Ұйымдастыру: Оқушылармен амандасу, оларды түгендеу, құрал жабдықтарын тексеру. Сабаққа зейін қойып тыңдау.
Үй жұмысын сұрау:
Суретте берілген өсімдіктердің қайсысы шашақ қайсысы кіндік тамырға жататынын ажыратып жазу.
Кіндік тамыр
Шашақ тамыр
Жаңа сабақ
Тамыр ұзындығына, атқаратын қызметіне қарай: тамыр оймақшасы, бөліну, созылу, сору, өткізгіш деп бөлінеді.
Тамыр оймақшасы тамыр бөліміне кірмейді. Тамыр ұшындағы өсу нүктесінің сыртын қаптап тұрады. Оймақша жасушалары тірі. Сыртқы қабатындағы жасушалары топырақтағы кедергілерге үйкеліп зақымданып түлеп түседі. Оның орнына жаңа жасушалар түзіліп ұдайы жаңарып отырады. Тамыр оймақшасының сыртқы қабатындағы жасушалар шырышты зат бөледі.Ол зат тамыр ұшындағы жаңадан пайда болған нәзік жасушаларды жарақаттанудан қорғайды. Тамырдың топырақтағы қозғалысын жеңілдетеді. Тамыр оймақшасы тамырдың бөліну аймағының сыртын қаптап қорғап тұрады.
Бөліну аймағы атқаратын қызметіне қарай сыртқы, ортаңғы, ішкі болып 3 қабаттан тұрады. Ең сыртқы қабатындағы жасушалар тамырдың мөлдір өңі мен оймақшасын түзеді. Оратаңғы қабатынан алғашқы қабық, ішкі қабаттан орталық цилиндр түзіледі. Жасушалары дамылсыз бөлініп, басқа бөлімдерінің қалыптасуына себепші болады.
Өсу бөлімінің жас жасушалары бөлінбейді. Ұзынынан созылып ұзарып, тамыр ұшының топыраққа терең енуіне әсер етеді. Алғашқы өткізгіш ұлпалар осы бөлімде түзіле бастайды.
Сору бөлімі- өсу бөлімінен кейін орналасқан, қалың түктері бар бөлік. Тамыр түктері тамырдың сыртын қаптап жатқан жұқа өң қабықшасы жасушаларының созылуынан пайда болады. Ол алғаш жай өсінді түрінде 1-3 күнде бұртиып шығады. Қабықшасы тез созылып , түк ұшынан ұзарып өсе бастайды. 10-20 күннен соң қурап түсіп, орнына жаңа түктер шығып, жаңарып отырады. Тамыр түктерінің ұзындығы әр түрлі. Әрбір түк-жұқа қабықшасы,цитоплазмасы, ядросы және вакуолі бар жеке ұзын жасуша. Ол топырақ түйіршіктерімен тығыз жанасып, су мен онда еріген минералды тұздарды сорады. Жас тамырға тірек қызметін атқарады.
Өткізу бөлімі- су мен онда еріген қоректік заттарды тамырдан өсімдіктің жер үсті мүшелеріне өткізеді. Бұл бөлімде тамыр түктері болмайды, жанама тамырлар дамиды.
Тамырдың өсуі. Тамырлар ағаш түрлеріне байланысты жылдың әр мезгілінде әр қалай өседі. Көктемде тамыр қарқынды (жылдам) өссе, жапырақтар мен өркендер де тез өседі. Өсуі аяқталған кезде тамырлардың біраз бөлігі қурайды. Тамырлар қарқынды өсу кезінде қоректік заттар қоры мен суды бірқалыпты толық пайдаланады. Тамыр ұшынан өседі, себебі түзуші ұлпалардан тұратын өсу нүктесі бар. Оны дәлелдеу үшін қарапайым тәжірибе жасап көруге болады. Асбұршақ, үрмебұршақ, жүгері ж.т.б. тұқымдардың өскіндерін аламыз. Өскінді өсіру үшін жайпақ ыдыстың түбіне ағаш ұнтағы немесе мақта төсеп, ылғалдаймыз. Үстіне тұқымдарды орналастырып, бетін әйнекпен жауып қою керек.
Қорытынды:
Бекіту сұрақтары: Тест тапсырмалары
1. Жасушалары шырышты зат бөледі?
А) тамыр оймақшасы В) сору бөлімі С) бөліну аймағы
2. Жанама тамырлар дамитын бөлім:
А) өткізу бөлімі В) сору бөлімі С) бөліну аймағы
3.Бөліну аймағы неше қабатқа бөлінеді?
А) 1 В) 2 С) 3
4. Түктері бар бөлік:
А) тамыр оймақшасы В) сору бөлімі С) өткізу бөлімі
5. Жас жасушалары бөлінбейтін аймақ:
А) өсу бөлімі В) сору бөлімі С) өткізу бөлімі
6. Тамыр бөліміне кірмейді:
А) тамыр оймақшасы В) бөліну аймағы С) өткізу бөлімі
7. Өсу нүктесі қайда орналасқан?
А) өткізу бөлімінде В) тамыр ұшында С) өсу бөлімінде
Бағалау:
Үйге тапсырма: Тамыр бөлімдері 10 ә – суретті салу.
