Адам генетикасын зерттеу ?дістері

Пәні: биология сыныбы:10

Сабақтың тақырыбы: Адам генетикасын зерттеу әдістері

Сабақтың мақсаты: Оқушыларға адам генетикасына жалпы түсінік бере отырып, генетиканың зерттеу әдістерін, тұқым қуалайтын ауруларын және медициналық – генетикалық консультацияларды толық түсіндіру.

Міндеттері:

Білімділік: Оқушыларды осы тақырыпта алған білімдерін өмірде пайдалана алуға үйрету.

Дамытушылық: Оқушылардың логикалық ойлау қабілеттерін жетілдіріп, өз беттерінше жұмыс істей алуға дағдыландыру.

Тәрбиелік: Оқушыларға тұқым қуалайтын ауруларға мысалдар келтіре отырып, олардың пайда болу себептері мен алдын алу шараларында өзара жолдастық көмек беру қасиеттерін қалыптастыру.

Сабақтың түрі: жаңа сабақты меңгерту

Сабақ технологиясы: сын тұрғысынан ойлау

Әдіс- тәсілдері: сұрақ –жауап, түсіндіру, слайд қолдану;

Құрал –жабдықтар: интербелсенді тақта, суреттер, кеспе қағаздар;

І. Ұйымдастыру.

-Оқушылармен амандасу

-Оқушыларды түгендеу

1.Қызығушылығын ояту

“5”-тік жаттығуы.

ІІ. Үй тапсырмасын сұрау, бекіту

1.Миға шабуыл (Лездемелік сұрақтар)

1.Ұрықтанған жыныс жасушасын ... ......деп атайды.

2суретте көрсетілген ғалым кім?

3. Зигота дамуының алғашқы сатысы ... .....деп аталады.

4. Нейрула сатысында ....... қалыптасады.

6. Көбелектер ........ дамиды.

7. Сперматогенез дегеніміз - ... .......

8. Овогенез дегеніміз - ... ......

І топ 2.Сәйкестіндіру тесті

1. Ұрықтың дамуы		Бластула
2. Ұрықтанудан кейін зигота дамуының алғашқы сатысы		Эмбриогенез
3. Ұрық дамуының екінші сатысы		Нейрула
4. Тірі ағзаның туу мерзімінен өлуіне дейінгі жеке дамуы		Гаструла
5. Гаструладағы жасушаның сыртқы қабаты		Онтогенез
6. Гаструладағы жасушаның ішкі қабаты		Мезодерма
7. Гаструладағы аралық қабаты		Эктодерма
8. Ұрық дамуының үшінші сатысы бұнда жүйке түтігі қалыптасады		Энтодерма
9. Омыртқасыз жәндіктер қалай дамиды		Түрленіп(метаморфоз)

ІІ топ

3. Тест тапсырмалары.

1.Аталық жыныс жасушалары:

А) сперматозоидтар В) хромосомалар С) жұмыртқа жасушасы Д) споралар Е) овогенез

2. Аналық жыныс жасушалары:

А) сперматозоидтар В) хромосомалар С) жұмыртқа жасушасы Д) споралар Е) бүршік

3. Сперматозоидтың даму процесі:

А) овогенез В) гаметогенез С) сперматогенез Д) мейоз Е) митоз

4. Жұмыртқа жасушасының даму процесі:

А) овогенез В) гаметогенез С) сперматогенез Д) мейоз е) митоз

5. Организмнің жеке дамуы:

А) овогенез В) гаметогенез С) сперматогенез Д) онтогенез Е) митоз

6. Ұрық жапырақшаларының сыртқа қабаты:

А) эктодерма В) мезодерма С) энтодерма Д) зигота Е) бластула

7.Ұрық жапырақшаларының ішкі қабаты:

А) эктодерма В) мезодерма С) энтодерма Д) зигота Е) бластула

8. Ұрық жапырақшаларының аралық қабаты:

А) эктодерма В) мезодерма С) энтодерма Д) зигота Е) бластула

ІІІ. Жаңа сабақ

1.Мағынаны тану бөлімі.

Генетика ғылымы қарастыратын тұқым қуалаушылық пен  өзгергіштіктің барлық заңдылықтары адамға да тән болып есептеледі. Себебі ол да тіршіліктің бір түріне (Homo Sapіens) жатады. Тұқым қуалаушылығы мен өзгергіштігі жағынан адамның басқа жануарлардан айтарлықтай өзгешелігі жоқ. Бәрінде де тұқым қуалайтын қасиет ұрпақтан-ұрпаққа хромосома құрамында болатын гендер арқылы беріліп отырады. Адамның жануарлардан айырмашылығы оның саналылығы мен екінші сигналдық жүйесінің (системасының) болатындығында, соған байланысты оның сыртқы ортаға бейімделу мүмкіндігі де мол болып келеді.

Адамның генетикасын зерттеудегі кездесетін қиыншылықтар туралы жоғарыда айтылды. Соған қарамастан, оның тұқым қуалаушылығын зерттеуге мүмкіндік беретін әдістер бар. Олар: генеологиялық, цитогенетикалық, егіздік, онтогенетикалық, популяциялық және биохимиялық әдістер қолданылуда.

2. Слайдпен жұмыс

Адам генетикасының зерттеу әдістері

Генеологиялық

Биохимиялық популяциялық

Онтогенетикалық

Егіздік әдіс Цитогенетикалық

Монозиготалы дизиготалы

Бұл әдістің негізінде адамда болатын түрлі белгілер мен қасиеттердің немесе аурулардың тұқым қуалауын оның шыққан тегіне қарай зерттеу жатады. Кейбір белгілер менқасиеттер кез келген ұрпаққа беріле алады, яғнидоминанттылық жолмен тұқым қуалап, Мендель заңдарына бағынады. Мұндай жолмен тұқым қуалайтын белгілерге  полидактилия (саусақтардың артық болуы), беттің секпілі, катаракта, шаштың қаралығы және т.б. жатады. Генеологиялық әдіспен адамның кейбір қабілеттерінің мысалы, музыкаға, шешен сөйлеуге, математикаға бейімділігі және т.б. тұқым қуалайтындығы анықталған. Ондай қасиеттер ұрпақтан-ұрпаққа беріледі.

Генеологиялық әдіспен көптеген аурулардың тұқым қуалайтындығы анықталған. Соның бірі —дальтонизм.

Цитогенетикалық әдіс

Бұл әдіспен сау немесе ауру адамның кариотипіне (хромосома жиынтығына) цитогенетикалық талдау жасалады. Цитогенетикалық әдісті пайдаланып тұңғыш рет 1956 жылы Дж.Тийо мен А.Леван қалыпты жағдайда адамның дене клеткаларында 22 жұп аутосомалар және бір жұп — жыныстық хромосомалар болатындығын анықтады. Бұрынғы жыныс генетикасы тақырыбында айтылғандай ер адамда жыныстық хромосома гетероморфты (ХУ), ал әйел адамда гомоморфты (ХХ) болып келетіндігі дәлелденді.

Хромосомалар жиынтығын графиктік бейнелеу идиограмма деп аталады. Бұл әдісті қолдану адамның дене және жыныс клеткаларында пайда болатын хромосомалық өзгерістерді байқауға мүмкіндік туғызады. Мұндай өзгерістер түрлі аурулардың тууына себепкер болады. Сондықтан цитогенетикалық әдісті медицинада диагностикалық мақсатта қолданады.

Егіздік әдіс

Генетикалық жағынан бір – біріне жақын адамдардың қабілеттерінің , қасиеттерінің сыртқы ортада көрінуі. Бұл әдісті алғаш рет қолданған антрополгі Ф.Гальтон.

Бір жұмыртқалы егіздер – бір сперматазоид ұрықтандырған жұмыртқасының теңлдей екіге бөлінуі арқылы бөлінеді.

Еік жұмыртқалы егіздер - екі сперматозоид екі жұмыртқа жасушасын ұрықтандырудан пайда болады.

Сиам егіздер – бір мүшелер арқылы байланысқан кемтар егіздер.

Онтогенетикалық әдіс

Бұл әдіспен адамның онтогенезі (жеке дамуы) барысында тұқым қуалайтын өзгерістердің бар-жоғы анықталады. Кейбір тұқым қуалайтын ауруларды соған жауапты рецессивті гендерден тұратын гомозиготалы организмнен ғана емес, аз да болса гетерозиготалылардан да байқауға болады. Мысалы, шизофрения ауруын рецессивті ген анықтайды, және ол ауру адам ата-анасының екеуінен де сондай генді алса, яғни рецессивті гомозигота (аа) болса ғана білінеді. Ал, гетерозиготалы (Аа) болса, ол адам ауру болмауға тиіс. Бірақ, кейде онтогенез барысында ондай адам бір қайғылы жағдайға ұшырап, стресс болса ол аурудың шығуы мүмкін.

Сонымен, онтогенетикалық әдістің маңызы — онтогенез барысында белгілі бір ауруды тасымалдайтын рецессивті гендерді анықтау арқылы болашақ ұрпақты ауыр зардаптардан алдын ала сақтандыру.

2. Ой - толғаныс

Тұқым қуалайтын аурулар

Гендік аурулар Хромосомалық аурулар

Хромосомалар санының өзгеруі және олардың құрылымының бұзылуынан пайда болады.

Гендердің өзгеруі нәтижесінде пайда болатын тұқым қуалайтын аурулар

Фенилкето-нурия – кем ақыл,

идио патия -мишықтың өзгеруі

Әйелдердің бойы аласа болып, жыныстық жетілуі баяулап, бедеу болады

Ақыл-есінің туа біте кем болуы, икемсіз, жүрек-тамыр жүйесінің және ішкі секреция бездерінің қызметтерінің бұзылуы байқалады

Жыныс бездері жете дамымайды, ақыл есі кем, аяғы мен бойы ұзын, басы кішкентай

Гипертрихоз гені – ұл баланың құлақ қалқаншасын қалың түк басуы

Гемофилия қан ның ұйымауы, дальтонизм- түсті ажырата алмау

Брахидактилия қысқасаусақ-тылық, полидактилия – алты саусақтылық

Даун синдромы

Клайнфельтер синдромы

У-тіркескен тұқым куалау

Жыныспен тіркескен рецессивті

Аутосомды-рецессивті

Шерешевсеий-Тернер синдромы

Аутосомды -доминантты

ІV.Бекіт

ІV.Бекіту тапсырмалары.

1. Кубизм әдісі

1.Адамның тұқым қуалаушылығын зерттейтін ғылым қалай аталады? (адам генетикасы)

2.Хромосомалық аурулардың негізгі себептері қандай? (Жасушалардың мейоздық бөліну кезіндегі хромосомалардың гаметаларға теңдей ажырамауы)

3.Адамда тұқым қуалайтын аурулар қандай топтарға бөлінеді? (Гендік және хромосомалық аурулар)

4.Суретке қарап аурудың түрін анықтаңыз. (Брахидактилия және полидактилия )

5. Әйелдердің бойы аласа болып, жыныстық жетілуі баяулап, бедеу болатын қандай синдром? (Шерешевский – Тернер синдромы)

6.Суретке қарап аурудың түрін анықтаңыз. (Сиам егіздері)

2. Сәйкестендіру тесті «Ой толғаныс»

1. Генеалогиялық әдіс	А) Адам кариотипіне цитологиялық анализ жасау
2. Цитогенетикалық әдіс	Б) Шежірелік карта құру арқылы зерттеу
3. Онтогенетикалық әдіс	В) ДНК – ның құрамын зерттеу
4. Популяциялық әдіс	Г) Адам онтогенезіне тұқым қуалайтын өзгерістің бар – жоғының анықталуы
5. Биохимиялық әдіс	Д) Тұқым қуалайтын ауруларға себеп болатын гендердің таралу жиелігін зерттеу