Географиялы? есептер

Жамбыл облысы

Жамбыл ауданы

Пригородное ауылы

Ә.Әйтиев орта мектебі

География пәні мұғалімі: Сүлейменова Б.Қ.

География сабақтарында білім түрлерін берудің жан-жақты жолдары бар. Мысалы сабақта қай тақырыпқа болмасын ғылыми-теориялық әдебиеттер, оқу-әдістемелік құралдар, көрнекіліктер, бейне таспалар пайдалануға болады. Қазір жаратылыстану, география пәнін жүйелі оқыту әрбір мұғалімнің алдына үлкен жауапкершілік жүктеуде. Пәнді жүйелі оқытуда білімнің бірнеше түрі қамтылды. Атап айтқанда геоглогиялық-геогморфологиялық, климотологиялық, картографиялық, топонимикалық, номенклатуралық, тарихи, экономикалық және экологиялық білімдер. Геологиялық-геморфологиялық білім беру арқылы оқушылар жер қыртысының тұрақты және оның даму барысында үздіксіз өзгеріп отыратыны жөнінде көптеген деректерден теориялық ұғым алады. Бұл деректер өсімдіктер мен жануарлардың ұзақ уақыт табиғи жолмен дамығанын қуаттайды. Сондықтан жердің пайда болуымен ондағы тіршіліктің дамуы жөніндегі ғылыми-геологиялық көзқарастар табиғаттың барлық құбылыстарын материалистік тұрғыдан түсіндіруге ерекше орын алады. Геологиялық білім халық шаруашылығының түрлі салаларында кеңінен қолданылады. Осы білімнің арқасында түрлі кендердің, мұнайдың, көмірдің, темірдің тағы басқа да пайдалы қазбалардың қоры ашылып отыр. Ал мектеп оқушыларына геологиялық-геоморфологиялық білім географияның физикалық курсында 5-сыныптан бастап беріледі. 5-сынып оқулығы «Жаратылыстану» пәнінде жерді ғаламшар ретінде қарастырып, ондағы табиғи құрам бөліктермен танысады. Мұнда оқушылар 2 бағытта біріншіден, заттар мен дененлердің сыртқы құрамын оқиды, екіншіден, тәжірибе жүргізіп, оның нәтижесін бақылайды. Бұл жерде салмағын өлшеу, салыстыру есептері қолданылады.

Мұғалімнің берген тәжірибелі білім сапасы оқушылардың өзіндік танымдылық деңгейін дамыта түседі. Мұны игерген оқушылар тәжірибеде нәтижеге дұрыс көз жеткізе отырып, тапсырманы жүйелі түрде орындайды. Оқу материалдарының мазмұнын жақсы меңгеріп, жауап бергенде толық, дәлелдей отырып жеткізуге тырысады. Олардың сайлау және сөйлеу қабілеті дамиды. Сондықтан оқушылар физикалық географиядағы алғашқы геологиялық геморфологиялық терминдерді жақсы сақтауы үшін сабақта әдістемелік жұмыс дәптерін, кескін карта, картаның түрлерін, сызбаларды кеңінен пайдаланған жөн. Климотологиялық білім физикалық география курсында жер бетінің климатын оқығанда беріледі. Жер бетінің климатын, оның ерекшеліктерін, факторларын анықтайтын ғылым климотология деп аталады. Орта мектептерде климотологиялық білім оқушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты беріледі. Ауа райы құбылыстарымен күнделікті өмірде кеңінен кездесеміз. Сондықтан ауа райы, климатының ерекшелігін, олардағы болып тұратын құбылыстар мен өзгерістерді білу адам баласына өте қажет-ақ. Ал бұл қажеттікті климотологиялық білім беру арқылы жүзеге асырамыз. Бұл жерде біз ауа райының күндік, айлық, жылдық температураны анықтау үшін де есептер шығарылады. Картографиялық білім оқушылар картамен жұмыс істеу кезінде беріледі. География курсын оқығанда тақырыпқа сай көрнекіліктің бірі – тақырыптық карталар мен глобус. Әрбір географиялық картаның өзіндік маңызы бар. Біреулері өндіріс орындары үшін қажет болса, енді біреулері экспедициялар, саяхатшылар үшін қажет. Картографияның дамуы физикалық және экономикалық географиямен тығыз байланысты. Мектепте карта тек көрнекілік құрал ретінде қолданылады. Географиялық картаның адам өмірінде алатын орны ерекше. Картамен жұмыс жасай отырып қалалардың координаталарын тауып, арақашықтықтарын өлшеу жұмыстарында да есептер қолданылады.

Мысалы 8 сыныптарға «Кім есепке жүйрік?» тапсырмасын орындату: Шығыс Еуропа жазығының ұзындығы мен енін өлшеу, қашықтығын анықтау. Екі жазықтың жылдық температурасының диаграммасын сызу. t ° C t ° C 30 30 25 25 20 20 15 15 10 10 5 5 0 0 5 5 10 10 15 15 20 20 25 25 30 30 Қ А Н С М М Ш Т Қ Қ Қ Ж ай аттары Қ А Н С М М Ш Т Қ Қ Қ Ж ай аттары Екі аймақтың ең солтүстігінде орналасқан қалалардың координатын табу. Осындай тапсырмаларды орындату арқылы сабақта есептерді шешу арқылы оқушылардың ой-өрісін дамытуға болады. 9 сыныпқа Халық тығыздығы тақырыбында, - Жердегі халықтар орташа тығыздығын қалай есептейді? Формула құрастыру. - Қазақстанның халқының орташа тығыздығын есептеу. Орташа тығыздығы = Халық саны = 14,953 = 5,5 адам Жер көлемі 2,724 1 км² - 5,5 адам. Павлодар 775 = 6,1 адам 1 км² - 6,1 адам. 127 6 сыныптар үшін есептерді қолданудың жолдары:

Жарық жыл- 1 жылда өтетін қашықтықтағы немесе 1жылда

46 млн км жетеді. Оның жылдамдығы секундына 300 000 км.

Қашықтықты жарық жыл қанша уақытта кесіп өтетінін анықтау.

Жарық жыл арқылы қашықтықты анықтау.

108млн км

Шолпан

жарық

8мин 20 сек

қашықтық

t = 8мин 20 сек. Қашықт-?

Қашықт. = 108млн км. с -?

d =t •c

t = d : c

8мин•60сек = 480, 480+20 = 500

500•300 000 = 150 000 000 км.

Күн мен жердің ара қашықтығы

150 000 000 км.

108 000 000: 300 000 = 360 сек:60мин = 6 мин.

Күннен Шолпанға дейін жарық 6 минутта жетеді.

Жарық жыл- 1 жылда өтетін қашықтықтағы немесе 1жылда

46 млн км жетеді. Оның жылдамдығы секундына 300 000 км.

Қашықтықты жарық жыл қанша уақытта кесіп өтетінін анықтау.

Жарық жыл арқылы қашықтықты анықтау.

108млн км

Шолпан

жарық

8мин 20 сек

қашықтық

t = 8мин 20 сек. Қашықт-?

Қашықт. = 108млн км. с -?

d =t •c

t = d : c

108 000 000: 300 000 = 360 сек:60мин = 6 мин.

Күннен Шолпанға дейін жарық 6 минутта жетеді.

8мин•60сек = 480, 480+20 = 500

500•300 000 = 150 000 000 км.

Күн мен жердің ара қашықтығы

150 000 000 км.

Жердің орбитадағы орнына байланысты жыл мезгілдерінің ауысуы.

152 млн км

147 млн км

21 наурыз

Күн мен түн теңеледі

Көктем

Күз

22 маусым

3 қаңтар

23 ½º

Жаз

Қыс

Қыс

Жаз

23 ½º

22 желтоқсан

5 шілде

Күз

Көктем

23 қыркүйек

Күн мен түн теңеледі

l - l = Δ l = 152млн км - 147млн км = 5 млн км

Жер Күнді орбита бойымен 365 күн 6 сағатта 1 рет айналып шығады.

3 жыл 365 күнмен бітіп, қалған 6 сағатты 24 сағатымыз бір күн

болғандықтан 24: 6 = 4 шығады. Сонда 4-ші жылда ақпан айына

1 күнді қосып 29 күнмен бітеді.

Ақпан айы 29 күнмен бітетін жылды “кібісе жыл” деп атайды.

Жердің орбитадағы орнына байланысты жыл мезгілдерінің ауысуы.

152 млн км

147 млн км

21 наурыз

Күн мен түн теңеледі

Көктем

Күз

22 маусым

3 қаңтар

23 ½º

Жаз

Қыс

Қыс

Жаз

23 ½º

22 желтоқсан

5 шілде

Күз

Көктем

23 қыркүйек

Күн мен түн теңеледі

l - l = Δ l = 152млн км - 147млн км = 5 млн км

Жер Күнді орбита бойымен 365 күн 6 сағатта 1 рет айналып шығады.

3 жыл 365 күнмен бітіп, қалған 6 сағатты 24 сағатымыз бір күн

болғандықтан 24: 6 = 4 шығады. Сонда 4-ші жылда ақпан айына

1 күнді қосып 29 күнмен бітеді.

Ақпан айы 29 күнмен бітетін жылды “кібісе жыл” деп атайды.

Тұсбағар

Азимут (арабша ас-сумут-жол)

белгілі бір затқа қарай

жүргізілген бағыт пен

солтүстік бағыттың арасындағы

бұрыш.

Азимут А әрпімен белгіленеді,

қасына градус мөлшері жазылады.

0 ° -360 ° - есептелінеді.

0 °

С

315 °

СШ

СБ

45 °

270 °

Ш

Б

90 °

ОБ

ОШ

135 °

225 °

Жер бетіндегі заттардың

азимутын табу.

О

180 °

Тұсбағар

Азимут (арабша ас-сумут-жол)

белгілі бір затқа қарай

жүргізілген бағыт пен

солтүстік бағыттың арасындағы

бұрыш.

Азимут А әрпімен белгіленеді,

қасына градус мөлшері жазылады.

0 ° -360 ° - есептелінеді.

0 °

С

СШ

СБ

315 °

45 °

90 °

270 °

Ш

Б

ОШ

225 °

135 °

ОБ

Жер бетіндегі заттардың

азимутын табу.

О

180 °

Тұсбағар

65 º

4

290 º

65 º

765 м

3

290 º

281 м

2

40 º

40 º

321 м

1

Тұсбағар

65 º

4

290 º

65 º

765 м

3

290 º

281 м

40 º

2

40 º

321 м

1

2).

1).

100 м

3 рет жүріп өтеді.

172+174+171 = 517

517 : 3 = 172

100м :172 = 0,58 м

Қос қадам

1).

2).

100 м

3 рет жүріп өтеді.

172+174+171 = 517

517 : 3 = 172

100м :172 = 0,58 м

Қос қадам

Масштаб (немісше мас- өлшеу, штаб-таяқ) жер бетінде өлшенген қашықтықты қағазға қанша рет кішірейтілгендігін көрсететін бөлшек сан.

Сан масштаб: 1 : 30000

алымы бөлімі

Атаулы масштаб: 1 см-де – 300 м.

Сызық масштаб:

метр 300 0 300 400 500 км

1 см

Ұзындық өлшем бірлігі (түзу)

1 км = 1000 м

1 м = 100 см

10 см = 10 мм

Аудан көлемі

1 км ² = 1000000 м ²

1 м ² = 10000 см ²

Мысалы, картаның масштабы 1:30 000. Бұл масштаб бойынша 1 см-ге 300 м сәйкес келеді. Картадан өлшенген кесіндінің ұзындығы 3,7 см дейік.

Сонда 30000 · 3,7см = 111000см немесе 1110м.

Масштаб (немісше мас- өлшеу, штаб-таяқ) жер бетінде өлшенген қашықтықты қағазға қанша рет кішірейтілгендігін көрсететін бөлшек сан.

Сан масштаб: 1 : 30000

алымы бөлімі

Атаулы масштаб: 1 см-де – 300 м.

Сызық масштаб:

метр 300 0 300 400 500 км

1 см

Ұзындық өлшем бірлігі (түзу)

1 км = 1000 м

1 м = 100 см

10 см = 10 мм

Аудан көлемі

1 км ² = 1000000 м ²

1 м ² = 10000 см ²

Мысалы, картаның масштабы 1:30 000. Бұл масштаб бойынша 1 см-ге 300 м сәйкес келеді. Картадан өлшенген кесіндінің ұзындығы 3,7 см дейік.

Сонда 30000 · 3,7см = 111000см немесе 1110м.

21 см

Д әптер бетінде план сызу. Сандық масштаб құру.

20 см көлемінде сызу керек.

Қашықтық 12 км.

12км 1200 000 см

= = 60 000.

20 см 20 см

Ұзындық 60 000 есе кішірейді.

Сандық масштаб: 1 : 60 000.

Атаулы масштаб: 1 см-де -600м.

17 см

21 см

Д әптер бетінде план сызу. Сандық масштаб құру.

20 см көлемінде сызу керек.

Қашықтық 12 км.

12км 1200 000 см

= = 60 000.

20 см 20 см

Ұзындық 60 000 есе кішірейді.

Сандық масштаб: 1 : 60 000.

Атаулы масштаб: 1 см-де -600м.

17 см

Өр

Төбенің биіктігі -3,4 м.

Ылди

Горизонтальдармен төбені бейнелеуі,

әр шеңбер қашықтығы 5 м.

Горизонтальдар деп біиіктіктері бірдей нүктелерді қосатын қисық

сызықтарды айтады. Грекше горизон-шектеуші. Қолданылыды:

План Топографиялық карталар.

һ – 3,4 м. d -ә рбір ендік сызық қашықтығы – 5м.

S -? S = d • һ = 3,4 • 5 • 4 = 68м. S = 68м.

4- горизонтальдар саны. b -ені.

d -5м. һ – 3,4 м. b -? b =d· һ = 5 · 3,4 = 17м.

Өр

Төбенің биіктігі -3,4 м.

Ылди

Горизонтальдармен төбені бейнелеуі,

әр шеңбер қашықтығы 5 м.

Горизонтальдар деп біиіктіктері бірдей нүктелерді қосатын қисық

сызықтарды айтады. Грекше горизон-шектеуші. Қолданылыды:

План Топографиялық карталар.

һ – 3,4 м. d -ә рбір ендік сызық қашықтығы – 5м.

S -? S = d • һ = 3,4 • 5 • 4 = 68м. S = 68м.

4- горизонтальдар саны. b -ені.

d -5м. һ – 3,4 м. b -? b =d· һ = 5 · 3,4 = 17м.

Пропорция құру арқылы географиялық

координатаны табу.

φ -ендік, λ -бойлық.

Павлодар қаласы φ = 50 ° -60 ° с.е., λ = 70 ° -80 ° ш.б..

↨ 10 ° және 4,45см. Повладар:1,0см.

4,45см 1,0см 10 ° · 1,0см

= ; Х = = 2,2 ° . φ = 52,2 ° с.е..

10 ° Х 4,45см

2,7см 2,0см 10 ° · 2,0см

= ; Х = = 2,2 ° . λ = 77,4 ° ш.б. .

10 ° Х 2,7см

Глобуста қашықтықты өлшеу.

Екі нүкте аралығын жіппен өлшеп, оны сызғышқа салады. 4,7см.

1: 83 000 000 масштабтағы глобус. 4,7см · 830км = 3901км

Пропорция құру арқылы географиялық

координатаны табу.

φ -ендік, λ -бойлық.

Павлодар қаласы φ = 50 ° -60 ° с.е., λ = 70 ° -80 ° ш.б..

↨ 10 ° және 4,45см. Повладар:1,0см.

4,45см 1,0см 10 ° · 1,0см

= ; Х = = 2,2 ° . φ = 52,2 ° с.е..

10 ° Х 4,45см

2,7см 2,0см 10 ° · 2,0см

= ; Х = = 2,2 ° . λ = 77,4 ° ш.б. .

10 ° Х 2,7см

Глобуста қашықтықты өлшеу.

Екі нүкте аралығын жіппен өлшеп, оны сызғышқа салады. 4,7см.

1: 83 000 000 масштабтағы глобус. 4,7см · 830км = 3901км

ендік

60 º 90 º

60 º В

Н

С D

А

40 º

бойлық

Ендікті анықтау.

Картада АВ 20°-қа тең. 

АВ – 20°                         х = АН · 20°.

АН – х                                    АВ 

АН · 2 1,3 •20 º

х = = = 9 °

     АВ 2,8 

9 ° +40 ° = 49 ° . АН = 49 ° .

ВН қашықтығын өлшесек табылған шаманы 60 ° -тан алып тастаймыз.

Бойлықты да осы әдіспен есептеп табамыз.

Сызғышпен СД және СН қашықтықтарын өлшейміз.

                                  СД – 30 °              СН · 30 °.

х =

                               СН – х                             СД

Меридиандар мен параллель сызықтарының қиылысуынан пайда болған тор

градус торы деп аталады.

ендік

60 º 90 º

60 º В

Н

С D

А

40 º

бойлық

Ендікті анықтау.

Картада АВ 20°-қа тең. 

АВ – 20°                         х = АН · 20°.

АН – х                                    АВ 

АН · 2 1,3 •20 º

х = = = 9 °

     АВ 2,8 

9 ° +40 ° = 49 ° . АН = 49 ° .

ВН қашықтығын өлшесек табылған шаманы 60 ° -тан алып тастаймыз.

Бойлықты да осы әдіспен есептеп табамыз.

Сызғышпен СД және СН қашықтықтарын өлшейміз.

                                  СД – 30 °              СН · 30 °.

х =

                               СН – х                             СД

Меридиандар мен параллель сызықтарының қиылысуынан пайда болған тор

градус торы деп аталады.