Ашық сабақ "Зат алмасу және энергия алмасу."

Cабақтытың тақырыбы: Зат алмасу және энергия алмасу.       

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларға  ас қорыту мүшелерінде  қоректік

                                         затардың қорытылу туралы түсініктер беру.                                

Үй тапсырмасын тексеру

 VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.

ІІ. 1-ші заттын сыртқы ортадан организмге түсуі. 2- тізбегі — қоректік заттардың ас қорыту жүйесінде ыдырап, организмнің іпікі ортасына — қан мен лимфаға өтуі. 3-тізбегі — клеткалар мен ұлпалардың тіршілігінен пайда болған зиянды жөне керексіз заттарды сыртқа шығару.Зат алмасу өзара тығыз байланысты екі кұбылыстан тұра-ды: қоректік заттардың сіндрілуі — ассимиляция және заттардың ыдырауы — диссимиляция. Заттардың сіңіріліп, одан клетка кұ-рылуын пластикалық алмасудейді. Пластикалық алмасуда клеткалар кұрамы жанарады және энергия қорға түседі. Бұған карама-қарсы құбылыс — диссимиляцияда заттардын ыдырауынан энергия бөлінеді. Белінген энергия организмнің тіршілігін сактап, ой және дене енбектерін орындауға жұмсалады. Заттардың ыдырауында оттек пайдаланылады, сондықтан бұл тотығумен байланысты, ал бөлінетін энергия пластикалык алмасуға қажет. Сөйтіп, ассимиляция мен диссимиляция бір-біріне қарама-кдрсы ғана емес, бірі-бірімен тығыз, біртұтас кұбылыс — зат алмасу. і. Бүл коректік заттар энергиясының мөлшерін анықтағанда, нәруыз, май және кемірсулардың мөлшерден артық болмауын есте ұстау қажеттігін көрсетеді.

Нәруыз. Астың қүрамындагы нәруыз организмдегі үлпаларды кайтадан калпына келтіруге негіз болып табылады. Нәруыздардың пластикалык маңызы — кейбір гормондар түзіледі. Нәруыздардың орнына басқа заттар (майлар, көмірсулар) қолданылмайды. Нәруыздар ас қорыту мүшелері жүйесінде аминқышқылдарына дейін ыдырайды ж\е ол аш ішектен канға өтеді. Осы әр түрлі аминкышкылдарынан клеткалар мен ұлпалар адам организміне тән нәруыздарды түзеді. Мысалы, бұлшык. ет клеткаларында миозин, ал сүт бездерінде — казеин деген нәруыздар түзіледі. 1 г зат ыдырағанда 17,6 кДж энергия бөлінеді және нәруыздың ыдырау заттары — су, көміртек диоксиді, аммиак, несепнәр (мочевина) және т.б. пайда болады.Бір тәу.қажетті нәруыз мөлшері — 100—118 г.

Майлар — организмде, негізінен, энергия  ж\е пластикалык материал. Май клеткалар мен ұлпалар кұрамына кіреді.   Клеткалар   қабықшасындағы   нәруыз   молекулаларын қоршап, олардың козғалысына жеңілдік туғызады. Бұл клеткалардың козу, тежелу, өткізгіштік касиеттеріне әсер етеді. Май ас корыту мүшелерінің жүйесінде глицерин мен май қышкылдарына ыдырайды. аш ішекте сіңірілу алдында адам организміне тән майға айналады. Аш ішектен лимфаға отеді, лимфадан қанға түседі де, организмге таралады. Май — маңызды энергия коры. Май тотықканда олардан көміртек диоксиді, су және энергия бөлінеді. 1 г май ыдыраганда — 38,9 кДж энергия бөлінеді. Май адам организмінде көмірсулардан түзіледі. Бір тәуліктегі ересек адамга кажетті май мөлшері — 100 г. Балалар мен жасөспірімдердің өсуі, олардың жүйкелерінін кұрылуы нәруыздарға ғана емес, әсіресе майға (оның ішінде, жануарлар майына) да байланысты болады. Нәруыздар, майлар, кәмірсулар алмасуы өзара тығыз байла­нысты. Көмірсулардың алмасуы бүзылса, онда нәруыздар мен майдың алмасуы да бүзылады. Көмірсулар — негізгі энергия коры. Көмірсулар глюкозаға дейін ыдырайды. Глюкоза аш ішекте қанға сіңіп, бүкіл организмге таралады. Гликоген клетка цитоплазмасының құрамына кіреді. Глюкоза қанда бір мөлшерде болады, ярни тұракты, ол — 0,08—0,12%. Егер глюкоза канға көп түссе, онда ол бауырга гликоген болып, энергия коры ретінде жиналады. 1 г көмірсу ыдырағанда ~ 17,6 кДж энергия бөлінеді. Энергиянын жүмсалуы адамньщ дене кимылына тікелей.Көмірсулар организмге көп түссе, ол онда майға айналады. Бір тәуліктегі бір адамға қажетті көмірсулар — 450—500 г. Көмірсуларға кант, нан, әр түрлі жарма, картой және құрамында көмірсулар бар тағы басқа өнімдер жатады.

Минералды заттар организмге тағаммен және сумен бірге енеді. Олар түздар түзіп, организмге жинакталады және клеткалар мен ұлпалардың құрамына кіреді. Мысалы, темір атомы эритроциттердегі гемоглобин кұрамына кіреді және оттек пен көміркышкыл газын тасымалдайды. Йод — қалқанша безінің гормондарына, күкірт пен мырыш ұйқы безі гормонының қүрамына кіреді. Қан түзу мүшелерінің қызметіне темір, кобальт, мыс ете кажет. Сүйектің кұрамына кальций және фосфор кіреді. Хлор қарын сөліндегі түз кышқылының құрамына кіреді. Калий мен натрий клетка күрамына кіреді және оның мембранасында козу мен тежелудің пайда болуына катысады. Калий жетіспегенде — жүрек жүмысы өзгеріп, ауру пайда болады. Адам организмінде минералды заттардын жалпы көлемі, шамамен — 4,5%.

 ІV.1Глюкозаны сіңіру қай жерде өтеді?     Қарында.     В)     Бауырда.   С)     Тоқ  ішекте.  D)  Ішектіи  барлық. Е) Ұлтабар ұшында жэне ащы ішекте.

2.- Суды негізгі сіңіру кайжерде өтеді? А) Қарында. В) Бауырда. С)Тоқ ішекте. D) ішектің барлык бөлімдерінде. Е) 12-елі ішекте.

3- Жасупық ас қорыту мүшслерінің кай бөлімінде ыдырайды? А. Қарында.   В)     Бауырда.   С) Тоқ   ішекте.   D) Ішектің  барлык жерлерінде  е. ащы іңшекте  4.Ақуызды кай фермент ыдыратады? 

 А)  амилаза  В) Липаза. С) Инсулин. D) Пепсин.   Е) Птиалин. 5.Қосылыстардың кайсысы ас қорыту ферменті бопып саналмайды?

А) Амилаза, В) Липаза. С) Инсулин. О) Пепсин.   Е) Птиалин.

Көмірсулардың алмасуына қатысатьн гормонның атын ата?А) Птиалин. В) Инсулин. С) Липаза. В) Адреналин. Е) Лизоцим.

Не себептен ет жоқ жерде липазаның әрекетшілдігі темендейді?А)  Өт  қышкылдары  майды  жұмсартуға  қажет  заттар.     В)   рН  сай келмеушілігінен.  С) Олар өтсіз тотығады.  О) Оған ыдырату кажет емес Е) Дұрые жауабы жоқ.

Өт қай жерде түзіледі? А) Ұйкы безінде. В)Бауырда. С) Қарында. О) Ұлтабарда. Б)Ащыішекте.

Қандағы глюкозаның тұрақтылығын реттейтін заттар:А) Адреналин. В) Көмірсулар. С) Майлар. Б) Инсулин. Е) Тироксин.

Ас қорыту дегеніміз: А) Астың физикалык өзгеріске ұшырауы. В) Химиялык өзгеріске ұшырауы. С) Асты сіңіру. Д) Асты еріту. Е) Асты ас қорыту сөлімен араластыру.

Ас қорыту жолынын, 3 түрлі ұлпасын белгіле.А)    Шеміршекті,    сілемейлі,    эпителиальды.    В)    Дәнекер    ұлпалы, бұлшыкетті, сілемейлі. С) Бұдшыкетгі, жұйкелі, эпителиальды. д) Майлы, бұлшықетті, жүйкелі. Е) Сүйекті,бұлшыкетті, сілемейлі.

Тістін ең мықты берік заты: А) Цемент. В) Дентин. С) ұлпа (пульпа).      Д) Кіреуке (эмаль). Е) Кальций.

Адамда болатын күрек тістің саны қанша? А) 4. В) 6. С) 8. д)2. Е) 12.

Ас қорыту орталығы: А) Жұлында орншіасқан. В) Бас миында орналаскаи. С) Мишыкта орналаскан. О) Орталық мида орналаскан. Е) Сопакша мида оркаласқан.

Тамакты асығып ішудің зияны қандай?А) Ас қорытылып үлгермейді. В) Ас дұрыс шайналып үлгермейді. С) Ас қорыту сөлі нашар сіңіріледі. О) Артық ішіп қою кауыпы бар. Е) Қакқлып қалу қауыпы бар.

Қоректік заттардың сіңірілуі:А) Таза физикалык процесс. В) Сүзілу ж\е еріту. С) Диффузия ж\е химиялык процесс. Б) Физиологиялык процесс, Е) Сүзілу, диффузия жэне үздіксіз өтуі арқылы жүзеге асатын физиологиялык процесс.

Ағзадағы зат алмасу дегеніміз:А) Оттегін сіңіріп, көміркышкыл газын бөліп шығару. В) Ағзаға қорек заттың түсуі жэне керексіз заттың шығарылуы. С) Ыдырау өнімдерій сіңіру, сіңірілмей қалған қалдықтарды шығару. д) Қоректік заттарды сіңіру. Е) Заттың сыртқы ортадан түскенінен бастап ыдырау өнімдерін шығарғанға дейін жүретін күрделі процесс.

Ағзадағы көмірсудын. кызметі: А) Құрылыс материалы.В) Ферментативтік. С) Энергетикалық қуат   көзі.д) Қозғалшштық. Е) Қорғапыштық.

Май адаммен жануарлар ағзасында төменде берілген заттардың қайсысына айналады? а) Акуыздар мен көмірсуларға. В) Көмірсуларға.С) аминкышкылдарына.   д) Витаминдерге. Е) Ферменттерге.

Неліктен өсіп келе жатқан жас ағза акуызды көбірек қабылдау керек? А) Ақуыз - ең нсгізгі қуат. В) Акуыз тез көмірсуға айналады.С) Акуыз есу қабілетін арттырады. Д) Акуыз жасушаның негізгі құрылыс материалы болып есептеледі. Е) Ақуыз зат алмасуды бәсеңдетеді.

Тәулігіне ересек адамға грамм өлшемімен алғанда қанша акуыз, май, көмірсулар қажет? А) Акуыз = 40. май = 20, көмірсулар = 500.В) Акуыз =-140, май =- 40, көмірсулар = 200.   С) Ақуыз = 85, май = 100, көмірсулар - 380. Д) Акуыз = 200, май  200, көмірсулар - 200. Е) Ақуыз = 160, май = 50, көмірсулар = 100.

Өсу және қараңғыда жақсы көруге қажетті витамин: А) А.   В) В,. С) С. Д).   Е)В12.

2 Ас қорыту жүйесінің қай бөлігінде фермент пепсин белсенді қызмет аткарады? А) Қарында. В) Бауырда. С) Токішекте.Д) Ішектің барлық бөліктерінде. Е) Өңеште.

Майларды қай фермент ыдыратады?А) Амилаза.    В) Липаза. С) Инсулин.   О) Пепсин. Е) Птиалин.

Қарынды ас қорыту сөлінін әсерінен қорытылып кетпеуінен не қорғайды?А) Кілегейдің болуы.     В) Үнемі қозғалыста болуы.     С) Көп мөлшердесуды қабылдауы. В) Элителийдің тозып калуы. Е) Қышкыл орта.

Ас қорыту   процесін  зерттеген  үшін    орыс  физиологтарының қайсысы Нобель атындағы сыйлықты иеленді? А) Н.И.Вавилов.В) И.П.Павлов. С) И.И.Мечников. О) И.М,Сеченов. Е) К.И.Скрябин.

Ауызда ферменттер әсерінен ыдырайтындар:А) Ақуыздар. В) Майлар. С) Көмірсулар. О) Су. Е) Минерал тү_здар.

25. Қарыннан соң ас қорыту жүйесінің қай бөлімі келеді?А) Соқыр ішек. В) Бауыр. С) Ұлтабар (он екі елі ішек). В) Ток ішек.Е) Ащы ішек.

26, Ас қорыту системасының қай бөлігінде фермент пепсин белсенді қызмет аткарады? А) Ауыз қуысында. В) жұтқыншақта. С) Өңеште.д) Ішекте. Е) Қарында.

'27. Адам клеткасының (жасуша) тіршілігі немен сипатталады?  О2-ні    сіңіріп,    СО2-ні    бөліп    шығарумен.    В)    Энергия    бөліп шығаратындығымен. С) Қоректік заттар келіп тұруымен.

Д)   Органикалык   заттардың   түзілуімен.    Е)   Органикалык   заттардың тотығуы және ыдырауымен.

28.Қандай мүшелерде жылудың пайда болуы қаркынды жүреді? А) Қан тамырларында. В) Өкпеде.   С) Бауырда, бұлшық еттерде.

 Д) жүректе е)теріде.

 VІ. Бағалау.