқа алман»;
«Мен келелі қара бұлтпын,
Келе жаумай ашылман»
«Табаны жалпақ тарланбоз,
Шабарында есінер»;
«Шын ажалың жетпесе,
Ажалдан бұрын өлмессің,
Жалаңаш бар да жауға ти»;
«Асыл туған арулар,
Жанын пида етпей ме,
Шын сүйіскен теңі үшін?!»;
«Қылыштай қиғыр алмас ем,
Шарға шауып мұқалдым.
Суаруы қанық көк сүңгі ем,
Сұғуын таппай тот алдым».
Иә, барлап-байқағанымыздай, Махамбет жырлары қызыл сөзден ада, оған ақылгөйісу мүлдем жат. Ғылыми байламдарға бойлай айтсақ, Махамбет поэзиясы - ерлік симфониясы, онда арғымақтардың дүбірі, сынған қабырға мен опырылған найзаның сытыры, күңіренген күрсініс пен пәршеленген дененің соңғы ырсылы, жауынгерлік шақыру естіледі. Ақынның күллі жырлары біртұтас ритмикамен, бір желімен, бір екпінмен өрнектелген. Олар бейне бір полотноға ғана емес, партитураға да сұранып тұрғандай.
Қазақ елі - өз бостандығынан сөз бостандығын кем көрмейтін және сөзді қадірлей білетін халық. «Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ», «Жақсының ісін бетіне айт, нұры тасысын, жаманның мінін батыра айт, құты қашсын» тұрғысындағы мақалдарды ұлт данышпандары тудырған.
Өз тұсында атақты қазақ феномені Шоқан Уәлиханов дұшпаннан тайсалмай сөйлейтін шешендікті қамал бұзған ерлікпен қатар санаған. Зерттеуші айтқан ерлік, шешендік қасиеттердің барлығы да бір Махамбет басынан табылғандай. Оның ұлт-азаттық көтерілісі басшыларының бірі болуы мен батырлығын былай қойғанда, хан-сұлтандарға қайтарған жауаптары, жазған хаттары мен өлең-толғаулары – ерлік пен шешендік өнердің айқын да озық үлгісі. Әлемге әйгілі Әуезовше қайырсақ, Махамбет - «соғыста - батыр, сөзде - от ауызды, орақ тілді дегендей жалындаған алғыр, шешен». Сөз зергері Зейнолла Қабдолов: «Исатай- ақылды көсем би, Махамбет - от ауызды, орақ тісті шешен» дей келе: «Батыр ақын бұрқанған күшке, бұла қайратқа, шиыршық атқан жігерге, ызалы ашуға, ашулы ақылға, ақылды нақылға толы өлең-жырын тұтастай алғанда, өзінің автопортретіне айналдырды. Өйткені оның «қорғасыннан құйылған» ап-ауыр әр сөзінен өзін танимыз. Көнеретін архаизм да емес, жаңаратын неологизм да емес, нақ екі арадағы екеуіне бірдей етене, еркін, еспе мағыналы ерке де серке сөздерді қайдан ғана іздеп тауып, қалай ғана ағыл-тегіл, ақпа-төкпе өлеңге өріп жібергеніне таңғаласыз. Контекстегі әр сөз әрін де, нәрін де келтіретін орнын дәл тауып, ойнап тұр» деп толғайды. Иә, ғұлама ғалым-жазушылар айтса айтқандай, Махамбет Құдай берген талант-құдіретінің арқасында аз ғұмырында өзі басынан кешкен өмір өткелдерін өнер-қасиетке көшірген де, мәңгілік өлеңге айналдырып, ұрпақтан-ұрпаққа - тірілердің бәріне-бәрімізге түгел жаттатып кеткен.
Махамбет батыр ерлік ісімен, үлгілі сөзімен халық шешендігіне қаһармандық рух дарытқан. Ол – халық алдында хан-сұлтанды әшкерелеп, масқаралап, тайсалмай сөйлейтін жауынгерлік шешендік сөзге үлес қосушы. Ал Махамбеттің шешендігін танытатын аңыз-әңгімелер, шешендік сөздер көп. Мәселен, Махамбеттің Баймағамбет сұлтанға қайтарған жауабы төмендегідей:
- Ей, Баймағамбет! Ханы қарам болса, елге бүлік, Тәңір қаһарланса, жерге бүлік. Исатайдың жауға алынғаны, менің жалғыз қалғаным, атаңа нәлет, өздеріңдей жауыз хандардың, қарны жуан билердің елімізге салған бүлігі емес пе?! – деп жауап береді Махамбет.
- Ей, Махамбет! Нарынға сыймадың, Маңғыстауға сыймадың, саған жер беті тар келді, енді аспанға ұшамысың?
- Ей, Баймағамбет! Аспанды жаңбыр бермейді, жерді Жәңгір бермейді, Еділді қалмақ бермейді, Жайықты қазақ-орыс бермейді, Нарыннан хан-төре қоныс бермейді. Оны өздеріңдей жауыз хандардың көзі көрмейді. «Кел, Жәңгірді шауып өлтірейік» деп едім, Исатай ерік бермейді, енді қайтейін?!
- Ей, Махамбет! Тағы не айтасың? Сені жырау дейді ғой!
- Иә, Баймағамбет! Бірақ менің тілім екі айыр алмас қой. Біреуі тіліп кетсе, ханмын деп қаһар қыларсың. Мен қаңғырмын деп, қарап тұрмаспын, сенің басыңды алармын. Мен өлсем ештеңе етпес, өздеріңдей хан өлсе, дауы бітпес. Мен аспандағы жұлдызбын, Баймағамбет маған қолың жетпес. Атаңа нәлет, хандар мен жауыз құрбылардың айтқан сөзі естен кетпес, - дей келіп, атақты «Мұнар да мұнар, мұнар күн, Бұлттан шыққан шұбар күн...» деп басталатын жырын толғап кетеді. Осы секілді Махамбет жыраудың әрбір сөзі шешендікпен басталып, ақындықпен аяқталады.
Демек, Махамбет - 1836-46 жылдардағы ұлт-азаттық қозғалысы басшыларының бірі ғана емес, оның жалынды жаршысы, жауынгер шешені. Қазақ халқының сонау тұстағы сөз атасы атанған Майқы биден, ой меңзегіш Мөңке, ердің құнын екі ауыз сөзбен бітірген Едіге, «Әз» атанған Төле, Қазыбек, Әйтекелерден, атақты Сырымнан бергі шешендік дәстүрді жадында тоқып үйренген халық батыры, ойшыл Махамбет шешендік өнерді ел қанаушы-тонаушыларға қарсы халық көтерілісінің идеялық қаруына айналдырған, отты тұйғын жырларына ұластыра келе, классикалық поэзия дәрежесіне көтерген.
Қысқасы, бүгінгі ел үшін еңбек етер патриот кәсіби маман болуда халық даналығының қайнар бұлағы ұлттық шешендік сөздерінен нәр алудың, Махамбет сынды қайталанбас құдіретті тұлғалы шешенінің, ақынының тұңғиық мағынаға толы өлең-толғауларын үлгі тұтудың бағасы теңдессіз.
Қорытынды
Шешендік өнер – ұлы даланың тіршілігімен өмірге келген табиғи туындысы, ұлттық рухымыздың биігі, ауыз əдебиетінің ерекше бір жанры.
Шешендік – талай ғасырлар бойы халық сынынан өткен, екшелген, сұрыпталған аса құнды мұра, адамзаттың өзімен бірге жасасып келе жатқан көне өнер түрі.
Ертеде қазақ халқы шешендікті «өнер падишасы» деп атап, шешенді аса жоғары бағалаған. Шешендік өнер қазақ халқы үшін ұлттық мəдениеттің құнды саласы болып табылған. Қазақ халқы асыл сөздің қадірін бағалап, «сөз қадірі – өз қадірім» деп, от ауызды,орақ тілді сөз ділмарларын ерекше құрметтеген, мойындаған. Қазақ халқының саяси-əлеуметтік, қоғамдық өмірі əр кезеңде тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін айтқан шешендерді тудырып отырған. Қазақ шешендік сөз өнерінің тарихы тереңде, көне замандарда жатыр. Ол Майқы, Аяз билерден (XII –XIII) бастау алады да, Жиренше шешен, Қарашаш, Асан қайғы есімдерімен(XIV-XV) ары қарай толыса түседі. Шортанбай, Мұрат, Төле, Қаз дауысты Қазыбек, Əйтеке бабаларымыз шешендік өнердің өркендеуіне өз үлестерін ерекше қосты. Қазақ шешендерінің ақыл-ғибратқа толы шешендік сөздері – бүгінгі тәуелсіз елдің тәуелсіз жастарының өз ойын ашық та еркін айтуына, көпшілік ортада өз пікірін айқын та батыл жеткізе білуіне, ел мүддесін биік мінбеден қорғауға үйрететін үлгі-өнеге мектебі.
Пайдаланылған Әдебиеттер
1. Билер сөзі. -Алматы: Қазақ университеті, 1992.
2. Досмұхамедұлы Х. Аламан. –Алматы: Ана тілі, 1991.
3. Әуезов М. Әдебиет тарихы. -Алматы: Ана тілі, 1991.
4. Ғабдуллин М. Халық ауыз әдебиеті. –Алматы: Мектеп, 1979.
5. Омари Ж. Қаз дауысты Қазыбек. –Астана: Фолиант, 2000.
6. Сматаев С. Қаз дауысты Қазыбек //Егемен Қазақстан, 1991. 16 қараша.
7. Негимов С. Шешендік өнер. –Алматы: Ана тілі, 1998.
8. Адамбаев Б. Халык, даналығы. –Алматы: Мектеп, 1976.
9. Созақбаев С. Тәуке хан. Жеті жарғы. –Алматы: Санат, 1994.
10.Адамбаева Б. Алтын сандық.- Алматы: Жазушы, 1989.- 195 6.
11.Адамбаев Б. Қазақтың шешендік сөздері.- Алматы: Ана тілі, 2008
12. Шешендік шиырлары - Алматы: Қайнар, 1993.
13. «Қазақстан патриоты» - Оқушылар мен жастарға арналған республикалық әскери-патриоттық журнал, «Билер институты» айдары, Алматы: «Dostar Media group», 2014
