Фосфор ?осылыстары

Та?ырыбы: Фосфор ж?не оны? ?осылыстары.
Ма?саты: Фосфор, оны? периодты? ж?йедегі орнына сипаттама беру, ашылу тарихымен таныстыру, физикалы?, химиялы? ?асиеттері, ?олданылуы жайлы білім алу?а жа?дай ту?ызу.
К?тілетін н?тиже:
1. Фосфорды? периодты? ж?йедегі орнына сипаттама бере алады.
2. Фосфорды? ашылу тарихы мен таралуы туралы танысады.
3. ?асиеттері мен ?олданылуы жайында біледі.
4. Фосфорды? адам а?засы ?шін ма?ызын айта алады.
5. Та?ырып?а с?йкес тапсырмалар, есептер орындай алады.
К?рнекілігі: Д. И. Менделеевті? периодты? ж?йесі, сызба−суреттер.
Саба?ты? т?рі: конференция саба?
Саба?ты? ?дісі: с?ра? - жауап, ізденіс, есеп шы?ару, ой - ?оз?ау, ойт?рткі,
П?наралы? байланыс: медицина, биология, тарих, география, математика, физика
Саба?ты? барысы:
Конференция?а ?атысушылармен таныстыру. Олар: химик, физик, биолог, д?рігер, агроном, тарихшы, геграф.
?азір бізге тарихшы ж?мба? жасырады.
Тарихшы: Гамбург алхимигі Бранд «философиялы? тас» алу жолында к?п ж?мыс істеді. Брандты? ойынша б?л тас к?ріні жасартатын, ауруды тез сауы?тыратын, адамны? ?мірін ?зартатын тас болды. Бранд б?дан бас?а барлы? металдарды алтын?а айналдыр?ысы келді. Бірде ол жа?а рецепті бойынша зертханада ж?мыс істеді. Адам з?рін суалтып, о?ан к?мір мен ??мды араластырып ауа ?атыстырмай ?ыздырды. ??тыны? ішінде жылтыра?ан бір н?рсені? бар екенін к?рді. С?йтіп, 1669жылы осы зат кездейсо? ашылды. Алын?ан зат жары? шы?арады, осыны пайдаланып, Бранд байлар?а сатып а?ша?а кенелді. Б?л ?андай зат деп ойлайсы?дар?
Ендеше б?л зат фосфор екен. Б?л саба?та фосфор элементіне сипаттама береміз. Алдымен химикке с?з берейік.
Химик: Фосфор химиялы? элементтерді? Д. И. Менделеевті? аш?ан периодты? ж?йесіні? элементі. Ол ?шінші период пен бесінші топты? ?иылыс?ан жеріндегі он бесінші тор к?зге орналас?ан ж?не реттік н?мірі он бес, атомды? масса салма?ы 31. Фосфор – бейметалл.
Оны? ядросында 15протон, 16нейтрон бар. Электрондарды? жалпы саны да 15 - ке те?. Электронды? ??рылысы:
Р 1s22s2 2p6 3s2 3p3
Фосфор ?осылыстарында ІІІ, ? – валенттілік к?рсетеді, тоты?у д?режелері - 3, 0,+3,+5.
Алынуы: Са3 (РО4) 3 + SіО2 + 5С → 3СаSіО3 + 5СО↑ + 2Р
Фосфорды? ?осылыстары
1. Фосфин - РН3 2. Фосфор (ІІІ) оксиді - Р2О3 4. Фосфор ?ыш?ылы Н3РО4 3Фосфор(V) оксиді - Р2О5 5. Мета фосфор ?ыш?ылы НРО3
Физикалы? ?асиеттері. Н3РО4
РН3 Р2О3 Р2О5
Фосфин - ?те улы, т?ра?сыз, т?ссіз, сарымса? иісті, к?шті тоты?сыздандыр?ыш зат. Фосфор(v) оксиді – ?те ыл?ал тарт?ыш зат, а? т?сті ?нта? зат. Фосфор (ІІІ) оксиді балауыз т?різді кристалды? масса, улы. Фосфор ?ыш?ылы - а? т?сті кристалды? зат, суда жа?сы ериді.
Са3Р2+6Н2О = 2РН3+3Са(ОН) 2 Алынуы Р2О5+3Н2О=2Н3РО4
4Р +3О2=2Р2О3 Р2О5+Н2О=2НРО3 (т?жірибе)
4Р +5О2= Р2О5
Химиялы? ?асиеттері: Фосфин ауада фосфор оксидін т?зіп, ?здігінен т?танады: 2РН3+5О2= 2Р2О5 +3Н2О. Фосфин суда аммиактан нашар ериді ж?не сілтілк ?асиет к?рсетпейді. Біра? аммиак сия?ты ?те к?шті ?ыщ?ылдармен ?рекеттесіп, т?з т?зеді. Б?л кезде аммоний ионына пайда болады: РН3+НІ=РН4І
Фосфор(V) оксиді - ?те ыл?ал тарт?ыш бол?анды?тан, реакция те?деуін былай жазу?а да болады.
РН3+2О2=Н3РО4.
Р2О5 - суда ерігенде температура?а байланысты ?рт?рлі фосфор ?ыш?ылындарын т?зеді:
Р2О5+Н2О=2НРО3метафосфор ?ыш?ылы. Р2О5+3 Н2О= 2 Н3РО4. ортофосфор ?ыш?ылы Фосфор (V) оксиді ?ыш?ылды? оксид бол?анды?тан сілтілермен ?рекеттеседі: 6NаОН+ Р2О5=2 Na3PO4+3H2O.
Негіздік оксидпен ?рекеттеседі: СаО+ Р2О5= Са3(РО4) 2+ 3Н2О
Фосфор ?ыш?ылы суда ерігенде сатылап диссоциацияланады:
Н3РО4 ? Н++Н2РО4 - дигидрофосфат ион
Н2РО - 4 ? Н+ +НРО42 - гидрофасфат ион
НРО 2 - 4 ? Н ++РО43 - фосфат ион
Фосфор ?ыш?ылы сілтімен сатылап ?рекеттеседі: Н3РО4+3NaOH = Na3PO4 +3H2O.
Н3РО4+NaOH = NaH2PO4+ H2O. Н3РО4+2NaOH = Na2HPO4+2 H2O
Таби?и фосфаттар суда ерімейді. Оларды фосфор ?ыш?ылымен ??деп, ерімтал т?здар?а айналдырады да, минералды? ты?айт?ыш ретінде пайдаланады. Мысалы:
Са3(РО4) 2 +4 Н3РО4 =3Са( Н2РО4) 2кальций дигидрофосфаты.
Фосфат ион?а РО43 - сапалы? реакция: Н3РО4 +3AgNO3=Ag3PO4+3HNO3
РО4 3 -+3Ag+ =Ag3PO4
Фосфор ?ыш?ылыны? т?здары.
Дигидрофосфаттар NaH2PO4
Фосфаттар Na3PO4 Гидрофосфаттар Na2HPO4
Фосфор ?ыш?ылыны? орта т?здары фосфаттар. Егер сутек иондары металл атомдарымен толы? алмаспаса, ?ыш?ыл т?здар т?зіледі. Олар гидрофосфаттар, дигидрофосфаттар деп аталады.
Ендігі кезекті таби?атта таралуын білу ?шін орта?а географ ?алымды ша?ырайы?.
Географ: Фосфорды? жер ?ыртысында?ы массалы? ?лесі 0, 12%. Фосфор таби?атта тек ?осылыс к?йінде 190 - дай минералдарды? ??рамында кездеседі. ?аза?станда фосфор?а бай кен орындары бар. ХХ? 30жылдарында А?т?бе облысында фосфорит кені табыл?ан. А?т?бе кен орындарыны? негізгі арты?шылы?ы – оларды? ?абаттары жер бетіне жа?ын орналас?ан ж?не пайдалы ?азбаны еш?андай кедергісіз ?ндіруге болады. М?нда жалпы ?оры ж?здеген миллион тонна?а жететін онда?ан ірі кен орындары бар.
30 - жылдарды? ая?ында (1938 - 1940) ?аратау бассейні ашылды. Бассейнде 26кен орны бар. Бассейнні? е? бай шикізатында 28 - 34% Р2О5 бар. Фосфорды? таби?и ?осылыстары фосфорит Са3(РО4) 2 пен апатит Са5(РО4) 3ОН ?аратауда кездеседі.
О?т?стік ?аза?станда, Аят ж?не Лисаковск кен орындарында?ы ?о?ыр тас к?мірді? ??рамында фосфорды? ед?уір ?оры бар. Жа?атас, Шымкент пен Таразда фосфор зауытары ж?мыс істейді. Фосфор сірі?ке ж?не улы химикаттар ?ндірісінде пайдаланылады.
Келесі с?з кезегі физикке беріледі.
физик: Фосфорды? ?ш аллотропиялы? т?р ?згерісі бар: а?, ?ызыл, ?ара (Р4).
Осындай физикалы? ?асиеттеріне с?йене отырып, оны? ?олданылуына то?талайы?. Ол ?шін химикті орта?а ша?ырайы?.
Химик: Фосфор - ты?айт?ыш, д?рі - д?рмек, улы химикаттар, сірі?ке дайындау ?шін ?олданылады.
Ендігі кезекте к?нделікті ?олданылып ж?рген сірі?кені? ?ала йпайда бол?анына то?талса?:
Сірі?кені 1831 жылы 19жасар Шарл Сориа ал?аш ойлап тап?ан. Біра? ол сірі?кеге патент ала алмады, себебі ол ?ымбат болатын. 1832жылы неміс м??алімі Камерер сірі?кеге патент алып, оны ?ндіре бастады. Біра? оны? сірі?кесі а? фосфордан жасал?анды?тан ?те ?ауіпті болды. ?ауіпсіз сірі?кені 1848 жылы швед химигі Бетгер алды. Б?л ?зімізді? к?дімгі сірі?кеміз, ол ?ызыл фосфордан жасалады.
Биолог: Фосфор адам ж?не бас?а тірі а?залар тіршілігі ?шін ?ажет элемент. Кальций ортофосфаты ?а??а?а беріктік ?асиет береді. Ол б?лшы?ет, ж?йке, кемік ?лпаларыны? ??рамына кіреді. Ол туралы ата?ты геохимик, а?адемик А. Е. Ферсман «фосфор - тіршілік пен а?ыл - ой элементі» деген болатын. Себебі, миды? ?ызмет, б?лшы?етті? ?имылы фосфор ?осылыстарыны? химиялы? ?згерістеріне байланысты. Фосфор ет ?лпасында 56 грамм кездеседі. Адам с?йегінде 600 грамм фосфор бар. Адам мен жануарлар фосфорды ?сімдіктен алады.
Агроном: Фосфор ты?айт?ыштары егіс да?ылдарында зерттелінді. ?аратау фосфоритінен жасал?ан поли ж?не ортофосфаттар т?зды топыра?тар?а ?олдан?анда, т?здылы? ?серін азайтатын ж?не ауыр металдарды? ?оз?алысын тежеп, ?сімдік тамырына зиянсыз жа?дай?а жеткізетін механизмдеріні? бары ж?не оларды? тиімді ты?айт?ыштар екені д?лелденді. Фосфор элементі азоттан кейін керекті екінші элемент бол?анымен, т?зды топыра?та ?сімдікке ?орек ретінде жетіспесе, биохимиялы? реакция - лар?а ?уат беру к?зі кеміп, ?иынды?тар туындайды. Я?ни, ?су, даму процестерін жеделдету ?шін ж?ретін реакциялар?а ?уат жетіспейді де, даму жа?дайы к?йзеліске ?шырап, ?німге ?нім сапасына кері ?серін тигізеді.
Фосфорды? химиялы? ?асиеттерін білі ?шін химикті орта?а ша?ырамыз.
Химик: Фосфор жай ж?не к?рделі заттармен ?рекеттеседі.
Оттегімен оксид т?зеді: 4Р+5О2 → 2Р2О5
Галогендермен галогенидтер береді: 2Р+3СІ2 → 2РСІ3
К?кіртпен сульфид т?зеді: 2Р+3S → Р2S3
Металмен фосфид т?зеді: 3Са + 2Р →Са3Р2
Фосфор адам а?засына ?ажетті элемент екенін білдік. Тере?ірек білу ?шін орта?а д?рігерді ша?ырайы?.
Д?рігер: Фосфор жануар мен адам с?йегінде, б?лшы?етте, ми ?лпаларында болатыны аны?талды. Фосфор адамны? жадын жа?сартады, оны біз наннан, ас б?рша?тан, балы?тан, ірімшіктен аламыз. Массасы 70кг адамны? денесінде шамамен 800г фосфор болады. Сонды?ан балы? пен с?т та?амдарын ас м?зіріне к?нделікті кіргізіп отыру керек.
Саба?ты ?орытындылау, о?ушыларды ба?алау.
?йге тапсырма:§18 1 - 8 жатты?у