Са? патшайымы Томирис

Балаға өз бетімен зерттеуге

мүмкіндік туғызған сайын

одан әрі жақсы оқи түседі.
Питер Клайн.

“Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының “ басты мақсаты оқушылардың талдау, синтездеу, әрі логикалық ойлау қабілеттерін дамыту, яғни оқушылардың сабақ бойы ой еңбегімен шұғылдануын қамтамасыз ету, оқушыны ізденуге, өз бетімен

қорытынды жасауға үйрету болып отыр.

Білім - ел қазынасы, халқымыздың білімділігі еліміздің байлығының ең маңызды бөлігі десек, білімнің негізі мектепте, яғни бар ғылымның бастауы – мектеп, «Елдің келешегі бүгінгі жастардың қолында, ал жас ұрпақтың тағдыры – ұстаздың қолында» деп Елбасы бізге үлкен міндет артып отыр.Егемен еліміздің болашағы, оның әлемдік өркениеттегі өз орны, ең алдымен білім мен тәрбиенің бастауы болатын – ұстаз қолында, сондықтан да біздің басты мақсатымыз – білім сапасын жақсарту.

Қазіргі таңда білім берудің әлеуметтік құрылымы маңызды элементтердің біріне айналып отыр. Дүние жүзінде білімнің ролі артып, әр елдің өзіндік білім беру жүйесі тағайындалған. Бірақ, ол әлем халықтарының білім берудегі тәжірибесімен, бағыт-бағдарымен деңгейлес болуы қажет. Қазақстан Республикасындағы үлкен өзгерістердің білім беру саласында қамтылуы маңызды іс-шара болып табылады. Осы орайда білім беруді дамыту тұжырымдамасы Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін дамытудағы маңызды құжат екендігі сөзсіз.

Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологиясын енгізу, білім беруді ақпараттандыру. Қазіргі кезеңде білім беру жүйелерінде қайта құру жүріп жатыр, білім беру жүйелерінің жаңа ұлттық моделі құрылуда.

Білім беру жүйесінің қайта жаңартылуы баланың шығармашылық дарындылығын тануға және болжам жасауға жаңа көзқарасты талап етуде.
Дарындылықтың табиғаты шексіз. Осы дарындылық пен шығармашылықты дамытудың түрлі жолдарының ішінде баланың өзіндік зерттеу тәжірибесі ең

тиімді болып есептеледі.

Зерттеушілік, ізденушілік – бала табиғатына тән құбылыс. Білуге деген құштарлық, бақылауға тырысушылық тәжірибеден өткізуге дайын тұру, әлем туралы жаңа мәлімет жинауға талпынушылық қасиеттер балаға тән дәстүрлі мінез.
Оқушының өзіндік зерттеу әрекеті оның өзіндік талабын қанағаттандыруға ықпал етеді. Оқушылар қоршаған ортамен таныса отырып өзіндік зерттеу әрекетінің көмегімен жаңа білімді дайын күйде емес, өзі ашады.
Психологтар «зерттеу тәртібін» тұлғаның дамуы мен өзін-өзі дамытуда маңызды деп көрсетеді. Шынында да ізденушілік белсенділігі төмендеген сайын адам қолынан еш нәрсе келмейтін сияқты үрей туғызатын жағдайға тап болуы мүмкін. Сөйтіп, білімге деген ынтасы басылып, нәтижесінде өзінің қабілетін, мүмкіндігін әлдеқайда төмендетіп алуы ғажап емес.
Зерттеу ісі қазіргі кезде ғылыми қызметкерлердің белгілі топтарына ғана тән емес, сондай-ақ бүгінгі заман адамының өмір сүру тәсіліне енген, кәсіби шеберлігін танытуда өзіндік көзқарасына сәйкес қызмет болып табылады.
Бұл пікірді Абайдың жетінші қара сөзіндегі « Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Біріншісі – ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады. Екіншісі – көрсем, білсем деп, ер жетіңкірегенде ит үрсе де, мал шуласа да, «ол неге өйтеді?», « бұл неге бүйтеді?» деп көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді», - деген ой-тұжырымы растайды.

Дарынды бала қойылған проблеманы тұтастай көре біліп, оған байланысты болмыс сырларын көптеп шешуге, белгісіз нәрселерге зер салып, қызығады, түсініксіз нәрсені білуге ынтазарлық, түрлі сұрақтарға жауап іздеп, ой

әрекетімен шұғылдануға бейім келеді.
Тақырыпты таңдағанда «мені не қызықтырады?»-деген сұраққа жауап беру керек.
Тек мұғалім оқушыға жоба жаза алатынын және жақсы идеялардың барлығы да жазу кезінде болатынын түсіндіріп, оқушының жазуға деген қызығушылығын арттырса сонда бала зерттеу жұмысын жазуға талпынады.

Зерттеу жұмысымен айналысу, шығармашылық жоба жазу оқушының аналитикалық ойлау қабілетін дамытады, шешім қабылдай алу қабілетін қалыптастырады. Оқушыны ізденушілікке баули отырып, ғылым мен техниканың жетістігіне сәйкес армандарына жетуге, өз жолдарын дәл табуға көмектеседі.
Оқушыны ғылыми-зерттеу жұмысына қатыстыру үшін алдымен, оны қызықтыра отырып, зерттеу талабын қалыптастыру керек. Яғни оқушы ақпаратты ала білуге, оны басқаларға хабарлай білуге талпынуы тиіс. Ең алдымен оқушыны өздігінен шешім қабылдауға, ақпараттар алуға, оны басқаларға жеткізе білуге үйрету қажет.
Осы үрдістегі мұғалімнің ролін төмендегіше саралауға болады:
- диагностикалық жұмыстар арқылы психологпен бірлесе отырып, 
ғылымға икемді, дарынды балаларды анықтау;
- тәрбие жұмыстары арқылы оқушылардың ғылымға деген жағымды
көзқарасын қалыптастыруға түрткі жасау;
- танымдық белсенділіктерін дамыту үрдісінен іздену. Оқушылардың танымдық белсенділіктерін қалыптастыру – оларды ғылыми-ізденіс аймағына енгізудің басты жолы.

Оқушылардың ғылыми қоғамы мұғалімдермен бірлесе отырып, балалардың ынтасы, қабілеттерін ескеріп, өз қалауларына жол ашып, іздену, зерттеу тақырыптарын алуды ұйымдастыру, ғалымдармен тікелей байланыса отырып, ұйымдастыру жұмыстарын жүргізуі керек.

Оқушыларды ғылыми ізденіске баулу мақсатында «Мен-зерттеушімін» , «Мен - жобалаушымын» деген дәптер арнату. Дәптерге оқушылар ғылым әлеміне енудің түрлі жолдарын жазады, ұлы ғалымдар еңбегі, өмірінен мәліметтер береді. Оның маңызы оқушыларға практикалық та, теориялық та көмек бере алатынында. Ол әр баланың алдында жатады. «Мен-зерттеушімін» тақырыбында оқушылармен «дөңгелек стол», әңгімелер өткізуге болады. Алғашқы әңгімелерде «ғылыми жұмыстардың түрлері» сөз болады. Бұл жұмыстың тиімділігі оқушылардың ғылым туралы ұғымдарын кеңейтуге ықпал етіп, іздену, зерттеу жұмыстарының түрлерімен таныстырады.
Жалпы айтқанда, педагогикалық ұжым дербес ойлап, кез келген жағдайда шешім қабылдай алатын, дүниетанымы терең, жан-жақты дамыған шәкірттер

тәрбиелеуді көздейді.

Оқушылардың бойында дарындылық қасиеттерін, ізденімпаздығын қалыптастыруда кластан тыс, жеке, ұжымдық жұмыстар ұйымдастыруда шығармашылық ой, пәндік апталықтар мен үйірмелер, факультативтік сабақтардың маңызы зор. Барлық жұмыстарда оқушылардың қалауы, таңдауы мен ұсыныстарын ескеру қажет.

«Бұлақ көрсең, көзін аш» деген ұлағатты сөзге сүйеніп, бар мүмкіндікті пайдаланып, баланың қабілетін, дарынын ашу және әрбір оқушының өз мүмкіндіктерін, қабілет және икемділігін таныта білуіне жағдай жасау – мұғалімнің басты міндеттерінің бірі. Ендеше мектепте оқушыны ізденушілікке баули отырып ғылым мен техниканың жетістігіне сәйкес армандарына жетуге, өз жолдарын дәл табуға, ғылымға жетелеу арқылы өздерінің қабілеттерін ашуларына көмектесуіміз қажет.

Оқушылардың ғылыми жобасы мынадай бөлімдерден тұрады:
І.Кіріспе 
1.Жобаның қысқаша негіздемесі 
2.Жобаның мақсаты мен міндеттері 
3. Күтілетін нәтижелер 
ІІ. Жобаның негізгі мазмұны 
1. Теориялық негіздемесі. 
2. Жоба өнімінің сипаттамасы 
3. Жобаны жүзеге асыру іс - әрекетін жоспарлау 
Қорытынды 
ІІІ. Жоба тиімділігін бағалау критерийлері. 
ІҮ. Қолданылған әдебиеттер тізімі 
Ү. Қосымша

Бүгінгі уақыт талабы мәдени деңгейі мен шығармашылық қабілеті жоғары шәкірт дайындау.Сондықтан да шәкірттеріміздің ішкі сырын жасырын ұстайтынын ескерсек,олардың іскерлік дағдыларын және білім құмарлық талап –жігерлерін жетілдіруіміз қажет.Себебі, адамгершілігі мол, иманды,тәрбиелі оқушы кез-келген мемлекеттің байлығы.

Ұстаз алдында отырған оқушыларды ерекше қабілетті,орташа деңгейдегі оқушы,үлгерімі нашар оқушы деп үш топқа бөлуге болады.Бұл қабілеттің әр түрлілігінен туындаған мәселе.Осы тұста «Ерекше қабілетті оқушы деген кім?» деген сұраққа жауап беретін болсақ мұндай оқушы төмендегідей

талаптарға сай болуы керек.

 Алдымен ол өз ойын еркін жеткізе алатын,талдай білетін,дәлелдермен қорғау шеберлігі жоғары дамыған оқушы. Ал ең басты ерекше қабілетті оқушы мұғалімнің көмекшісі. Ғылыми зерттеулерге қарағанда, ерекше қабілетті, талантты балалардың био-химиялық, электрлік белсенділігі жоғары келеді.Олардың миы қабылдаған мәліметтерді қорытуға қабілетті. Демек, ерекше қабілеттілік бала бойында тәрбие мен алған біліміне байланысты қалыптасатын қасиет. Дегенмен, балалардың да ынталылығы, іскерлігі қоғам негізінде игерілетінін естен шығармаған жөн.

 Жас жеткіншектің бойындағы табиғат берген ерекше қабілетті, дарын-дылықты тани білу,оның одан әрі дамуына бағыт бағдар бере білу ерекше қиын іс. Демек,оқушылардың ғылыми зерттеу жұмыстарына қызығуын қалыптастыру, шығармашылық қабілетін дамыту, қазіргі техниканы пайдалану мәдениетіне тәрбиелеу-ұстаздардың басты міндеті. 

XXI ғасыр мұғалімі білім берудің ұлттық моделіне өту арқылы, оқыту мен тәрбиенің соңғы жетістіктерін меңгерген педагогикалық- психологиялық диагностиканы қабылдай алатын, педагогикалық жұмыста қалыптасқан бұрынғы қабілетті және есуі сүрлеуден арыла алатын, нақты тәжірибелік іс- әрекет үстінде өзіндік даңғыл жол салуға икемді шығармашыл педагог

эерттеуші, ойшыл болуды қажет етеді.

  «Сенің елдігің тарихыңды зерттеуден басталады» - деп Қадыр Мырзалиев айтқандай, шәкірттерімізді тарихи саналы, құқықтық тәрбиелі азамат етіп тәрбиелеу, шығармашылыққа шыңдау міндет. Ол үшін оқушы бойындағы табиғат берген қабілетті дамыту, дарындылықтың көзін ашу

қасиетті парызымыз. 
Баланың жас ерекшелігіне қарай қабілетті, белгілі бір іс-әрекетке бейімділігі жас кезінен болады. Бейімділік - бұл адамның белгілі бір іс-әрекетпен айналысуға бетбұрысы, оянып келе жатқан алғашқы белгісі. Демек,бала кезде ерекше көзге түсетін бейімділік келешектегі қабілеттіліктің көрсеткіші бола алады. Ерекше қабілеттілік - белгілі бір әрекет саласында ерекше жетістікке жеткізетін адам қабілеті дамуының жоғары деңгейі. 
Адамның ерекше қабілеттілігі оның жоғары туа біткен жеке қасиеттерімен

тығыз байланысты. 
Табиғи дарындылық дегеніміз не? 

Нышан дегеніміз- қабілеттің дамуының анатомиялық-физиологиялық алғышарты. 

Қабілет дегеніміз - тұлғаның кез- келген іс- әрекетті табысты орындауы.

 Дарындылық дегеніміз- адамның кез- келген іс- әрекет түріне ерекше қабілетті болуы. 

Шығармашылық дегеніміз- адамның өмір шындығында өзін- өзі тануға ұмтылуы, ізденуі. 

Данышпандық дегеніміз- қоғам өмірінде тарихи маңызы бар,

шығармашылықпен сипатталатын дарындылықтың жоғары деңгейі.

 Дарындылық – жеке тұлғаның өте күрделі, көп аспектілі қыры. Олар әр түрлі, бір-біріне ұқсамайды. Дарынды баланы байқамау мүмкін емес, көпшіліктің ортасында ол өзінің іс-әрекетімен, бейімділігімен, қабілеттілігімен ерекше көзге түседі.

Дарынды балалар сипаттамасы 
Дарындылықтың факторлары Құрамды бөліктер Ерекшеліктердің көрінісі 
Ақыл-ой Жалпы қабілеттілік - Ақыл-ой коэфициенті120 балдан жоғары; 
- Ерекше есте сақтау; 
- Ауызша түсіну және ойды нақты баяндау ; 
- Сөйлеу шапшаңдығы, мол сөздік қор; 
- Есептеуіш қабілеттіліктер; 
- Ойлау өткірлігі(қабылдау жылдамдығы) 
- Қабылдау кеңдігі (объектімен кең композициялар құру); 
- Жүйелі білім құрылымы (ақпаратты өңдеу, анализ -синтез, индукция- дедукция); 
- Аса жоғары тұрақталған көзқарас 
- Байқағыштық; 
- Когнетивті көзқарас. 
Арнайы қабілеттілік - Академиялық ( жеке пәндер бойынша жоғары нәтижелер); 
- Лингвистикалық (тілді қолдану қабілеттігі); 
- Қисынды –математикалық (объектілермен,символдармен, белгілермен жұмыс жасау); 
- Кеңістік (үлгілермен, фигуралармен, суреттермен жұмыс жасау); 
- Музыкалық (орындау, шығару); 
- Жеке тұлғалық ( өз сезімін басқара білу,ажырату, сараптама жасау) 
Шығармашылық - Мәселені түсінушілік ( олардың танылуы, табылуы); 
- Шапшаңдық (түрлі идеяларды генерациялаудағы шапшаңдық); 
- Икемділік (мәселені шешу мүмкіндігіне жеңіл ауысу); 
- Түпнұсқалық ( обьектіні дамыту, жаңа шешімдер, идеялар); 
- Елестету ( фантазия); 
- Жоспарлау; 
- Шешімдерді қабылдау; 
- Шешімдерді жүзеге асыру, зерттеушілік белсенділік; 
- Эмоционалды белсенділік; 
- Сезіну; 
- Аналитикалық қабілеттіліктер (идеяларды бағалай білу дағдысы); 
- Өзін-өзі дамыту; 
- Түпнұсқалы шешімдерге жету. 
Мотивация Танымдық қажеттіліктер - Білімге құштарлық, танымдық белсенділік; 
- Ақыл-ой еңбегін қанағаттандыру; 
- Оқудың шапшаң жылдамдығы мен ептігі; 
- Әрекет етудің белгілі бір жақтарына жоғары сезімталдық. 
Мақсатқа тұрақтылық - Тұрақты қызығушылық; 
- Мақсатқа жетудегі тұрақтылығы; 
- Мүмкіндіктерін таратуға ұмтылу; 
- Еркіндікке тұрақтылық; 
- Еңбексүйгіштік жұмысқа қабілеттілік ; 
- Өзін- өзі тәрбиелеу; 
- Өзін өзі сынай білуі. 
Оқушының тұлғалық әлеуметтік бейімделуі Жанұя 
Мектеп 
Қоғам - Өз қатарымен, ересектермен өзара қарым-қатынасын орната білу дағдысы 
- Ынталылық 
- Өзін және өзгелерді түсіне білуі 
- Іс-әрекетте тәуелсіздігі 
- Жалпыға бірдей стандартты қабылдамау 
- Ашық темперамент 
- Өзін-өзі басқару, өзіндік жауапкершілік 
- Мен- концепциясы (өзіне сенімдік және өзін адекватты бағалауы) 
Дарынды бала жайында айтылған сипаттамаларды байланыстыра келе, дарынды баланың қарапайым балалардан ерекше болып келетін белгілерін қарастырамыз. Дарындылықтың сыртқы көріністері әртүрлі интеллектуалдық және жеке тұлғалық қабілеттіліктерінде түрліше көрінеді. 

Балалардың дарындылығын пайымдау ерекшеліктері. 

Қазіргі кезде балалардың дарындылығын арттыру мен оны қалыптастыруда алдын-ала пайымдау өзекті мәселенің бірі. Тәжірибеде көрсетіп отырғандай, балалардың дарындылық қасиеттерін анықтауға төмендегідей әр түрлі оқыту әдістерін кешенді түрде қолдану негіз болады: 

- Балаларды бақылау әдістерінің түрлері; 
- Арнайы психологиялық тренингтер; 
- Балалардың мінез- құлқын бағалау арқылы тексеру; 
- Арнайы бағдарламалар бойынша сынамалы сабақтар жүргізу; 
- Интеллектуалдық іс шараларды ұйымдастыру ( пәндік олимпиадалар, конференциялар, жарыстар, байқаулар және т. б.) 

Оқушылардың дарындылығын пайымдау үрдісі неғұрлым сапалы және тиімді нәтижеге жету үшін педагогтарға арнайы құрастырылған оқыту әдістерін қолдану қажет.Біздің көзқарасымыз бойынша мұндай әдістер ең алдымен баланың танымдық және тұлғалық даму деңгейін айқындауға бағытталуы тиіс.

Бұл міндетті төмендегідей шкала бойынша анықтау ұсынылады: 
- Төменгі деңгей егер жеке ерекшелік мүлдем байқалмаса; 
- Орташадан төмен деңгей егер жеке ерекшелік сирек байқалса; 
- Орташадан жоғары деңгей егер жеке ерекшелік жиі байқалса; 
- Жоғары деңгей егер жеке ерекшелік үнеиі байқалып отырса.

  Педагог баланың дарындылық қасиетін оның белгілі бір қызмет түрінде жиі байқауы мүмкін. Жеке зерттеушілер С. А. Леднева осыған байланысты баланың төмендегі сипаттамаларына көңіл бөлуді ұсынады:

Тұлғалық сфера 
- Жұмысты орындауға деген жоғары деңгейдегі талпыныс; 
- Белгілі бір қызмет барысында жаңа шығармашылық жұмыстарды орындауға ұмтылу; 
- Белгілі бір қызмет түрінде жаңа жобаны өздігінше жүзеге асыруға ұмтылу. 
Танымдық сфера 
- Жаңа біліммен және біліктілікпен қарулануға деген белсенді ұмтылыс; 
- Алынған ақпаратты талдауға, жинақтауға, қорытындылауға және өз қызметінде пайдалана отырып, нәтиже шығаруға деген қабілеттілік; 
- Алға қойылған мәселенің қайталанбас шешімін таба білуге деген қабілеттілік.

 
Қарым қатынас сферасы
- Өз көзқарасың басқаның пікірімен сәйкес келмесе де дәлелдеуге талпыну; 
- Белгілі бір қызмет түрінде басқа балалармен сайысуға деген ұмтылыс; 
- Өз қызметінде және белгілі бір қызмет барысында балаларды өз қарамағына топтастыруға деген ұмтылыс. 
Педагогикада « дарындылық » түсінігі екі негізгі тәжірибелік мәселемен тығыз байланысты: 
- Әр баланың интеллектуалдық шығармашылық қорын анықтауға бағытталған жұмыстар;
- Дарынды балаларды арнайы оқыту мен тәрбиелеу. 

Жаппай орта білім беру мәселелері жағдайларында оқытудың отандық ғалымдар ұсынған әдістемелік үлгілеріне негізделген және оқытушылардың ойлау қабілетін дамытудың психологиялық механизмі тұрғысында құрылған бірнеше бағыт қолданады. Олардың негізгілеріне тоқталып өтейік: 
«Еркін үлгі» оқыту процесінде баланың ішкі ұмтылысына барынша көңіл бөлу ескеріледі.Бала өз уақытын еркін жоспарлайды және оқыту құралын өз еркімен таңдайды. Оқытушы тарапынан қатаң педагогикалық ықпал болмайды. 
«Диалогикалық үлгі» балаларды оқытудың түрі мен мазмұнын олардың адамзаттық танымның мәдени негізін түсінуіне бағытталып өзгерту болып табылады. 
«Тұлғалық үлгі» оқушылардың танымдық, эмоционалдық, адамгершілік және эстетикалық мүмкіншілік қорын дамытуға бағытталған. 
«Дамытуға бағытталған үлгі» төменгі сынып оқушыларының теориялық ойлау қабілеттерін дамытуға негізделген. Жоғарыда айтылғандарға толықтыру ретінде мектептегі оқу үрдісінде анықталатын баланың интеллектуалдық даму аумағындағы басқа да қасиеттерін айтуға болады: алдын –ала көре білу, идеяларды ұсынып қана қоймай, оны талқылай білу, логикалық тұжырым жасауға бейімділік, себеп пен салдар арасындағы байланысты анықтай білу, көп сауалдар қоюға ұмтылыс және т. б. Кез-келген аумақта жоғары жетістіктерге жету біз көріп отырғандай жалпы психологиялық дамудың жоғары деңгейі негізінде мүмкін болады. Қорыта айтқанда, пайымдау психологияда да педагогикада да пікір –таласқа негіз болып табылады. Қазіргі уақытта тәжірибелік негізі бар екі бағыттағы ғылыми зерттеулердің қажеттілігі өте орынды болып отыр.