География п?нін сараманды? ж?йеде о?ытуды? ма?ыздылы?ы
Жас ?рпа??а саналы т?рбие, сапалы білім беру – б?гінгі к?нні? ?зекті м?селесі екенін ?о?амны? ?азіргі даму кезе?інде болып жат?ан ?леуметтік-саяси ж?не жа?а технологиялы? ?згерістер, т?рбие мен білім беру ж?йелеріні? ісін жа?а саты?а к?теру ?шін білім саласында жа?а, тиімді ?діс-т?сілдеді ?олдануды? ?ажеттілігі д?лелдеп отыр.
Жалпы білім беру ж?йесіндегі ж?не мектеп м??аліміні? алдында т??ан к?лемді ?рі жауапкершілігі мол міндеттерді? бірі – о?ушы?а тияна?ты білім беру болып табылады.
Тияна?ты білім дегеніміз – жаттанды емес, белгілі ж?йесі бар (?арапайымнан к?рделіліге ?арай дамытыл?ан), т?рмыспен, к?нделікті ?мірмен ты?ыз байланысты, о?ушыны? ой-?рісіні? дамуына к?мектесетін ??ымдар жиынты?ы.
Осы о?ушыны? ой-?рісіні? дамуына ж?не тияна?ты білім алу ?шін м??алім ?бір география саба?ын о?ушымен біте ?айнасып жат?ан сараманды? ж?йеде ж?ргізіп отырса, м?ндай о?ыту жо?ары де?гейде ?з д?режесін к?рсетер еді.
География саба?ын ??гіме, баяндау, тек т?сіндіру ар?ылы о?ыту айтарлы?тай н?тиже бермейді. О?ушыларды? о?у материалын о?ып-?йрену кезінде таным белсенділігі жо?ары болатын саба?тар білім мен біліктілікті сапалы т?рде ме?геруді ?амтамасыз ете алады. Тияна?ты білім беру, о?у ?рдісін жандандыру т?рлі ?діс-т?сілді та?дай білуге, ?олда бар к?рнекілікке, ??рал-жабды??а, т.б.к?птеген себептерге байланысты.
Жа?а саба?ты т?сіндіру м??алімні? ?ой?ан с?ра?тарына тікелей байланысты. Т?сіндіру, тере? ойлауды ?алыптастыру жолында д?птерге жазу, та?таны пайдалану, о?улы? бетіндегі аны?тамаларды, картаны ж?йелі о?у, ?осымшаны пайдалану, танымдар мен т?сініктерді ?алыптастыруда ?лкен роль ат?арады.
Ал енді география саба?ын сараманды? ж?йеде ?алай ?йымдастыру?а болады, осы?ан то?талып ?тсек.
География саба?ын сараманды? ж?йеде ?р сыныпта ?р т?рлі де?гейде ж?ргізу ?ажет. Мен сараманды? ж?йеде о?ытуды айтпас б?рын «Мектеп нені о?ытады?» деген с?ра??а жауап беруді ж?н к?рдім.
Ия мектеп о?ушы?а жыл бойы нені ?йретеді, нені о?ытады деген с?ра??а педагог мамандар «Таби?атты» деп жауап береді. Адам ?мірге келгеннен ?мірден оз?анынша таби?атпен біте ?айнасып, таби?атты зерттеп, таби?атты ?лшеп, таби?атты жырлаумен к?н кешеді. Демек таби?ат адам ?міріндегі бітпейтін ?лшеусіз лаборатория болып табылма?.
Осы алып лаборатория — «таби?атты» география п?нінен ажыратып тастау м?мкін бе? Жо?. Адам ??ымында?ы б?л екі с?з атауы жа?ынан айырмашылы? жаса?анымен бірлескен бірт?тас д?ние. Б?л жерде айтпа?ым, б?кіл о?у ж?йесі географияны о?ытады дей келе, геогафия п?нін елеусіз т?р?ыда ?арастыру?а м?лдем болмайды демекпін. География п?нін о?ыту барысында ?рбір саба?ты сараманды? ж?йеде ?тіп келемін.
Ал енді география саба?ын сараманды? ж?йеде о?ыту дарынды о?ушыны? ?аншалы?ты тияна?ты білім алуына жа?адй ту?ызатынды?ына то?талайы?.
География п?нін 6-сыныптан баста?анда ?р тарау, ?р та?ырыпты к?нделікті о?ушыны? ?с-?рекеті ар?ылы ж?ргізіп отыру ?ажет.
Мысалы, «План ж?не карта», «Атмосфера» тараулары о?ушымен бірлесіп, ?р саба?та картамен, географиялы? ала?ды пайдалана отырып сааманды? ж?йеде ж?мыс ж?ргізуге болады. М?нда топты?, серуен, картаны о?у, георафиялы? ала?мен ж?мыс ж?ргізу о?ушыны? география п?ніне деген ?ызы?ушылы?ын арттыра т?седі.
Жетінші сыныпта география п?нін о?ытуды к?рделендіре т?су керек.
Мысалы, ?р та?ырыпты м??алім картадан о?ып т?сіндіреді. Б?л о?ушыны? одан ?рі ?арай сол жа?а саба?ты о?ып т?сінуіне жа?дай ту?ызады.
Осы ж?йені ?алыптастыру ?шін п?н м??аліміні? теориялы? білімі жеткілікті ж?не ?р о?ушыда атлас пен контур картасы болуы керек.
Ал енді мен ?зім саба? ж?ргізіп ж?рген 8,9,10,11-сыныптар?а география саба?ын ?ту барысында т?мендегідей ?дістерді ?олдандым.
Бірден айта кететін жайт, 8-9 сыныптарда география саба?ын сараманды? ж?йеде о?ыту?а кері ?серін тигізетін бірден-бір себебі ?аза?станны? физикалы? ж?не экономикалы? атласты? ке? к?лемде ?амтылмауы.
Сегізінші сыныптар?а ?аза?станны? физикалы? география саба?ында к?нделікті та?ырыпты сараманды? о?ытуды негізге аламын. М?ндай о?ыту ж?йесін ?алыптастыру ?шін мен 1894 жылы Чикого университетінде енгізген Джон Дьюийді? проблемалы? о?ыту ?дісін пайдаланудамын.
Б?л ?діс к?нделікті саба?та ?олданылады. Та?ырып бойынша о?ушы?а жоспарлы с?ра? беру, жа?а саба??а ойын аудару осыдан келіп саба?ты? со?ында эврестикалы? ?діс ?олданылады. Я?ни о?ушыны? ?зіне жа?а саба?ты т?сіндіру. Б?л ?діс-т?сіл ар?ылы о?ушыны? іздену, зерттеу ?абілеті арта т?седі. Сонымен ?атар 8-9-10-11-сыныптар?а Дьяченконы? ж?птап о?ыту ?дісін пайдалан?ан д?рыс. М?нда баланы бір-біріне ?йрету, біріні? білім де?гейін біріне ба?алату, н?с?а бойынша тапсырмаларды беріп, о?ушыларды ?зара байланыстыру. Б?л ?дістер география саба?ыны? сараманды? т?р?ыда о?ытуда ?з септігін тигізеді.
8-сынып?а ?андай та?ырып болмасын, барлы?ын дерлік сараманды? т?р?ыда ?туге ?бден болады.
Мына та?ырып?а мысал келтірейін. М??алжар (Орал) тауы.
М??алімні? ?ыс?аша баяндамасынан кейін о?ушылар о?улы?та?ы немесе та?тада?ы картадан, карта о?у ар?ылы т?сіндіреді.
1. М??алжарды? физикалы? –географиялы? орны
2. Геотектоникалы? ??ылысы
3. ?азба байлы?тары
4. Климаты (есептер шы?ару)
а) Ыл?алдану коэффициентін табу
?) Ауыт?у амплитудасын аны?тау, жылды? орташа температурасын табу.
б) Атмосфералы? ?ысымды аны?тау.
5. Ішкі суларын физикалы? картадан о?у.
М?нда о?ушы та?та?а шы?ып, М??алжар тауыны? физикалы?-географиялы? орнын аны?тайды, жоспар бойынша атластан о?ып береді. Сонымен ?атар б?л жерде ж?птап т?сіндіру де ж?зеге асады. Мысалы бір о?ушы М??алжарды? геотектоникалы? ??рылысын картадан о?ып жат?анда, екінші о?ушы та?та?а М??алжар тауыны? ыл?алдану коэффициентін шы?арады да, геотектоникалы? ??рылысты т?сіндірген о?ушы?а есеп ??растырып шешуді ?сынады.
Ол мынадай: Бо?тыбай тауыны? етегінде ауа температурасы + 300С тау бас ауа температурасы ?андай болады деген есептерді ?р саба?та о?ушылар бір-бііне жасыру ар?ылы ізденушілік ж?не ойлау ?абілетін жетілдіріп отырады.
Саба?ты к?нделікті ?мірмен тікелей байланыстырып ?туге географиялы? ала?ны? ?лесі зор. ?лгерімі нашар о?ушы?а саба?ты? ?й тапсырмасын с?рау барысында сол кездегі жергілікті
1.ауа температурасын;
2.к?н са?аттан д?л уа?ытты;
3.флюгер ар?ылы желді? ба?ытын ж?не жылдамды?ын біліп келуге 4 минут уа?ыт беріледі де, ал о?ушы келгеннен со? келесі бір о?ушыны жіберіп, сол тапсырманы тексеруге болады. Бірінші о?ушы екінші о?ушы шы?ып кеткен со?, ?зіні? нені ж?не ?алай ба?далап бергендігін о?ушылар алдында баяндап береді. Екінші о?ушы келгенде ?шінші о?ушыны сырт?а шы?арып, екінші о?ушыны? жаса?ан жорамалын ты?даймыз. Екеуін ты?дап салыстырамыз, екеуіндегі айырмашылы? мол болса, ?шінші о?ушыны географиялы? ала??а зерттеуге жібереміз. Ал айырмашылы? м?лде жо? немесе аз болса, онда ?шінші о?ушыны ала??а жібермей, ала??а бар?ан екі о?ушыны ба?алаймыз. Ба?алау о?ушыны? д?рыс жауабына, уа?ытты ?немдеуіне байланысты ?ойылады. Ол т?мендегідей ж?зеге асады. Негізгі берілген уа?ыт 4 минут.
Егер о?ушы 3 минутта орындап келсе – «5»
4 минутта орындап келсе – «4»
5 минутта орындап келсе – «3»
6 минутта орындап келсе – «2»
деген ба?алар ?ойылады. Ба?аны? б?лай кемітілуі о?ушы алтыншы сыныптан географиялы? ала?да ?алай ж?мыс істеу керектігін жа?сы ме?гереді. Сонды?тан жылдам ж?мыс жасауды талап ету керек. М?ндай к?нделікті саба?та?ы сараманды? ж?мыстар 9-10-11-сыныптар?а бар?анда да ?з ережесі бойынша жал?асын табады.
9-сыныпта о?улы? карталарын ж?не экономикалы? картаны пайдалана отырып о?ушы к?нделікті саба?та ?зіндік ж?мыс ж?ргізеді. Экономикалы? географияны о?у барысында да есептер шы?арып, карта о?у ж?мысы ?з де?гейінде ж?ргізіледі. Мысалы, айма?тарды ?ткенде айма?ты? хал?ы ?анша пайызды ??райды
Ал енді 10-сыныпта д?ние ж?зіні? экономикалы? ж?не ?леуметтік географиясын о?у барысында б?кіл саба?ты сараманды? т?р?ыда ?тсе, о?ушы д?ние ж?зі елдеріні? экономикасын тере? т?сіне біледі.
Шетелдік мемлекеттерді жеке ?ткен кездерді о?ушылар?а же?іл болуы ?шін атлас ке?інен пайдалан?ан ж?н. Азия елдеін ?ткенде о?улы?та негізгі ?ш елге: ?ытай, ?ндістан, Жапония елдеріне толы? сипаттама берген. Ал ?ал?ан 45 елге ?ыс?аша сипаттамамен шектелген. О?ушы осы ?ал?ан 45 мемлекет жайлы м?ліметті ?айдан іздеуі керек деген с?ра? туындауы м?мкін. Енді осы мемлекеттерді? экономикалы? жа?дайын о?ушылар?а тияна?ты т?сіндіру ?шін атласты ке?інен пайдаланамыз.
Жоспарда к?рсетілгендей, Азия елдерін Закавказ елдері, О?т?стік Шы?ыс Азия, Орталы? Шы?ыс Азия, О?т?стік Батыс Азия елдері деп т?рт топ?а б?ліп ?арастырамыз. ?р айма??а кем дегенде 8-10 мемлекет кіреді. М?ны? барлы?ын м??алім т?гелдеп айтып жеткізу м?мкін емес. Сонды?тан саба? ?ар?ынды ж?ру ?шін даынды о?ушылар о?улы? атластан о?иды.
О?улы? атласын о?уды? ?з ережесі бар.
Мысалы, О?т?стік Батыс Азия елдерін алайы?. О?ушы алдымен атласты? саяси бетінен о?т?стік батыс Азия елдерін аны?тап, жане халыктар жайлы картаны окиды7 Экономикалы? картаны о?у т?мендегідей реттілікпен ж?ргізіліп отырады.
халы?ты? ?лтты? ??рамы;
діні;
жынысты? ??рамы;
бала тууы;
адам ?лімі;
таби?и ?сімі;
халы?ты? ты?ызды?ы;
урбандалу де?гейі.
М?нда тек халы? туралы м?лімет алу ?шін осындай салаларды бір немесе екі о?ушы о?ып шы?ады.
Атластан ?р о?ушы жеке-жеке о?иды. М?ндай ж?йеде ?тілген саба?тар о?ушыны? ойлау, зерттеу, іздену ?абілеттерін арттырады ж?не сыныпта?ы барлы? о?ушыны ба?алау?а м?мкіндік ту?ызады.
Шетелді? экономикалы? географиясын сараманды? ж?йеде о?ытуды? тиімділігін д?лелдей т?су ?шін та?ы бір мысал келтіргенді ж?н к?ріп отырмын.
Т?ркия Республикасы. Енді жеке мемлекетті, мемлекеттерді топтап о?у?а ?ара?анда к?рделірек болма?. Себебі о?ушыны? алдында?ы о?улы? атласы ?са? масштабты бол?анды?тан біршама ?иынды? тудырады.
Жеке елдерді о?у жоспары мынадай.
Міне, осындай ж?йеде ?тілген ?рбір саба? о?ушы жадында жатталып, ?рі ?за? есте са?талып ?алары с?зсіз. Сонымен ?атар, ескере кететін жайт, ?сіресе, 9-10-11-сынып о?ушыларына ?й тапсырмасын жеке-жеке міндеттеп беру ?ажет. Мысалы, 10-сыныпта ?тілген та?ырып?а байланысты, атап айт?анда, ?атар отыр?ан екі о?ушы?а бір мемлекетті реферат т?рінде жазып келу ж?ктеліп отырса, о?ушы сол тапсырманы ?здігінен орындау ар?ылы сол мемлекет жайлы танымын жетілдіреді.
