Жалаң және жайылма сөйлемдер

Сабақ: Жалаң және жайылма сөйлемдер

Күні:18.12.2017

Сынып: 8 «ə»

Қатысқандар: 30 Қатыспағандар:

Сабақ мақсаттары

Барлық оқушылар орындай алады:жалаң және жайылма сөйлемдерді түсінеді

Оқушылардың көпшілігі орындай алады:жалаң және жайылма сөйлемдерге мысал келтіре алады.

Кейбір оқушылар орындай алады:жалаң және жайылма сөйлемдерді ажырата алады.

Ишара

Ишара: Жарайсың, өте жақсы, мақсатына жеттің, талпынды.

Алдыңғы оқу:

Жақты,жақсыз сөйлемдер

Жоспар

Жоспарлан-ған уақыт

Жоспарланған жаттығу түрлері

Ресурстар

Басы

Сәлемдесу. Сыныпты түгендеу.

Оқушыларды «Санақ» әдісі арқылы топқа бөлу. 3топ.Бағалау парағын тарату

Үй жұмысы.

71-жаттығу.Бастауышы жасырын сөйлемдердің бастауышын баяндауышы арқылы табу

Ортасы

Ережені еске түсіріп қайталау

Бір ғана тиянақты ойды білдіретін жеке сөйлемді жай сөйлем дейміз.Жай сөйлем жалаң және жайылма болып екіге бөлінеді. Бастауыш пен баяндауыштан құралған сөйлемді жалаң сөйлем дейміз. Санжар оқыды. Тұрлаулы мүшелерден басқа тұрлаусыз мүшелері де бар сөйлемді жайылма сөйлем дейміз. Санжар - кітапты оқыды.

Жалаң сөйлем— тек тұрлаулы мүшеден ғана құралған жай сөйлемнің түрі.Жалаң сөйлем тек қана бастауыштан немесе тек қана баяндауыштан тұруы, я болмаса қос тұрлаулы мүшелі жай сөйлемнен болуы да мүмкін. Жалаң сөйлемнің басты белгісі — бір тұрлаулы мүшенің немесе екі тұрлаулы мүшенің жай сөйлемге тән хабарламаны қамти алатындығы және сөйлемнің тұтастығы болып табылады. Тарихи жағынан алғанда, жалаң сөйлем сөйлемнің басқа түрлерінен ерте қалыптасқан. Жалаң сөйлем сөз таптарының қатысына қарай есімді де, етістікті де бола береді.[1]

Жайылма сөйлем — жалаң сөйлемнің құрамындағы бастауышты не баяндауышты, не түгелдей сөйлемді түсіндіру үшін құрамына тұрлаусыз мүшелердің біреуі немесе бірнешеуі енгізілу арқылы жасалған жай сөйлемнің түрі. Жайылма сөйлем жасаудың бірнеше жолдары бар. Тұрлаусыз мүшелер сөйлемдегі тұрлаулы мүшелердің төңірегіне топталады. Мысалы, “Еріншек егіншіден елгезек масақшы артық” (мақал). Осындағы “елгезек” сөзі “масақшы” сөзінің (бастауыштың) анықтауышы болып тұр. Сондай-ақ, “Адамның алып анасы — қара жер перзентін құшағына бір алады” (М.Иманжанов) сөйлеміндегі бастауыш қызметінде “жер”, оның анықтауышы “қара”, айқындауышы “ана” болып тұр. Ал “ана” сөзінің анықтауышы ретінде “алып” және “адамның” сөздері қызмет атқарады. Екінші жағынан, “құшағына алады” тіркесі баяндауыш бола тұрып, тура толықтауышты (“перзентін”) керек етеді. Жайылма сөйлем құрамындағы сөздер өзара әр түрлі синтаксистік байланыста болады. Мысалы, меңгере байланысу (“перзентін құшағына алады”), матаса байланысу (“адамның анасы”), қабыса байланысу (“алып анасы”), т.б. Тұтас сөйлемге қатысты сөздердің енгізілуі де жайылма сөйлемнің құрылуына себепші болады: “Екі қолын артқа ұстап, еңкеңдеп кәрі кемпірлер де келді” (Б.Майлин). Осындағы “екі қолын артқа ұстап, еңкеңдеп кәрі” деген сөз тізбегі — жалаң сөйлем болғалы тұрған сөйлемнің жайылма болуының белгісі. Оқшау, қаратпа, қыстырма сөздердің кірістірілуі де сөйлемнің жайылма болуына жағдай жасайды. Мысалы, “Осының өзіне елтіп, еліктеп, таусыла таңдануына қарағанда, бұның машығы өзі айтқан “жора-бозаның” төңірегіндегі желік сияқты” (Т.Әлімқұлов).“ — Ой, мынаны өзім еңдеп жүр едім ғой! — Ә, не дейді?” (Жайс. Молдағалиев). Мұндай құрылымдар жазылуындағы тыныс белгілеріне сәйкес ауызша өздеріне тән айырым интонациямен айтылып, оқылады. Жайылма сөйлем құрауға сөйлемнің мүшелену заңдылықтарының да тікелей қатысы бар. Оның мәнісі: бастауыштың немесе баяндауыштың төңірегінде бір не екі сөз ғана топтаспайды, өз ішінде бірнеше сөйлем мүшесіне ажыратуға болатын сөздер тобы, яғни мағыналық бөлшек болуы әбден мүмкін.

«Сәйкестендіру»кестесі.

Жалаң сөйлем Бағдат мектепке бармады

Саят ерте келді

Балқия ұнатпады.

Жайылма сөйлем Мәди ұғына түсті

Есік ашылды

Нұртастың көңіл-күйі керемет

« Кім жылдам» ойыны

Бірнеше сызба беріледі.

Берілген зат есімдердің бәрінен ортақ әріпті тауып айтады.

Шыққан сөздерден 1 жалаң, 1 жайылма сөйлем айту

Мысалы:

«Жемістер теру ойыны»

Жалаң және жайылма сөйлемдер жазылған жемістерді ажыратып себетке салу

Семантикалық  картамен жұмыс.

78-жаттығу.

Мәтінмен танысып,жайылма сөйлемдерді жалаң сөйлемге,жалаң сөйлемді жайылма сөйлемдерге айналдырыңыздар.

https://kk.wikipedia.org/wiki/Жалаң_сөйлем

https://kk.wikipedia.org/wiki/Жайылма_сөйлем

Соңы

Кері байланыс: «Көңіл-күй аралы» əдісі.

Үй жұмысы: Жалаң және жайылма сөйлемдерді қатыстыра отырып, «Күтпеген кездесу»тақырыбына шағын ойтолғау жазу

Бағалау: «Лайк тайм»əдісі.Бағалау парағы

Оқушылар өздері ұнатқан аралға ұнату белгісін басады.

Қосымша ақпарат