. Дене жаттығулары - дене шынықтырудың негізгі өзіндік қүралы.

Біздің  елімізде дене шыныңтыру маңсаттары, міндет- тері адамның жан-жақты дамуы  жөніндегі ілім езінің наңты бейнесін тапқан. Жеке адамның жарасымды дамуы жан-жақты ңоғам ңүру шарттарының бірі ретінде қаралды.) Біздің елімізде дене тәрбиесінің маңсаты - өмір- ге, еңбекке жәнө Отанды ңорғауға даярлау болып табы- лады. Бүл маңсат адамдардың дене шыныңтыруды жүзе- р ге асыратын барлың мекемелер мен үйымдар үшін бірдей болады. `

     Дене  шыныңтырудың аталған маңсатына  сөйкес төмендегідей міндеттерді шешу ңарастырылады:

Сауықтыру міндеттері: денсаулыңты нығайту, де- нені жан-жақты дамыту, ағзаны шынықтыру, адамдардың үзақ шығармашылық өмірін қамтамасыз ету.

Білім беру міндеттері: қозғалыс дағдылары  мен іо- керлікті қалыптастыру, дене қасиеттерін (жылдамдық, ептілік, икемділік, күш-қуат, шыдамдылық, т.б.) қалыптастыру, арнаулы білімді меңгеру, үйымдастырушылық қабілеттерді бойға сіңіру.

Тербиелік міндеттері: жан-жақты төрбие арқылы ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық  жөне еңбек төрбие- сіне ықпал ету.

     Бүл міндеттер дене шынықтырумен айналысушы жас- тарға байланысты олардың жас  ерекшеліктеріне, денсау- лық жағдайына, дене дамуының деңгейіне, дене әзірлігіне, сондай-ақ кәсіптік ынта-ықыласына қарай нақтыланады.

     Жан-жақты  мақсаттылық, халықтық-ғылымилық дене шынықтыру, дене төрбиесі жүйесінің негізгі белгі- лері болып табылады.

     Дене  шынықтыру жүйесінің мақсаттылығы - жан-жақты бағытта екендігі. Дене тәрбиесі үрдісінде дене төрбиесі- мен айналысушылардың жан-жақты дүниетанымы қалыптасады, адамгершілік қасиеттерге тәрбиеленеді.

     Дене  шынықтыру жүйесін одан әрі дамыту Н.Ә.Назар- баевтың "Қазақстан - 2030" стратегиясында 1997 жылғы Қазақстан  Республикасының халқына Жолдауында, дене шынықтыру және спорт жөніндегі  Заңда, нақты қаулы- ларда көрініс  тапқан.

     Дене  шынықтыру жүйесінің халықтығы - оның өмір талабына сөйкестігі. Еліміздің түрғындарының денсау- лығын нығайтудағы, денені дамытуды жақсартудағы табыстары, жеке адамның өл-ауқатын сондай-ақ, халық- тық, үлттық спорт ойындары түрлерін дамыту болып табылады.

  Халықтың дене шынықтырумен айналысу — мемле- кеттік маңызды іс.

  Ғылымилық - дене шынықтыру жүйесінің сипатты  белгісі болып табылады. Зерттеу  негізінде бағдарламалар, оқулықтар, оқу қүралдары жасалады және жетілдіріледі. Дене шынықтыру қүрал-жабдықтарына қойылатын та- лаптар анықталады, әрбір жас кезеңіне қарай дене дамуы- ның, дене әзірлігінің өлшем көрсеткіштері жасалады.

     Зерттеулер  нәтижесінде алынған жаңалықтардың  бәрі мемлекеттік мекемелердің, қоғамдық орындардың және отбасы төжірибесінде  жүзеге асырылады.

     Дене  шынықтыру мәселелерін негіздеу мен ғылыми- зерттеу жүргізуге  жүмылдыратын ғылыми-педагогика мамандарын даярлау жөнінде маңызды шаралар  жүргі- зіледі.

     Дене  шынықтыру жүйесі төмендегі топтардан  қүрыл- ған.

    Мектеп жасына дейінгі балалар  дене шынықтыруы (отбасында, балабақшада, балалар үйінде 1 жастан 7 жас- қа дейін).

9 жылдық  және орта мектепте, арнаулы оқу  орын- дарындағы дене шынықтыру. Жоғары оқу орындарындағы дене шынықтыру.

Қазақстан Республикасы Қарулы Күштеріне дайын- дық дене шынықтыру.

Қала, ауыл азаматтарының дене шынықтыруы, өз еркімен үйымдастырылған спорттық қоғамдар.

  Сонымен қатар, дене төрбиесі сауықтыру-профилак- , тикалық, емдеу мекемелерінде, демалыс  орындарында, // дене жаттығуларын радио, телехабарлары арқылы беру түрінде  үйымдастырылады.

 Дене  шынықтыру құралдары

  Дене  шынықтырудың негізгі қүралдары: дене жатты- ғулары, гимнастика, спорт, ойын, саяхаттар. Жаратылыс- тың табиғи күштері (ауа, күн, су) жөне еңбектегі гигие- налық жағдай.

  Дене  жаттыгулары. Дене жаттығулары - дене шынықтырудың негізгі өзіндік қүралы. Дене жаттығулары адам- ға жан-жақты эсер етеді: олар адамның дене жағдайын өзгертеді, арнайы іріктеп өткізілетін дене жаттығулары дене шынықтыру міндеттерін шешеді. Дене жаттығула- рының ағзаға әсері толық жағдайға байланысты. Мүндай жағдайлар:

• жаттығулар түрлерінің ағзаға өр түрлі эсер етуі;

• дене жаттығуларын орындау барысындағы өткізілетін орын мен жағдайға байланыстылығы;

• жаттығулар өлшемі, үзақтығы, саны жас ерекшел\- гіне қарай жаттығудың орындалуы, жынысы, дене дайындығы деңгейі және айналысушының денсаулық жағдайы;

• сабақ барысындағы әдіс-тәсілдерді қолдануымен анықталады.

  Жасөспірімдер мен балаларды дене төрбиесіне тәрбие- леуде эр түрлі жаттығулар түрлері  қолданылады. Дене шынықтыру міндеттерін  іске асыруда жаттығулар тиім- ділігіне, орындалу барысындағы жағдайға, дене жаттығуларын іріктеп алуға ғылыми түрғыда қарау мен дене

жаттығуларының  денеге өсерін қадағалау қатаң есеп бе- руд і талап етеді.

     Гимнастика. Гимнастика - дене шынықтырудың не- гізгі қүралының бірі - адамның денсаулығын нығайту мақсатындағы арнайы іріктелген дене жаттығуларының ағзаға өсері, қозғалыс іскерлік дагдыларын дамыту, ерік- жігер ңасиеттерін ңалыптастыру, сондай-аң дене дамуын- дағы кейбір қайшылықтырды жою болып табылады.

     Гимнастика  жаттығулардың өр түрлілігі, ең қарапа- йым жаттығудан, күрделі жаттығуға ауысуы, аралас жат- тығулардан, снарядсыз жасанды жаттығуларға көшуі, снарядтар қолданылатын жаттығулардың ағзаға жан- жаңты өсері, сонымен қатар спортшының денесіне түсетін салмаңтың нақты реттелуі арңылы ерекшеленеді.

     Гимнастикалық жаттығулар өдемі, көркем, мөнерлі, нақты  орындалуымен ерекшеленеді. Ағзаға эсер ететін салмаңты реттеудің дене қызметімен қатар, емдік маңы- зы бар.

     Әр түрлі жастағы спортшылардың гимнастикалық жаттығуларды кең көлемде пайдалануы жоғарыда атал- ған ерекшелікті дөлелдейді.

     Дене  шынықтыру жүйесінің даму кезеңінде  гимнас- тиканың міндеттері анықталып  жөне олардың түрлері белгіленеді.

  а)    негізгі гимнастика;

  б) гигиеналық гимнастика;

  б) спорттық гимнастика;

  в) акробатика;

  г) көркем гимнастика;

  д) қолданбалы гимнастика, оның қүрамына спорттық қолданбалы гимнастика, өндірістік жөне емдік гимнастика жатады.

     Негізгі гимнастика. Негізгі гимнастиканың міндеті - денсаулықты нығайту, қозғалыс дағдыларын жетілдіру жөне жалпы дене дайындығы, түлғаны дүрыс қалыптас- тыруға төрбиелеу, ағза жүйелерінің қызмет дөрежесін арттыру жөне дененің шынығуын қамтамасыз ету болып табылады.

     Негізгі гимнастикаға: сапқа түру жөне қайтадан сап- қа түру, жалпы дамыту жаттығулары, еркін, ңолданба- лы жаттығулар, снарядта орындалатын жаттығулар, тірек секірулер, қарапайым акробатикалық жаттығулар жөне қимыл қозғалыс ойындары жатады.

     Негізгі гимнастика мектеп жасына дейінгі балалар  жөне бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың, орта мектеп, арнаулы оқу орындарының жөне жоғары оқу орындарының міндетті оңу бағдарламасында маңызды орын а лады.

     Негізгі гимнастика спорттың өр түрімен айналысуға ңажетті алғашңы кезеңнің негізін  қалыптастырады.

     Гигиеналың гимнастиканьщ міндеті - адам денсаулы- ғын нығайту, денесін ңалыптастыру, денесінің дамуын жөне жүмыс істеу ңабілетін жоғарылату. Гигиеналық гимнастиканьщ негізгі міндеті - жаттығуларды іріктеп алу барысында ағзаның негізгі жүйелерінің - тыныс алу, қан айналымы, зат алмасу, бүлшық ет топтарының жүмыс істеу қызметін нығайту.

     Гигиеналың  гимнастиканьщ кең көлемде ңолданатын түрі ертеңгілік гимнастика болып табылады. Гигиеналың гимнастикамен жеке жөне топ түрінде айналысады. Жеке адам гимнастикамен күнделікті үйқыдан кейін айналысады. Осы жағдайда ертеңгілік гимнастиканың қүрылы- сы ңарапайым, жалпы дамыту жаттығулар тобынан ңүрылады. Бүл жаттығулар тобына кең көлемді жүрт- шылың үшін радиохабарлар арңылы берілген жаттығулар үлгісі жатады.

     Гигиеналық  гимнастиканың топтың түрі балалар үйін- де, мектеп интернаттарында, жазғы демалыс лагерінде, балалар алаңдарында, демалыс ойындарында, сауыңты- ру мекемелерінде, өндіріс орындарында өткізіледі.

     Жеке  жөне топтың сабаңтар ңысңартылған дене төрбие- сі сабағы болып табылады. Сабаң ңүрылысына жаттығулар топтары: сапқа түру жөне қайтадан сапқа түру, кедергілерден өту, снарядтарда жаттығулар түрлерін орындау кіреді.

     Спорттық  гимнастика - дене шынықтыру ңүралдары- ның бір түрі болып табылады. Негізгі міндеті дененің

қалыптасуы  мен спорттың шеберліктің жоғары дәреже- сіне жетуге бағытталған адамның  икемділігін жетілдіру болып  табылады.

     Оқу жүмысында спорттың гимнастиканың  жүйелік бағдарламасы бар, осы бағдарлама негізінде гимнастика- лың жарыстар өткізіледі.

     Акробатика қимыл-қозғалыс пен моральдық-ерік ңа- сиеттерін, күшті, ептілікті, икемділікті дамытуға кө- мектеседі, өз денесін ширақ меңгере білуге, үшңыр сезім- талдықңа, батылдыққа, табандылыңңатөрбиелейді. Ак- робатикалық жаттығулар - алдыға айналып түсу, артқа айналып түсу, көпірше жасау, пирамида жасау, тік түру. Акробатикалың жаттығулар жеке, екі адам, топпен де орындалады. Жаттығулар түрлері снарядсыз және сна- рядтарда орындалады.

     Акробатикалық жаттығулар жүйелі бағдарлама бойынша  орындалады, жарыстар өткізіледі.

     Көркем  гимнастика ңимыл-ңозғалысты жетілдіруде  де спорттық сипатқа ие. Көркем гимнастиканың  негізгі жаттығулары - қимыл-ңозғалыстың  жоғары әсемділі- гін, үйлесімділігі  мен мәнерлігін меңгертеді. Көркем гимнастика, спорттың гимнастика, акробатика сияңты спорттың бағыты бар. Көркем гимнастикамен тек әйел- дер айналысады.

     Көркем  гимнастиканың мазмүнынан арнайы жаттығулар, жалпы дамыту жаттығулары, сондай-аң акробатикалың жаттығулар орын алады.

     Арнайы  жаттығуларға жүру, жүгіру, секіру, эр түрлі айналулар, халық билері элементтері, кейбір ңимыл-ңоз- ғалыстар, өр түрлі би үйлесімділігі, музыкалық ойындар кіреді. Көркем гимнастикада доптар, қүрсаулар, орамал, жалауша секіртпелер, ленталар кең көлемде ңолданылады.

     Көркем  гимнастиканың ерекшелігі жаттығуларды орындау музыкамен, би жаттығуларымен тығыз байла- ныстылығы. Жаттығуды музыкамен, би элементтерімен көркемдеу, жаттығудың мөнерлігін арттырып, айналы- сушыны ырғаңтыңқа, эстетика л ық сезімге баул иды.

  Көркем  гимнастиканың жүйелі бағдарламасы бар. Жарыстар өткізіледі.

     Қолданбалы  гимнастика: спорттың ңолданбалы гимнастика, өндірістік гимнастика, емдік гимнастика болып бөлінеді.

    Спорттық  қолданбалы гимнастика спортшының жал- пы және арнайы дене шынықтыру дайындығына, оның дене қасиеттерін дамытуға, олар зерттеп үйренетін спорттық қимыл-қозғалыс өрекеттеріне кіретін жекеленген қимылдарды жетілдіруге багытталган. Спорттық қолданбалы гимнастиканың мазмүны белгілі бір спортшы шың- далып жетілетін спорттың түріне байланысты нақтыла- нады.