ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан

ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан жинақтау сабағы 9 сынып Дюсембаева.С.З

ХХ ғасырдың басында ұлт зиялылардың саяси-идеялық көзқарастарын «Айқап» журналы мен «Қазақ» газеті айқын білдірген болатын.

• «Айқап» журналы Мұхамеджан Сералиннің редакторлығымен 1911-1915 жылдары шығып жүрді.

• «Айқап» журналы небары 4 жыл ғұмір кешіп, 88 нөмірі жарық көрді. Осыған қарамастан Алаштың тарихында өшпес із қалдырды.

• Ахмет Байтұрсынұлының қазақ тілі бойынша тұңғыш зерттеулерін осы «Айқап» журналында жариялаған.

• «Айқап» журналы отырықшы өмір салтын қалыптастыру, аграрлық мәселеге зор мән берді.

• Алайда қазақтың тұңғыш мәдени-ағартушы журналы болған «Айқапты» отаршыл әкімшілік күштеп жапты деген деректер бар.

«Қазақ» газеті

• 1913-1918 жылдары «Қазақ» газеті либерал-демократиялық бағыттағы ұлт зиялыларының көзқарасын білдірді.

• Газет редакциясында ұлт азаттық қозғалыс көсемдері Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов және басқалары қызмет етті.

• « Қазақ» деген атаумен қазақ газетін шығаруға ресми рұқсат Ахмет Байтұрсынұлына 1905 жылғы желтоқсанның 9-ы берілген. Ал апталық «Қазақ» газетінің алғашқы саны 1913 жылғы ақпанның 2-сінде жарық көрді де, 1915 жылдан аптасына екі рет шығатын болды.

• Алғаш жарық көрген күнінен бастап «Қазақ» газеті қазақ даласының қоғамдық-саяси және мәдени өміріне бес жылдан ұзақ жападан-жалғыз қызмет етті.

Қазақстандағы 1916 жылдың ұлт-азаттық қозғалыс

Көтерілістің шығу себебі

• Көтерілістің басталуына патшаның 1916 ж.  25 маусымда  армияның қара жұмысына  Түркістан  және Дала өлкесінен 19-дан 43-жасқа дейінгі ер-азаматтарын шақыру жөніндегі жарлығы түрткі болды.
• Көтерілістің аса ірі ошақтары  Жетісу ,  Торғай  болды.
• Жетісу облысында қарулы қарсыластық шілде-тамыз айларында жаппай қарқын алды.
•   Шілденің 17   Жетісу  мен Түркістан өлкесінде әскери жағдай жарияланды. Патша үкіметі мұнда ірі  әскери  күштерді жібере бастады. 
• Қыркүйек ,  қазан  айының басында жетісулық көтерілісшілер шегініп,  Шығыс Түркістанға  өтіп кетуге мәжбүр болды

•   Қазақтардың тууы туралы куәлігінің жоғын пайдаланып болыстық басқармалар мен ауыл старшындары жастарының асқандығына қарамастан кедей жігіттері майданға жұмысқа алынатын «қара тізімге қосты» , ал феодалдар балаларының жасын өз бетінше үлкейтіп, немесе кішірейтіп көрсетіп, әскерге жібермеудің амалын жасап бақты.
• Мәселен, 60 жастағы кедей шалдары 30 жаста болып, 25 – 30 жастағы бай балаларды 50 жастағы болып болып жазылды.
• Түркістан өлкесінде 347 адам атылды, 168 адам жер аударылды. Сотсыз атылғандарда есеп болмады.Жетісуда көтеріліс жасаған ауылдардың 238 мыңнан астам халқы Қытайға ауып кетуге мәжбүр болды.

Столыпин реформасының бас кезінде «Санкт- Петербургские ведомости» газеті: «Егер мемлекет мүддесі қырғыздарды құрбан етуді талап етсе, бұған қарсы шығудың керегі жоқ» -деп жазған болатын.

1913 жылдың өзінде «Қазақ ұлтының өмір сүруінің өзі проблемаға айналды»- деп жазған қазақ зиялысы: Ахмет Байтұрсынов

1916 жылғы ұлттық билік құрылымы

• Елбегі – әкім; Жасақшы -сот алқасы; Қазынашы -қазына билеуші; Сардарбек -қолбасшы;

1917 жылғы Ақпан революциясы

«Ресей халықтары үшін Туысқандық, Теңдік және Бостандық күні туды. Құрылтай жиналысы сайлауына әзірлену керек. Бірлік пен әділдік жолында күресіңдер!» Бөкейханов Әлихан Нұрмұхамедұлы

Ақпан төңкерісі

• 1917 жылғы  27 ақпанда ( 12 наурыз )  Ресей империясында  патша үкіметін құлатып, елде  буржуазиялық - демократиялық республика  орнатқан  төңкеріс .
• Ақпан төңкерісінің жеңісі  саяси жүйенің  жоғарғы сатысы — республикалық құрылысқа көшуге жағдай туғызумен қатар отаршыл жүйенің күш-қуатын әлсіретуге де мүмкіндік берді.

• 1917 жылы 27 ақпанда Ресейде Ақпан революциясы жеңіске жетті.Монархия құлатылып, патша тақтан тайдырылды.
• Ақпан революциясының ұлт саясатындағы ұстанымы: бостандықты, теңдікті қолдайтынын мәлімдеу.
• Ақпан революциясынан кейін бүкіл елдегі сияқты, Қазақстанда да қос өкімет орнады.
• Қос өкімет - жұмысшылар мен шаруалардың кеңесі және буржуазиялық Уақытша өкімет құрылды.

1. Революция ( төңкеріс)

- белгілі бір топ адамдардың мемлекеттік билікті басып алуы немесе ескі биліктің орнына жаңа биліктің келуін атаймыз.

2. Монархия

- мемлекетті басқару жүйесінің бір түрі, мұнда билік бір адамның қолында болып, атадан балаға мұра ретінде беріліп отырады. Оның абсолюттік (шексіз билік) және конституциялық ( шектеулі билік) түрлері бар.

3. Социализм

– латын тілінен аударғанда «ортақ, тең» деген мағынаны береді

- ( лат. бөлік, топ) идеялары мен көздеген мақсатарының ортақтығы негізінде біріккен адамдар тобы.

4. Партия

5. Алаш

– қазақ деген ұғымды білдіреді.

6. Автономия

– бір мемлекет ішінде өзін-өзі басқаруға құқық берілген саяси-ұлтық құрылым.

7. Унитарлы мемлекет

– жері біртұтас мемлекетті атаймыз.

8. Большевик

– В.И.Лениннің саяси ойын, қозғалысын жақтаушылардың көпшілік дауысқа ие болуынан шыққан, кейінірек партия атауына ие болған ағым.

9. Оппозиция

- қарсы әрекет, қарсы саясат, қарсы көзқарас жүргізу.

10. Зиялылар

– латын. түсінетін, саналы, ойлаушы, яғни ой еңбегімен, мәдениетті дамыту және таратумен кәсіби түрде айналысатын адамдардың қоғамдық тобы.

№

Партияның аты

1.

2.

Мерзімі

«Алаш»

Партия басшысы

3.

1905,1917

«Кадет»

«Үш жүз»

1917

Ә.Бөкеханов

Газеттері

4.

«Қазақ»

Либерал-демократтар

Шыққан қаласы

1917-1918

«Шура-ислами»

Орынбор

Көлбай Тоғысов

«Еркін сөз»

1917-1918

«Үш жүз»

Семей

М.Абдурашидханов

Омбы

«Шура-ислами»

Ташкент

Венн диаграммасы

«Алаш» партиясы

Ұқсастығы

1.Уақытша үкіметті қолдады

«Үш жүз» партиясы

1. 1917 жылы құрылды.

2. Нақты бағдарламасы бар, халыққа танымал өкілдері болды, өмір сүру кезеңі ұзағырақ болды.

1. Кеңес үкіметі жағында болды

2. Өздерінің көздеген мақсаттары, бағдарламалары болды.

3. Мүшелері –либерал-демократар( Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов т.с.с. дарынды зиялылар болды)

4. «Автономия» туралы пікірлері – «көпұлтты Қазақстан жеке автономия болса, ішіміздегі орыстар оны қолдайды» деп үміттенді.

3. Жетекшілері көзі ашық, көкірегі ояу қазақ зиялылары.

2. «Алаш» партиясының дәрежесіне жете алған жоқ, себебі қазақ халқына танымал, әрі кеңінен насихаттауға мүмкіндігі болмай, өмір сүру кезеңі қысқа болды.

4.Екі партия қайраткерлерінің де армандары бір, ол тәуелсіздік

5.Дін ісін мемлекет ісінен айыруды көздеді.

3. Партия біртұтас болмады, сондықтан мақсатына жете алмады.(сол қанатын К.Тоғысов басқарса, оң қанатын М.Әйтпенов басқарды)

4. «Автономия» туралы пікірлері – «көп орыс аз орысты қазаққа бауырлата қоймайды» деп есептеді.

5.Бағыттары _______ мақсаттарына бейбітшілік, демократиялық жолмен қол жеткізу.

6. «Қазақ» газеті арқылы өз бағдарламаларын халыққа жариялап отырды.

5.Дінге үлкен құрметпен қарап, қазақтың болашақ заңына шариғат қағидаларын енгізуді ұсынды.

6.Өз бағдарламаларын халыққа өз газеттері арқылы жеткізіп отырған.

6. «Үш жүз» газеті арқылы өз бағдарламаларын халыққа жариялап отырды.

«Бұл кім? Тұлғаны таны» ойыны.

Қазақ халқының ХХ ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалыс жетекшілерінің бірі, ақын, түркітанушы ғалым, аудармашы, педагог-ағартушы, лингвист, қазақ әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі, «Маса», «Қырық мысал» шығармаларының авторы, «Қазақ» газетінің редакторы болған, 1913 жылы «Қазақ ұлтының өмір сүруінің өзі проблемаға айналды» деп айтқан кім?

А.Байтұрсынов

• Алаш қозғалысының қайраткері,көрнекті қазақ ақыны, жазушы, педагог, қоғам қайраткері, 1910жылы жарияланған қазақ әдебиетіндегі тұңғыш роман «Бақытсыз Жамалдың» авторы, «Оян қазақ!» атты өлеңдері үшін 1,5жыл түрмеде отырған кім?

«Бұл кім? Тұлғаны таны» ойыны.

М.Дулатов

Аса көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері, ғалым, аудармашы, Санкт-Петербургтегі орман техникалық институтының экономика факультетін бітірген, алгебра оқулығының авторы, « Тағы соғыс» мақаласының авторы кім?

Ә.Бөкейханов

Бөкейханов Әлихан Нұрмұхаммедұлы 1866/1870-1937 ж.ж.

Бұрынғы Семей облысы, Қарқаралы уезі, Тоқырауын болысы. Қазіргі Қарағанды облысы, Ақтоғай ауданы

Туған жері

Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошыдан тараған. Арғы атасы – атақты Көкжал Барақ.Көкжал Барақтан Бөкей, Бөкейден –Батыр, Батырдан –Мырзатай, Мырзатайдан- Нұрмұхаммед.

Ата-тегі

Мамандығы

Экономист

1894 жылы Санкт-Петербург орман институтының экономика факультетін бітірді.

Білімі

«Алаш» партиясын ұйымдастырушы, Алашорда үкіметінің төрағасы, 250-ден астам мақала, аудармалары жарық көрген, алгебра оқулығының авторы.

Атқарған қызметі

1922 жылдан бастап Мәскеуде бақылау астында тұруға тиіс болды. 1937 жылы 27 қыркүйекте КСРО Жоғарғы сотының үкімімен ату жазасына кесілген.

Өмірінің соңғы күндері

Аса көрнекті саяси, қоғам және мемлекет қайраткері, публицист, журналист, демократ, Петербург университетінің заң факультетін үздік бітірген, Түркістан автономиясының төрағасы болған, 1941жылы Берлинде жұмбақ жағдайда қайтыс болған кім?

Мұстафа Шоқай

ХХ ғасырдың басындағы қазақ ұлт-азаттық қозғалыс жетекшілерінің бірі, Алаш қайраткері, тұңғыш кәсіби-техникалық маман-инженер, тарихшы-ғалым Қоқан қаласында өткен төртінші Төтенше мұсылман сьезінде Түркістан Уақытша үкіметінің төрағасы, кейінен ішкі істер министрі болып сайланған кім?

М.Тынышбаев

Орынбор

Орын­бор — қазақ елінің тұңғыш ас­та­насы (1920–1925)

1920 жылы 4 қазанда Орынборда Қазақ өлкесі Кеңестерінің құрылтай съезі өтіп, Қазақ АКСР-і құрылды. Орынбор 1920–1925 ж. Қазақ АКСР-інің астанасы бол­ды.

Қызылорда

Қызылорда — қазақ елінің екінші астанасы

(1925–1929)

1925 жыл­дың сәуірінде Қызылорда деп қайта өзгертіліп, Қазақ АКСР-нің астанасының мәртебесі берілді (1929 жылға дейін).

Алматы

1927 жыл­дың 29 сәуірінде РСФСР Халық комиссариаты кеңесінің бүкілқазақстандық VI съезі автономия астанасын Қызылордадан Алматыға көшіру туралы шешімді бекітті

Астана

Астана — қазақ елінің төртінші астанасы (1998)

Астана — қала, Қазақстан Республикасының астанасы, Ақмола облысының орталығы

Назарларыңызға рахмет!