Кенесары Қасымұлы бастаған көтеріліс

Қазақстан тарихы. 8 сынып.

Сабақ тақырыбы:

1837-1847 жылдардағы Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт- азаттық қозғалыс

Тарих пәнінің мұғалімі:

Адильханова Асель Батырбековна

Сабақ мақсаты:

1.Қазақстан аумағындағы отаршылдыққа қарсы ең ірі көтерілістің мақсатын, барысын, нәтижесін, тарихи маңызын ашу.

2.Патша үкіметіне қарсы бұған дейінгі білімдерін толықтыра отырып өзіндік ой қорытындыларын жаңа білімді меңгеруде пайдалану.

3. Бұл көтерілістің аса маңыздылығы қазақтың үш жүзін және бүкіл қазақ даласын қамтыған ірі көтерілістердің бірі болғандығын және қазақ халқының тәуелсіздікке бағытталған көтерілістерінің бірі екендігін ұғындыра отырып, Отан тарихына құрметпен, мақтанышпен қарауға, адамгершілікке тәрбиелеу.

Қазақ дейтін бастау үшін бар көшті,

Елі үшін жорық жасап жан кешті.

Бөгенбай да, Қабанбай да, Абылай,

Тәуелсіздік жолын іздеп жан кешті.

Әбілқайыр

(1680-1748)

1726 жылы Ордабасындағы халық жиналысында қазақ жасақтарының қолбасшысы болып сайланады.

Абылай хан (1711-1781)

Абылай хан, Әбілмансұр – қазақ халқының ұлы ханы, қолбасшы және дипломат. Абылай – Жәңгір ханның бесінші ұрпағы. Абылай 20 жасында хан майданда ерлігімен танылады. 1730 -1733 жылдар аралығында болған бір ұрыста үлкен әкесінің аруағын шақырып, жауға “Абылайлап” шапқан Әбілмансұр жеңісті ұрыстан соң, Орта жүздің сұлтаны деп танылады, қазақ даласындағы ең беделді әміршілердің біріне айналады. Әбілмансұр есімі ұмытылып, Абылай атанады. 1771 жылы Абылай Түркістанда бүкіл Қазақ Ордасының ханы ретінде ақ киізге көтерілді. Қытай императоры, Жоңғария хандығы, Орта Азия мемлекеттері Абылайды бүкіл қазақ халқының ханы деп ресми түрде таныса, оның беделінен сескенген Ресей мемлекеті Орта жүз ханы ретінде ғана құрмет көрсетіп отырған. Қазақ Ордасын бөлшектеуді көздеген. Бұл кезеңде Абылай Қазақ хандығының күшін біріктіріп, әскери жағынан қуатты мемлекетке айналдырады.

Сырым Датұлы (1712-1802)

Кенесары Қасымұлы

(1802-1847)

Кенесары Қасымұлы – хан, қазақтардың патшалық Ресей мен Қоқан хандығына қарсы ұлт-азаттық қозғалысының басшысы.

-1841 жыл Кенесары Қасымұлы хан сайланды

- Бір орталықтан басқарылатын

мемлекет құрды

• Оны ханның өзі басқарды

- Кеңесші орган - батыр,билер, сұлтандар, жақын туыстары

Көтерілістің

себебтері

Көтерілістің

мақсаты

Қозғаушы

күштер:

Қарапайым

көшпелелер

Старшындар

Билер,

Сұлтандар

Батырлар

жетекшілік етті

қазақ

орыс

поляктар

Ұлттық

құрамы.

түркмен

башқұрт

қарақалпақ

Өзбек

Кенесары Қасымұлының Қоқан хандығымен күресі.

Кенесары мен Қоқан хандығы қарым-қатысының шиеленісіп кетуінің өзіндік себебі де бар еді. Өйткені, Қоқан хандығының билеушілері 1836 жылы оның бірге туған бауыры Саржан сұлтанды, 1840 жылы әкесі Қасым төрені өлтірген болатын. Мұның өзі оның Қоқан хандығының билеушілеріне деген ыза-кегін өршіте түсті. Қоқан хандығына қарсы күресте Кенесары Жанқожа Нұрмұхамедұлы батырдың көмегіне сүйенді. 1845 жылы Кенесары хан Қоқан хандығының Жаңақорған, Жүлек және Созақ сияқты бекіністерін тартып алды. 1846 жылы Қоқанның және бір мықты бекінісі Меркіні де қолға қаратты. Содан бастап Қоқан хандығының қазақтарға озбырлық жасауы уақытша болса да тыйылды. Бірақ Кенесары өзіне Қоқан мемлекеті сияқты және бір қатерлі дұшпан тауып алды.

Кенесары Қасымұлының өмірі мен қызметі болашақ ұрпаққа өшпес өнеге.

• Деректер көзімен.

• Деректер көзімен.

Тұлғаны таны

• 1382 жылы Алтын орданың ханы Тоқтамыс Мәскеуді өртеп жіберді. Оның мақсаты елінің билігін нығайтып, қарсыластарының алдында күштілігін дәлелдеу. Арада 500 жылдай уақыт өткеннен кейін тағы бір қала Мәскеудің күйін кешті.

• Сұрақ:Өртенген қай қала? Оны өртеген адамның мақсаты қандай?

• Жауабы:
• Ақмола бекінісі. 1838 жылы 7 тамызда Кенесары Қасымұлы патшаның отарлау сайысатына қарсылығын осылай бастады.

• Абылай ханның ұрпағы, тарих ғылымының докторы. “ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарындағы Қазақстан” – деген еңбегінде Кенесары Қасымұлы бастаған көтерілісті ашып жазғаны үшін 25 жылға бас бостандығынан айырылған кім?

• Жауабы:
• Ермұхан Бекмаханов

• Ол өз кезінде өте білімді, Түркістан қаласы маңындағы Қарнақ медресесінде білім алған. Өз замандастарының айтуынша аласа бойлы, өте жігерлі адам болған. Ш.Уалихановтың мәліметі бойынша

12 әйелі, 30 ұлы, 40 қызы болған. Жоңғарлардың атақты қонтайшысы Қалдан-Цереннің баласымен жекпе-жекте жеңіп оны өлтірген

• Жауабы:
• Аблай хан.

Сөздердің мағнасын аш.

• Зекет
• Ұшыр
• Баж салығы
• Мыңбасылар
• Айырым

• Зекет- мал өсірушілерден алынатын салық
• Ұшыр- диқандардан алынатын салық
• Баж салығы-көпестердің сауда кереуендерінен алынатын салық
• Мыңбасылар ерекше көзге түскен сарбаздар
• Айырым- хан әскері.

Сырым мен Кенесары көтерілісінің салыстырмалы сипаты.

“ Венн диаграммасы”

Сырым Датұлы бастаған көтерілістің

Кенесары Қасымұлы бастаған көтерілістің

Кіші жүзді - Еділ-Арал теңізін қамтыған

Феодалдық топтардың Кенесарыны қолдамауы

Отаршылдық езгіге қарсы бағытталған

Қазақ феодалдарының арасындағы алауыздық және ру аралық қайшылықтар

Қоқандықтардың тепкісіндегі қазақтарды азат ету.

Қазақ шаруалары, билер, старшындар

Еділдің шығысындағы ірі

халықтық сипаттағы

қозғалыс.

Бүкіл Қазақстанды қамтыған ұлт-азаттық қозғалыс

Қазақ өлкесіндегі ең ұзақ көтерілістер

Қазақ өлкесіндегі ең ұзақ көтеріліс 10 жылға созылды

Қазақ өлкесіндегі ең ұзақ көтеріліс 14 жылға созылды.

Қорытынды

1847 ж. қырғыз манаптарының әскерімен

№

1

оқиғалар

жылдар

Көтерілістің

басталуы

2

1836

1837

Қоқандықтардың Саржанды өлтіруі

3

Әкесі Қасымды өлтіруі

4

1838

5

Кенесарының хан сайлануы

1840

Батыс Сібір генерал-губерна- торына хат жолдауы

1841

6

1845

Долгов пен Герн бастаған елшілік- тің хан ордасына жетуі

7

1847

Көтерілістің аяқталуы

Тест тапсырмалары

• 1836 ж. Кенесарының ағасы Саржанды өлтіруге бұйрық берген хан:

А) Қоқан ханы В) Хиуа ханы С) Бұқар әмірі

D) Ташкент билеушісі Е) Ноғай ханы

2. Кекнесарының саяси көзқарастарының қалыптасына әсер еткен:

А) Әкесі Қасым сұлтан В) Ағасы Саржан С) Исатай Тайманұлы

D) Жоламан Тіленшіұлы Е) Сырым Датұлы

3. Кенесары Қасымұлы көтерілісі қамтыған аймақ:

А) Орта жүз В) Ұлы жүз С) Кіші жүз бен Орта жүз

D) Қазақстанның оңтүстігі Е) Бүкіл үш жүз

4. 1778 жылғы Сырым басындағы ауыр жағдай:

А) Балалары қайтыс болды В) Казактар тұтқынында болды

С) Қақтығыс кезінде ауыр жарақат алды D) Мал-мүлкі өртеніп кетті

Е) Көтеріліс талқандалды.

5. “Сырым Датұлы 1775 ж. көтерілісшілер топтары жетекшілерінің бірі” деп жазған:

А) Нұралы хан В) Генерал Н. Рейнсдорф С) Генерал А. Суворов

D) “Инвалид” газеті Е) жазушы В. Даль

6. Сырым 1791 ж. наурызда Табын және Кердері руларына қай жаққа көшуді ұсынды?

А) Арал өңіріне В) Хиуа маңына С) Ыстықкөлге қарай

D) Мұғалжар тауларына Е) Жайық бойына

Үйге тапсырма:

Кенесары Қасымұлының өмірімен байланысты қосымша мәліметтер оқып келу.