М?най

М?най

Саба?ты? та?ырыбы: М?най, м?най ?німдері.

Саба?ты? білімділік ма?саты: О?ушылар м?найды? ??рамымен, ашылу тарихы, ?асиетімен, ?німдері, ?олданылуы жайлы ма??лымат беру, экология?а ?серін біледі. ?ткен та?ырыпты пысы?тай отырып, оны талдау.

Саба?ты? дамыту ма?саты: О?ушылар ?з бетімен ж?мыс істеу біліктігін, ой ?рісін дамытады, м?най ?німдері туралы кестеге т?сіріп, ж?йеге келтіре білу.

Саба?ты? т?рбиелік ма?саты: О?ушылар м?най, м?най ?німдеріні? айналада?ы орта?а ?серін, экологиялы? т?рбие беру, ??ыптылы??а т?рбиелеу.

Саба?ты? к?рнекіліктері: ?аза?станны? картасы, “М?най”, М?най ?німдері тірек сызбасы.

Саба?ты? п?н аралы? байланыстары: тарих, география, ?аза? ?дебиеті, экология, техника.

Саба?ты? т?рі: панарамалы?

Саба?ты? барысы:

І. ?йымдастыру кезе?і

ІІ. ?й тапсырмасын пысы?тау.

ІІІ. Негізгі б?лім.

IV. ?орытындылау.

V. Ба?алау.

VI. ?йге тапсырма беру.

ІІ. ?й тапсырмасын с?рау. О?ушылар?а ?ткен материал бойынша сайыс ?йымдастырдым, І, ІІ, ІІІ, ?атар “Блиц- турнир” ?ойыл?ан с?ра??а на?ты жауап ?рі ?ыс?а беру с?ралады.

Таби?и газды? негізгі ??рам б?лігі? (СН4)
?андай орындарда ?нерк?сіпте таби?и газды? ма?ызы бар.
Газ баллон?а ?алай ??йылады?
Таби?и ?ай ?нерк?сіпте аса ма?ызды шикізат.
Неге м?най?а серік газ деп аталады.
Ертеде газды не істеуші еді.
М?най?а серік газ бен таби?и газды? ?айсысынан затты к?п алу?а болады.
Газды бензин неден т?зіледі.
??р?а? газ ?ай кезде ?алады.
??р?а? газдан не алады?

2. Таби газ бен м?най?а серік газ?а сипаттама бер!

Таби?и газ

М?най?а серік газ

ІІІ. Негізгі б?лім.

М?най ??рамы, ?асиеті.
Таби?атта кездесуі.
Ашылу тарихы.
М?най ?німдері.
Бензинні? детонациясы.

М?най (персия тілінен neft- т?танатын) – жан?ыш, майлы, т?сі – кен

орнына байланысты ашы? ?о?ырдан ?ара- ?о?ыр?а дейін болатын, ?зіне т?н иісі бар с?йы?ты?. Ол судан же?іл, ты?ызды?ы 0,80- 0,95 г /см, суда ерімейді, органикалы? ерткіште ериді.

М?най – органикалы? заттар ?оспасы, кен орындаына байланысты м?найды? сапалы? –санды? ??рамы ?рт?рлі.

Кез келген м?найды? ??рамына ?ш т?рлі, ?аны??ан, циклопарафин, арамат к?мірсутектер кіреді. М?найда к?мірсутектерді? бас?а ?осындылары бар. Олар – органикалы? ?ыш?ылдар, Н2 S, к?кірторганикалы? ?осылыстар. Шы?арылатын м?найда судан б?лгенде, ??деуге жіберілетін тауарлы? м?най алынады.

2) ?аза?станда 160 м?най кеніші бар. Оларды? ішінде Атырау – Елебі ж?не Ма??ыстау алаптарында, Каспий мен Тор?ай ?айра?дарынан табыл?ан.

Е? сапалы кеніш “Елебі” – жо?ары сапалы м?най. Одан алынатын жо?ары сапалы жа?ар май ?лы Отан со?ысы кезінде шешуші рол ат?ар?ан.

Елебі м?найына шы?ар?ан Т. Жароковты? “Ана” ?ле?і ??ілсек:

“Бір шолса? Алатауды? шы?дарынан,

Елебіні? к?з т?нбай ма м?найынан!”

А?ын Елебі м?найын Алатау де?гейімен салыстырып, к?п екенін жырлайды.

Елебі м?найында циклопарафиндер к?п.

Ма??ыстау м?найында- ?аны??ан к?мірсутектер ?асиеттері де т?сі де ?рт?рлі. Оларды? ?айнау, ?ату температурасы да ?рт?рлі. Грозный м?найы –20 С — 10 С№ Сурахан м?найы ?атты суы?та ?атпайды. Баку м?найында- циклопарафиндерге бай.

3) Ашылу тарихы. М?найды е? ал?аш рет м?дениеті озы?, м?най?а бай ертедегі шы?ыс хал?ы пайдалана білген. Юра мен Бор д?уірінде пайда бол?ан м?най бізді? эрамыз?а дейін 2800-3500 жыл ертеде.

Иран хал?ы пайдалан?ан Суза ?аласыны? ма?ынан табыл?ан ескерткіштер д?лелдеп отыр.

Б?рын адам?а т?сініксіз таби?ат ??былыстарыны? бірі жерден, не судан шы?ып жат?ан от болатын. Жерден шы??ан от?а та?ыр?ап ?ана ?оймай, ?ркіп “??дайды? кереметі”, деген со?ыр сеніммен от?а табын?ан. “М??гі оттар”, “М??гі шыра?тар” деп ата?ан. Олар Апшерон т?бегінде, Геранда к?п бол?ан.

4) М?найдан алынатын ?німдер ж?не оларды? ?олданылуы.

М?найды? ?зі ?р т?рлі: ракеталы?, авиациялы?, автомобильдік, дизельдік, ?азанды? жа?ар майларды? таби?и с?йы? отын шикізаты болып табылады.

М?най – ?айнау температурасы ?рт?рлі к?мірсутектер ?оспасы, оны ??деу негізгі ?дісі – айдау болып табылады. Серік газдан, судан айырыл?аннан кейін м?най ?ыздырылады, сонда ол фракциялар?а б?лінеді.

С5— С11

40 –200 С

Бензин фракциясы

С8— С14

150 –250 С

Лигроин фракциясы

С10— С16

150- 300 С

Керосин фракциясы

М?найды? ашы? т?сті ?німдері.

Бензин- ?ша? пен авток?ліктерде жанар май, майды, каучукты ерткіш ретінде, матаны тазарту ?шін ?олданылады.

Лигроин- трактор майы.

Керосин- трактор, шам, ректив жанар майы, керосин+ газоиль ?оспасы – дизел жанар майы.

М?най ?алды?ынан т?т?ыр, ?ара с?йы?ты? мазут деп аталынады. Мазут ?азанды? ?ондыр?ыларында отын ретінде ?олданылады. Мазутты ?осымша ??дегенде – машина, ?ршы?, цилиндр жа?ар майлары алынады. Мазуттан вазелинмен парафин алынады. Вазелин – медицинада ?олданылады. Парафин сі?ірілген с?ректер сірі?ке ж?не ?арындаш ?ндірісінде пайдаланылады. Мазут ??делгеннен кейін жол ??рылысында ке?інен ?олданылатын издорын алынады.

М?найдан ?азіргі та?да 500- ден астам заттар алынады.

М?найды фракциялы? айдау.

М?найды ??деу оны тауарлы? ?німдерге айналдыру?а негізделген. М?най айдауды? ?ндірістік ?ондыр?ысы ??бырлы пештен, ректификациялы? м?нарадан (2) ж?не то?азыт?ыштан т?рады.

Пеште орналас?ан ??бырлар ар?ылы м?най ?здіксіз жіберіліп, 350 С – ?а дейін ?ыздырылады ж?не м?най буы ректификациялы? м?нара?а ?теді. Оны? биіктігі 40 м; ішінде тесіктері бар таба?шалары бар к?лдене? ?ал?андардан т?ратын болат м?нара. М?най буы таба?ша тесіктерінен ?ткенде ?айнау температураларына байланысты оларда конденсоцияланады (с?йылады).

М?найды айда?анда мынадай негізгі м?най ?німдері б?лінеді: а) ??рамында бензин мен лигроин бар бензин фракциясы, ?) ??рамында керосин мен газойль бар керосин фракциясы, б) мазут.

М?най ??деуді? е? сапа ?німі- бензин. Айдау кезінде алынатын бензинні? шы?ымы 20% -тен аспайды. Бензинге деген с?ранысты? ?суі бензинні? шы?ымы ед?уір арты? болатын м?най ??деуді? бас?а ?дістерін іздестіруде.

5) Бензинні? детоноция?а т?зімділігі.

Бензинні? с?йы? жанар май ретіндегі аса ба?алы ?асиеттеріні? бірі – детонация?а т?зімділігі.

Детонацияны т?сіну ?шін іштен жанатын авток?лік двигателіні? ?алай ж?мыс істеуін еске т?сірейік. Двигатель цилиндрінде бензин буы мен ауа ?оспасын сору ар?ылы барады, ?оспаны поршень сы?ып, ?атты ?ысады да электр ?ш?ыны ар?ылы от алдырылады. К?мірсутектер жан?анда пайда болатын газдарды? к?лемі ?л?аяды,поршеньді кері итеріп ж?мыс істейді. Бензин буы мен ауа ?оспасы ?аншалы?ты ?атты ?ысылса двигательді? ?уаты соншалы?ты к?шті болады ж?не жанармайды да аз ж?мсайды. Біра? бензинні? кейбір сорттары ?атты ?ысымды к?тере алмайды. Кейбір к?мірсутектер ?ысым кезінде ?те тез жанып ?опарылыс сия?ты белгі береді. ?опарылыс тол?ыныны? поршеньді со?уынан цилиндрде д?рсілдеп ?атты дыбыс шы?ады, осыдан детальдар уа?ытынан б?рын тозады, двигательді? ?уаты кемиді. Бензинні? ?опарылыс т?рінде жануы детонация деп аталады.

??рылысы ?алыпты парафиндер детонация?а ?те т?зімсіз келеді. Тарма?тал?ан к?мірсутектер, сол сия?ты ?аны?па?ан ж?не араматты к?мірсутектер детонация?а т?зімдірек келеді, олар жан?ан ?оспаны к?бірек сы?ады, демек ?лде?айда ?уатты двигательдер жасау?а м?мкіндік ту?ызады.

Бензинні? детонация?а т?зімділігін есептеу ?шін октан шкаласы пайдаланады. Детонация?а т?зімділігі ?те жо?ары изооктанны? 2,2,4 три метилпентанны? октан саны 100-ге те? деп аталады. ?те о?ай детанациаланатын н- гептанны? октан саны-0. Гептан мен изооктан ?оспасыны? октан саны оларды? ??рамында?ы изооктанны? (%-) м?лшеріне те? болады. Осындай шкаланы пайдаланып, бензиндерді? октан санын аны?тайды. Егер бензинні? октан саны 76 болса, ондай бензин цилиндрде 76% изооктан мен 24% гептан ?оспасындай детонациясыз ?ысым ту?ыза алады.

?орытындылау:

Мына диаграмма ар?ылы “м?най ?німін” ?рнекте.

Керосин

Эфирлер М?най бензин

Д?рі д?рмек ?німдері лигроин

Спирттер газойль

Жу?ыш заттар солярмай

Цилиндрмай ?ршы?май

Вазелин ты?айт?ыштар

О?ушылар жазбаша “М?най” кестесін толтыру

М?най

1. Т?сі

2. Агрегатты? т?рі

3. Формуласы

4. Малекулалы? массасы

5. Ыдырау температурасы

6. Ашылу тарихы

7. ?німдері

8. ?олданылуы

V. Ба?алау.

Сыныпта

VІ. ?йге тапсырма. § 22

Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?

Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.

Быстро и объективно проверять знания учащихся.

Сделать изучение нового материала максимально понятным.

Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.

Наладить дисциплину на своих уроках.

Получить возможность работать творчески.

=> ПОЛУЧИТЬ СУПЕРСПОСОБНОСТИ УЧИТЕЛЯ <=

Просмотр содержимого документа
«М?най»

Сабақтың тақырыбы: Мұнай, мұнай өнімдері.

Сабақтың білімділік мақсаты: Оқушылар мұнайдың құрамымен, ашылу тарихы, қасиетімен, өнімдері, қолданылуы жайлы мағұлымат беру, экологияға әсерін біледі. Өткен тақырыпты пысықтай отырып, оны талдау.

Сабақтың дамыту мақсаты: Оқушылар өз бетімен жұмыс істеу біліктігін, ой өрісін дамытады, мұнай өнімдері туралы кестеге түсіріп, жүйеге келтіре білу.

Сабақтың тәрбиелік мақсаты: Оқушылар мұнай, мұнай өнімдерінің айналадағы ортаға әсерін, экологиялық тәрбие беру, ұқыптылыққа тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекіліктері: Қазақстанның картасы, “Мұнай”, Мұнай өнімдері тірек сызбасы.

Сабақтың пән аралық байланыстары: тарих, география, қазақ әдебиеті, экология, техника.

Сабақтың түрі: панарамалық

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі

ІІ. Үй тапсырмасын пысықтау.

ІІІ. Негізгі бөлім.

IV. Қорытындылау.

V. Бағалау.

VI. Үйге тапсырма беру.

ІІ. Үй тапсырмасын сұрау. Оқушыларға өткен материал бойынша сайыс ұйымдастырдым, І, ІІ, ІІІ, қатар “Блиц- турнир” қойылған сұраққа нақты жауап әрі қысқа беру сұралады.

Табиғи газдың негізгі құрам бөлігі? (СН4)
Қандай орындарда өнеркәсіпте табиғи газдың маңызы бар.
Газ баллонға қалай құйылады?
Табиғи қай өнеркәсіпте аса маңызды шикізат.
Неге мұнайға серік газ деп аталады.
Ертеде газды не істеуші еді.
Мұнайға серік газ бен табиғи газдың қайсысынан затты көп алуға болады.
Газды бензин неден түзіледі.
Құрғақ газ қай кезде қалады.
Құрғақ газдан не алады?

2. Таби газ бен мұнайға серік газға сипаттама бер!

Табиғи газ

Мұнайға серік газ

ІІІ. Негізгі бөлім.

Мұнай құрамы, қасиеті.
Табиғатта кездесуі.
Ашылу тарихы.
Мұнай өнімдері.
Бензиннің детонациясы.

Мұнай (персия тілінен neft- тұтанатын) – жанғыш, майлы, түсі – кен

орнына байланысты ашық қоңырдан қара- қоңырға дейін болатын, өзіне тән иісі бар сұйықтық. Ол судан жеңіл, тығыздығы 0,80- 0,95 г /см, суда ерімейді, органикалық ерткіште ериді.

Мұнай – органикалық заттар қоспасы, кен орындаына байланысты мұнайдың сапалық –сандық құрамы әртүрлі.

Кез келген мұнайдың құрамына үш түрлі, қаныққан, циклопарафин, арамат көмірсутектер кіреді. Мұнайда көмірсутектердің басқа қосындылары бар. Олар – органикалық қышқылдар, Н2 S , күкірторганикалық қосылыстар. Шығарылатын мұнайда судан бөлгенде, өңдеуге жіберілетін тауарлық мұнай алынады.

2) Қазақстанда 160 мұнай кеніші бар. Олардың ішінде Атырау – Елебі және Маңғыстау алаптарында, Каспий мен Торғай қайраңдарынан табылған.

Ең сапалы кеніш “Елебі” – жоғары сапалы мұнай. Одан алынатын жоғары сапалы жағар май Ұлы Отан соғысы кезінде шешуші рол атқарған.

Елебі мұнайына шығарған Т. Жароковтың “Ана” өлеңі үңілсек:

“Бір шолсаң Алатаудың шыңдарынан,

Елебінің көз тұнбай ма мұнайынан!”

Ақын Елебі мұнайын Алатау деңгейімен салыстырып, көп екенін жырлайды.

Елебі мұнайында циклопарафиндер көп.

Маңғыстау мұнайында- қаныққан көмірсутектер қасиеттері де түсі де әртүрлі. Олардың қайнау, қату температурасы да әртүрлі. Грозный мұнайы –20 С — 10 С№ Сурахан мұнайы қатты суықта қатпайды. Баку мұнайында- циклопарафиндерге бай.

3) Ашылу тарихы. Мұнайды ең алғаш рет мәдениеті озық, мұнайға бай ертедегі шығыс халқы пайдалана білген. Юра мен Бор дәуірінде пайда болған мұнай біздің эрамызға дейін 2800-3500 жыл ертеде.

Иран халқы пайдаланған Суза қаласының маңынан табылған ескерткіштер дәлелдеп отыр.

Бұрын адамға түсініксіз табиғат құбылыстарының бірі жерден, не судан шығып жатқан от болатын. Жерден шыққан отқа таңырқап қана қоймай, үркіп “Құдайдың кереметі”, деген соқыр сеніммен отқа табынған. “Мәңгі оттар”, “Мәңгі шырақтар” деп атаған. Олар Апшерон түбегінде, Геранда көп болған.

4) Мұнайдан алынатын өнімдер және олардың қолданылуы.

Мұнайдың өзі әр түрлі: ракеталық, авиациялық, автомобильдік, дизельдік, қазандық жағар майлардың табиғи сұйық отын шикізаты болып табылады.

Мұнай – қайнау температурасы әртүрлі көмірсутектер қоспасы, оны өңдеу негізгі әдісі – айдау болып табылады. Серік газдан, судан айырылғаннан кейін мұнай қыздырылады, сонда ол фракцияларға бөлінеді.

С5— С11	40 –200 С	Бензин фракциясы
С8— С14	150 –250 С	Лигроин фракциясы
С10— С16	150- 300 С	Керосин фракциясы

Мұнайдың ашық түсті өнімдері.

Бензин- ұшақ пен автокөліктерде жанар май, майды, каучукты ерткіш ретінде, матаны тазарту үшін қолданылады.

Лигроин- трактор майы.

Керосин- трактор, шам, ректив жанар майы, керосин+ газоиль қоспасы – дизел жанар майы.

Мұнай қалдығынан тұтқыр, қара сұйықтық мазут деп аталынады. Мазут қазандық қондырғыларында отын ретінде қолданылады. Мазутты қосымша өңдегенде – машина, ұршық, цилиндр жағар майлары алынады. Мазуттан вазелинмен парафин алынады. Вазелин – медицинада қолданылады. Парафин сіңірілген сүректер сіріңке және қарындаш өндірісінде пайдаланылады. Мазут өңделгеннен кейін жол құрылысында кеңінен қолданылатын издорын алынады.

Мұнайдан қазіргі таңда 500- ден астам заттар алынады.

Мұнайды фракциялық айдау.

Мұнайды өңдеу оны тауарлық өнімдерге айналдыруға негізделген. Мұнай айдаудың өндірістік қондырғысы құбырлы пештен, ректификациялық мұнарадан (2) және тоңазытқыштан тұрады.

Пеште орналасқан құбырлар арқылы мұнай үздіксіз жіберіліп, 350 С – қа дейін қыздырылады және мұнай буы ректификациялық мұнараға өтеді. Оның биіктігі 40 м; ішінде тесіктері бар табақшалары бар көлденең қалқандардан тұратын болат мұнара. Мұнай буы табақша тесіктерінен өткенде қайнау температураларына байланысты оларда конденсоцияланады (сұйылады).

Мұнайды айдағанда мынадай негізгі мұнай өнімдері бөлінеді: а) құрамында бензин мен лигроин бар бензин фракциясы, ә) құрамында керосин мен газойль бар керосин фракциясы, б) мазут.

Мұнай өңдеудің ең сапа өнімі- бензин. Айдау кезінде алынатын бензиннің шығымы 20% -тен аспайды. Бензинге деген сұраныстың өсуі бензиннің шығымы едәуір артық болатын мұнай өңдеудің басқа әдістерін іздестіруде.

5) Бензиннің детоноцияға төзімділігі.

Бензиннің сұйық жанар май ретіндегі аса бағалы қасиеттерінің бірі – детонацияға төзімділігі.

Детонацияны түсіну үшін іштен жанатын автокөлік двигателінің қалай жұмыс істеуін еске түсірейік. Двигатель цилиндрінде бензин буы мен ауа қоспасын сору арқылы барады, қоспаны поршень сығып, қатты қысады да электр ұшқыны арқылы от алдырылады. Көмірсутектер жанғанда пайда болатын газдардың көлемі ұлғаяды,поршеньді кері итеріп жұмыс істейді. Бензин буы мен ауа қоспасы қаншалықты қатты қысылса двигательдің қуаты соншалықты күшті болады және жанармайды да аз жұмсайды. Бірақ бензиннің кейбір сорттары қатты қысымды көтере алмайды. Кейбір көмірсутектер қысым кезінде өте тез жанып қопарылыс сияқты белгі береді. Қопарылыс толқынының поршеньді соғуынан цилиндрде дүрсілдеп қатты дыбыс шығады, осыдан детальдар уақытынан бұрын тозады, двигательдің қуаты кемиді. Бензиннің қопарылыс түрінде жануы детонация деп аталады.

Құрылысы қалыпты парафиндер детонацияға өте төзімсіз келеді. Тармақталған көмірсутектер, сол сияқты қанықпаған және араматты көмірсутектер детонацияға төзімдірек келеді, олар жанған қоспаны көбірек сығады, демек әлдеқайда қуатты двигательдер жасауға мүмкіндік туғызады.

Бензиннің детонацияға төзімділігін есептеу үшін октан шкаласы пайдаланады. Детонацияға төзімділігі өте жоғары изооктанның 2,2,4 три метилпентанның октан саны 100-ге тең деп аталады. Өте оңай детанациаланатын н- гептанның октан саны-0. Гептан мен изооктан қоспасының октан саны олардың құрамындағы изооктанның (%-) мөлшеріне тең болады. Осындай шкаланы пайдаланып, бензиндердің октан санын анықтайды. Егер бензиннің октан саны 76 болса, ондай бензин цилиндрде 76% изооктан мен 24% гептан қоспасындай детонациясыз қысым туғыза алады.

Қорытындылау:

Мына диаграмма арқылы “мұнай өнімін” өрнекте.

Керосин

Эфирлер Мұнай бензин

Дәрі дәрмек өнімдері лигроин

Спирттер газойль

Жуғыш заттар солярмай

Цилиндрмай ұршықмай

Вазелин тыңайтқыштар

Оқушылар жазбаша “Мұнай” кестесін толтыру

Мұнай
1. Түсі
2. Агрегаттың түрі
3. Формуласы
4. Малекулалық массасы
5. Ыдырау температурасы
6. Ашылу тарихы
7. Өнімдері
8. Қолданылуы