Саба?ты? та?ырыбы: Адам генетикасы
Ма?саты :
О?ушылар?а білім тере?дету ма?сатында адам а?засында?ы хромосомаларды? ат?аратын ?ызметін ж?не ма?ызын, хромосомалар ар?ылы т??ым ?уалайтын аурулар мен ауыт?уларды толы? ажырату.
Генетикада адамны? т??ым ?уалаушылы?ын зерттеуге м?мкіндік беретін ?дістерді білу.
?р т?рлі білім к?здерін ?олдана білу Ойларын салыстыру?а,анализдеуге, жалпылау?а ж?не ?орытындылау?а ?лы, дарынды адамдарды? шежірелік карталарын ??ру?а ?йрету. Топпен ж?мыс кезінде о?ушыларды? жа?а к?з?арастарын ?алыптастырып о?ушылар арасында ?йымшылды?ты ж?не сыйласымды?ты ояту. ?з ата – тектерін ??рметтеуге ж?не шежірелік карталарды д?рыс ??ра білуге т?рбиелеу.
Саба?ты? т?рі: кіріктірілген саба?
биология ,?дебиет, Абайтану
Саба?ты? типі: Жа?а білім ме?геру
Саба?ты? ?дісі: СТО: элементтері
- т?сіндіре бас?арып, оза о?ыту
- жеке ж?не топты? ж?мыс
- ?здік ж?мыс
- ?осымша ?дебиеттермен ж?мыс
- с?ра? – жауап
К?рнекіліктер: - электронды о?улы?тар
- слайдтар
- шежірелік карталар
- ?аза?ты? ма?ал – м?телдері ж?не на?ыл с?здері
- ?осымша ?деби о?улы?тар
Саба?ты? ??рылысы.
І. ?йымдастыру кезе?і
ІІ.Жа?а саба?ты ме?геруге психологиялы? дайынды? (?ткен саба?ты пысы?тау)
Кубизм ?дісі (6 с?ра?)
1. Жынысты ?алай аны?тайды ж?не аутосом дегеніміз не?
2. Гомозигота ж?не гетерозигота ??ымдарын т?сіндір (мысал келтір).
3. Хромосомаларды? ?рт?рлілігі.
4. Барр денешігі дегеніміз не?
5. Жыныспен тіркес т??ым ?уалау деген не?
6. Есеп.
ІІІ.Негізгі б?лім. Жа?а та?ырыпты т?сіндіру.
?здері? айтып ?ткендей хромосомалар ар?ылы ?рт?рлі аурулар тасымалданады, осы аурулар т??ым ?уалайды дедік. Біра?, хромосомалар тек ауруды ?ана емес, сол сия?ты адамзат бойында?ы дарындылы? ?асиеттерді де ?рпа?тан ?рпа??а таратып осы ?мірге дейін жетелеп келген.
«Атадан ?л туса игі,
Ата жолын ?уса игі»
деп ?аза? аталарымыз айт?андай, атаны? жолын ?уар ?л туса, оны? бойында?ы бар жа?сы ?асиеттерді ?айталар еді. осы?ан орай адам генетикасын бастай отырып, адам да ?з алдына бір биологиялы? т?л?а екенін ескереміз. Со??ы жылдары адамны? т??ым ?уалаушылы?ын зерттеу ке?інен бет ал?ан ж?не т?рлі ?дістер ?олдана баста?ан.
Топпен ж?мыс.
І топ. Генеологиялы? ?діс
«Жа?сыдан жаман туса да,
Жаманнан жа?сы туса да,
Тартпай ?оймас негізге »
??нанбайды? дарындылы? ?асиетін к?рсететін шежірелік карта ??ру.
Дарындылы? ?асиетті? берілу белгісі.
Генеологиялы? ?діс. Б?л ?дісті? негізінде адамда болатын т?рлі белгілер мен ?асиеттерді? немесе ауруларды? т??ым ?уалауын оны? шы??ан тегіне ?арай зерттеу жатады. Ол ?шін зерттелетін м?селе бойынша ?кесі ж?не шешесі жа?ынан бірнеше буын бойы м?ліметтер жина?талып, соны? негізінде шежірелік сызбан?с?а жасалады. Кейбір белгілер мен ?асиеттер кез келген ?рпа??а беріле алады, я?ни доминанттылы? жолмен т??ым ?уалап, Мендель за?дарына ба?ынады. М?ндай жолмен т??ым ?уалайтын белгілерге полидактилия (сауса?тарды? арты? болуы), бетті? секпілі, катаракта, шашты? ?аралы?ы ж?не т.б. жатады. Генеологиялы? ?діспен адамны? кейбір ?абілеттеріні? мысалы, музыка?а, шешен с?йлеуге, математика?а бейімділігі ж?не т.б. т??ым ?уалайтынды?ы аны?тал?ан. Ондай ?асиеттер ?рпа?тан-?рпа??а беріледі. Айталы? музыка?а ?абілеттілік ?йгілі Бахтарды? ?улетінде бол?ан. М?ндай мысалдарды ?зімізді? ?аза? дарындыларынан да келтіруге болады. ?лы Абайды? ?кесі ??нанбай ?улетінен тара?ан ?рпа?тарды? ішінде а?ындар, сазгерлер, шешен с?йлейтіндер к?п бол?ан. Олар: баласы, ?аза?ты? жазба ?дебиетіні? негізін салушы — Абай (Ибра?им); немерелері — Ш?керім, ?бдірахман, Ма?ауия, А?ылбай ж?не т.б.
ІІ топ. Цитогенетикалы? ?діс.
«Бір биеден ала да туады, ??ла да туады».
О?ушылар осы ?дісті? ма?ынасын толы? ашып беруі тиіс.
Мысалы ХРОМОСОМА 23 Ж?П-
22 Ж?П АУТОСОМ 1 Ж?П ЖЫНЫС ХРОМОСОМАСЫ
?АЛЫПТЫ КАРИОТИП
?алыпты кариотипті? б?зылуыны? себебі неде?
Сол сия?ты ??ымдарды ашып айту
Цитогенетикалы? ?діс. Б?л ?діспен сау немесе ауру адамны? кариотипіне (хромосома жиынты?ына) цитогенетикалы? талдау жасалады. Цитогенетикалы? ?дісті пайдаланып т???ыш рет 1956 жылы Дж.Тийо мен А.Леван ?алыпты жа?дайда адамны? дене клеткаларында 22 ж?п аутосомалар ж?не бір ж?п — жынысты? хромосомалар болатынды?ын аны?тады. Б?рын?ы жыныс генетикасы та?ырыбында айтыл?андай ер адамда жынысты? хромосома гетероморфты (ХУ), ал ?йел адамда гомоморфты (ХХ) болып келетіндігі д?лелденді. Б?л ?дісті ?олдану адамны? дене ж?не жыныс клеткаларында пайда болатын хромосомалы? ?згерістерді бай?ау?а м?мкіндік ту?ызады. М?ндай ?згерістер т?рлі ауруларды? тууына себепкер болады. Сонды?тан цитогенетикалы? ?дісті медицинада диагностикалы? ма?сатта ?олданады.
ІІІ топ.Популяциялы? ?діс
«Жеті атаны білмеген - жетесіз».
Гендер екіге б?лінеді.
Біркелкі тарал?ан гендер, На?тылы географиялы? айма?тарда кездесетін гендер
Популяциялы? ?діс - жекелеген гендерді? немесе хромосомды? ?згерістерді? адам популяциясына таралуын зерттейді.Т?рлі патологиялы? белгілерді аны?тайтын рецессивті гендер к?пшілік жа?дайда гетерозиготалы к?йде болады.Біра? туысты? некеде м?ндай гендер гомозиготалы к?йге к?шіп, фенотиптік к?рініс беруі де м?мкін.
Я?ни отбасында бала ?лі туады немесе кеміс туады. Мысалы:
?аза?ты? «?ал?аман Мамыр» поэмасында?ы туысты? ?атынас.
IV топ. Егіздерді салыстыру.
Егіз болып туу адам баласында жиі кездесетін ??былыс. Оларды? екі т?рі болады: бір ж?мырт?алы? ж?не ?р ж?мырт?алы?. Бір ж?мырт?алы? егіздер дегеніміз — бір ж?мырт?а клеткасыны? бір спермато-зоидпен ?ры?тануынан екі зиготаны? дамуы. М?ндай егіздер бір-біріне айнымастай ??сас болады, себебі, оларды? генотипі бір.
Ал ?р ж?мырт?а клеткаларыны? ?р т?рлі сперматозоидтармен бір мезгілде ?ры?тануынан дамы?ан егіздер бір-біріне онша ??самауы м?мкін. Себебі ?р т?рлі ж?мырт?а клеткалары мен сперматозоидтарда?ы гендерді? ?йлесімі т?рліше болып келеді. Осыны? ішінде бір ж?мырт?алы? егіздер аса ма?ызды жалпы биологиялы? проблеманы, атап айт?анда, белгі-?асиеттерді? дамып ?алыптасуы ?шін т??ым ?уалаушылы? пен сырт?ы ортаны? ?серін зерттеуде ы??айлы материал болып табылады. Мысалы, адамны? бойында?ы туа біткен ?абілетті дамытып, ?алыптастыру ?шін о?у мен т?рбиені? ?андай ма?ызы бар екендігі аны?талады.
Сонымен ?атар, егіздік ?діс адамны? кейбір т??ым ?уалайтын аурулар?а (шизофрения, эпилепсия, гемофилия ж?не т.б.) бейімділігін алдын ала аны?тау?а к?мектеседі.
Егіздер
БЕ
(монозиготалар)
ЕЕ
(дизиготалар)
О?ушылар егіздерді аны?тау критерийлерін ашып айтады.
V топ. Онтогенетикалы? ?діс.
Онтогенетикалы? ?діс. Б?л ?діспен адамны? онтогенезі (жеке дамуы) барысында т??ым ?уалайтын ?згерістерді? бар-жо?ы аны?талады. Кейбір т??ым ?уалайтын ауруларды со?ан жауапты рецессивті гендерден т?ратын гомозиготалы организмнен ?ана емес, аз да болса гетерозиготалылардан да бай?ау?а болады. Мысалы, шизофрения ауруын рецессивті ген аны?тайды, ж?не ол ауру адам ата-анасыны? екеуінен де сондай генді алса, я?ни рецессивті гомозигота (аа) болса ?ана білінеді. Ал, гетерозиготалы (Аа) болса, ол адам ауру болмау?а тиіс. Біра?, кейде онтогенез барысында ондай адам бір ?ай?ылы жа?дай?а ?шырап, стресс болса ол ауруды? шы?уы м?мкін.
Сонымен, онтогенетикалы? ?дісті? ма?ызы — онтогенез барысында белгілі бір ауруды тасымалдайтын рецессивті гендерді аны?тау ар?ылы болаша? ?рпа?ты ауыр зардаптардан алдын ала са?тандыру.
IV. Жа?а саба?ты бекіту. Де?гейлік тапсырмалар.
І – де?гей С?ра?тар мен тапсырмалар
ІІ-де?гей.
Есептер шы?ару (Жыныспен тіркес т??ым ?уалау).
ІІІ-де?гей.
Тест тапсырмалары (15 с?ра?).
V. ?й тапсырмасы беру.
(?рбір бала ?з жан?ясыны? шежірелік картасын ??ру).
