Адам генетикасы

Саба?ты? та?ырыбы: Адам генетикасы

Ма?саты :

О?ушылар?а білім тере?дету ма?сатында адам а?засында?ы хромосомаларды? ат?аратын ?ызметін ж?не ма?ызын, хромосомалар ар?ылы т??ым ?уалайтын аурулар мен ауыт?уларды толы? ажырату.

Генетикада адамны? т??ым ?уалаушылы?ын зерттеуге м?мкіндік беретін ?дістерді білу.

?р т?рлі білім к?здерін ?олдана білу Ойларын салыстыру?а,анализдеуге, жалпылау?а ж?не ?орытындылау?а ?лы, дарынды адамдарды? шежірелік карталарын ??ру?а ?йрету. Топпен ж?мыс кезінде о?ушыларды? жа?а к?з?арастарын ?алыптастырып о?ушылар арасында ?йымшылды?ты ж?не сыйласымды?ты ояту. ?з ата – тектерін ??рметтеуге ж?не шежірелік карталарды д?рыс ??ра білуге т?рбиелеу.

Саба?ты? т?рі: кіріктірілген саба?

биология ,?дебиет, Абайтану

Саба?ты? типі: Жа?а білім ме?геру

Саба?ты? ?дісі: СТО: элементтері

т?сіндіре бас?арып, оза о?ыту
жеке ж?не топты? ж?мыс
?здік ж?мыс
?осымша ?дебиеттермен ж?мыс
с?ра? – жауап

К?рнекіліктер: - электронды о?улы?тар

слайдтар
шежірелік карталар
?аза?ты? ма?ал – м?телдері ж?не на?ыл с?здері
?осымша ?деби о?улы?тар

Саба?ты? ??рылысы.

І. ?йымдастыру кезе?і

ІІ.Жа?а саба?ты ме?геруге психологиялы? дайынды? (?ткен саба?ты пысы?тау)

Кубизм ?дісі (6 с?ра?)

1. Жынысты ?алай аны?тайды ж?не аутосом дегеніміз не?

2. Гомозигота ж?не гетерозигота ??ымдарын т?сіндір (мысал келтір).

3. Хромосомаларды? ?рт?рлілігі.

4. Барр денешігі дегеніміз не?

5. Жыныспен тіркес т??ым ?уалау деген не?

6. Есеп.

ІІІ.Негізгі б?лім. Жа?а та?ырыпты т?сіндіру.

?здері? айтып ?ткендей хромосомалар ар?ылы ?рт?рлі аурулар тасымалданады, осы аурулар т??ым ?уалайды дедік. Біра?, хромосомалар тек ауруды ?ана емес, сол сия?ты адамзат бойында?ы дарындылы? ?асиеттерді де ?рпа?тан ?рпа??а таратып осы ?мірге дейін жетелеп келген.

«Атадан ?л туса игі,

Ата жолын ?уса игі»

деп ?аза? аталарымыз айт?андай, атаны? жолын ?уар ?л туса, оны? бойында?ы бар жа?сы ?асиеттерді ?айталар еді. осы?ан орай адам генетикасын бастай отырып, адам да ?з алдына бір биологиялы? т?л?а екенін ескереміз. Со??ы жылдары адамны? т??ым ?уалаушылы?ын зерттеу ке?інен бет ал?ан ж?не т?рлі ?дістер ?олдана баста?ан.

Топпен ж?мыс.

І топ. Генеологиялы? ?діс

«Жа?сыдан жаман туса да,

Жаманнан жа?сы туса да,

Тартпай ?оймас негізге »

??нанбайды? дарындылы? ?асиетін к?рсететін шежірелік карта ??ру.

Дарындылы? ?асиетті? берілу белгісі.

Генеологиялы? ?діс. Б?л ?дісті? негізінде адамда болатын т?рлі белгілер мен ?асиеттерді? немесе ауруларды? т??ым ?уалауын оны? шы??ан тегіне ?арай зерттеу жатады. Ол ?шін зерттелетін м?селе бойынша ?кесі ж?не шешесі жа?ынан бірнеше буын бойы м?ліметтер жина?талып, соны? негізінде шежірелік сызбан?с?а жасалады. Кейбір белгілер мен ?асиеттер кез келген ?рпа??а беріле алады, я?ни доминанттылы? жолмен т??ым ?уалап, Мендель за?дарына ба?ынады. М?ндай жолмен т??ым ?уалайтын белгілерге полидактилия (сауса?тарды? арты? болуы), бетті? секпілі, катаракта, шашты? ?аралы?ы ж?не т.б. жатады. Генеологиялы? ?діспен адамны? кейбір ?абілеттеріні? мысалы, музыка?а, шешен с?йлеуге, математика?а бейімділігі ж?не т.б. т??ым ?уалайтынды?ы аны?тал?ан. Ондай ?асиеттер ?рпа?тан-?рпа??а беріледі. Айталы? музыка?а ?абілеттілік ?йгілі Бахтарды? ?улетінде бол?ан. М?ндай мысалдарды ?зімізді? ?аза? дарындыларынан да келтіруге болады. ?лы Абайды? ?кесі ??нанбай ?улетінен тара?ан ?рпа?тарды? ішінде а?ындар, сазгерлер, шешен с?йлейтіндер к?п бол?ан. Олар: баласы, ?аза?ты? жазба ?дебиетіні? негізін салушы — Абай (Ибра?им); немерелері — Ш?керім, ?бдірахман, Ма?ауия, А?ылбай ж?не т.б.

ІІ топ. Цитогенетикалы? ?діс.

«Бір биеден ала да туады, ??ла да туады».

О?ушылар осы ?дісті? ма?ынасын толы? ашып беруі тиіс.

Мысалы ХРОМОСОМА 23 Ж?П-

22 Ж?П АУТОСОМ 1 Ж?П ЖЫНЫС ХРОМОСОМАСЫ

?АЛЫПТЫ КАРИОТИП

?алыпты кариотипті? б?зылуыны? себебі неде?

Сол сия?ты ??ымдарды ашып айту

Цитогенетикалы? ?діс. Б?л ?діспен сау немесе ауру адамны? кариотипіне (хромосома жиынты?ына) цитогенетикалы? талдау жасалады. Цитогенетикалы? ?дісті пайдаланып т???ыш рет 1956 жылы Дж.Тийо мен А.Леван ?алыпты жа?дайда адамны? дене клеткаларында 22 ж?п аутосомалар ж?не бір ж?п — жынысты? хромосомалар болатынды?ын аны?тады. Б?рын?ы жыныс генетикасы та?ырыбында айтыл?андай ер адамда жынысты? хромосома гетероморфты (ХУ), ал ?йел адамда гомоморфты (ХХ) болып келетіндігі д?лелденді. Б?л ?дісті ?олдану адамны? дене ж?не жыныс клеткаларында пайда болатын хромосомалы? ?згерістерді бай?ау?а м?мкіндік ту?ызады. М?ндай ?згерістер т?рлі ауруларды? тууына себепкер болады. Сонды?тан цитогенетикалы? ?дісті медицинада диагностикалы? ма?сатта ?олданады.

ІІІ топ.Популяциялы? ?діс

«Жеті атаны білмеген - жетесіз».

Гендер екіге б?лінеді.

Біркелкі тарал?ан гендер, На?тылы географиялы? айма?тарда кездесетін гендер

Популяциялы? ?діс - жекелеген гендерді? немесе хромосомды? ?згерістерді? адам популяциясына таралуын зерттейді.Т?рлі патологиялы? белгілерді аны?тайтын рецессивті гендер к?пшілік жа?дайда гетерозиготалы к?йде болады.Біра? туысты? некеде м?ндай гендер гомозиготалы к?йге к?шіп, фенотиптік к?рініс беруі де м?мкін.

Я?ни отбасында бала ?лі туады немесе кеміс туады. Мысалы:

?аза?ты? «?ал?аман Мамыр» поэмасында?ы туысты? ?атынас.

IV топ. Егіздерді салыстыру.

Егіз болып туу адам баласында жиі кездесетін ??былыс. Оларды? екі т?рі болады: бір ж?мырт?алы? ж?не ?р ж?мырт?алы?. Бір ж?мырт?алы? егіздер дегеніміз — бір ж?мырт?а клеткасыны? бір спермато-зоидпен ?ры?тануынан екі зиготаны? дамуы. М?ндай егіздер бір-біріне айнымастай ??сас болады, себебі, оларды? генотипі бір.

Ал ?р ж?мырт?а клеткаларыны? ?р т?рлі сперматозоидтармен бір мезгілде ?ры?тануынан дамы?ан егіздер бір-біріне онша ??самауы м?мкін. Себебі ?р т?рлі ж?мырт?а клеткалары мен сперматозоидтарда?ы гендерді? ?йлесімі т?рліше болып келеді. Осыны? ішінде бір ж?мырт?алы? егіздер аса ма?ызды жалпы биологиялы? проблеманы, атап айт?анда, белгі-?асиеттерді? дамып ?алыптасуы ?шін т??ым ?уалаушылы? пен сырт?ы ортаны? ?серін зерттеуде ы??айлы материал болып табылады. Мысалы, адамны? бойында?ы туа біткен ?абілетті дамытып, ?алыптастыру ?шін о?у мен т?рбиені? ?андай ма?ызы бар екендігі аны?талады.

Сонымен ?атар, егіздік ?діс адамны? кейбір т??ым ?уалайтын аурулар?а (шизофрения, эпилепсия, гемофилия ж?не т.б.) бейімділігін алдын ала аны?тау?а к?мектеседі.

Егіздер

БЕ

(монозиготалар)

ЕЕ

(дизиготалар)

О?ушылар егіздерді аны?тау критерийлерін ашып айтады.

V топ. Онтогенетикалы? ?діс.

Онтогенетикалы? ?діс. Б?л ?діспен адамны? онтогенезі (жеке дамуы) барысында т??ым ?уалайтын ?згерістерді? бар-жо?ы аны?талады. Кейбір т??ым ?уалайтын ауруларды со?ан жауапты рецессивті гендерден т?ратын гомозиготалы организмнен ?ана емес, аз да болса гетерозиготалылардан да бай?ау?а болады. Мысалы, шизофрения ауруын рецессивті ген аны?тайды, ж?не ол ауру адам ата-анасыны? екеуінен де сондай генді алса, я?ни рецессивті гомозигота (аа) болса ?ана білінеді. Ал, гетерозиготалы (Аа) болса, ол адам ауру болмау?а тиіс. Біра?, кейде онтогенез барысында ондай адам бір ?ай?ылы жа?дай?а ?шырап, стресс болса ол ауруды? шы?уы м?мкін.

Сонымен, онтогенетикалы? ?дісті? ма?ызы — онтогенез барысында белгілі бір ауруды тасымалдайтын рецессивті гендерді аны?тау ар?ылы болаша? ?рпа?ты ауыр зардаптардан алдын ала са?тандыру.

IV. Жа?а саба?ты бекіту. Де?гейлік тапсырмалар.

І – де?гей С?ра?тар мен тапсырмалар

ІІ-де?гей.

Есептер шы?ару (Жыныспен тіркес т??ым ?уалау).

ІІІ-де?гей.

Тест тапсырмалары (15 с?ра?).

V. ?й тапсырмасы беру.

(?рбір бала ?з жан?ясыны? шежірелік картасын ??ру).

Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?

Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.

Быстро и объективно проверять знания учащихся.

Сделать изучение нового материала максимально понятным.

Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.

Наладить дисциплину на своих уроках.

Получить возможность работать творчески.

=> ПОЛУЧИТЬ СУПЕРСПОСОБНОСТИ УЧИТЕЛЯ <=

Просмотр содержимого документа
«Адам генетикасы »

Сабақтың тақырыбы: Адам генетикасы

Мақсаты :

Оқушыларға білім тереңдету мақсатында адам ағзасындағы хромосомалардың атқаратын қызметін және маңызын, хромосомалар арқылы тұқым қуалайтын аурулар мен ауытқуларды толық ажырату.

Генетикада адамның тұқым қуалаушылығын зерттеуге мүмкіндік беретін әдістерді білу.

Әр түрлі білім көздерін қолдана білу Ойларын салыстыруға,анализдеуге, жалпылауға және қорытындылауға Ұлы, дарынды адамдардың шежірелік карталарын құруға үйрету. Топпен жұмыс кезінде оқушылардың жаңа көзқарастарын қалыптастырып оқушылар арасында ұйымшылдықты және сыйласымдықты ояту. Өз ата – тектерін құрметтеуге және шежірелік карталарды дұрыс құра білуге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: кіріктірілген сабақ

биология ,әдебиет, Абайтану

Сабақтың типі: Жаңа білім меңгеру

Сабақтың әдісі: СТО: элементтері

түсіндіре басқарып, оза оқыту
жеке және топтық жұмыс
өздік жұмыс
қосымша әдебиеттермен жұмыс
сұрақ – жауап

Көрнекіліктер: - электронды оқулықтар

слайдтар
шежірелік карталар
қазақтың мақал – мәтелдері және нақыл сөздері
қосымша әдеби оқулықтар

Сабақтың құрылысы.

І. Ұйымдастыру кезеңі

ІІ.Жаңа сабақты меңгеруге психологиялық дайындық (өткен сабақты пысықтау)

Кубизм әдісі (6 сұрақ)

1. Жынысты қалай анықтайды және аутосом дегеніміз не?

2. Гомозигота және гетерозигота ұғымдарын түсіндір (мысал келтір).

3. Хромосомалардың әртүрлілігі.

4. Барр денешігі дегеніміз не?

5. Жыныспен тіркес тұқым қуалау деген не?

6. Есеп.

ІІІ.Негізгі бөлім. Жаңа тақырыпты түсіндіру.

Өздерің айтып өткендей хромосомалар арқылы әртүрлі аурулар тасымалданады, осы аурулар тұқым қуалайды дедік. Бірақ, хромосомалар тек ауруды ғана емес, сол сияқты адамзат бойындағы дарындылық қасиеттерді де ұрпақтан ұрпаққа таратып осы өмірге дейін жетелеп келген.

«Атадан ұл туса игі,

Ата жолын қуса игі»

деп қазақ аталарымыз айтқандай, атаның жолын қуар ұл туса, оның бойындағы бар жақсы қасиеттерді қайталар еді. осыған орай адам генетикасын бастай отырып, адам да өз алдына бір биологиялық тұлға екенін ескереміз. Соңғы жылдары адамның тұқым қуалаушылығын зерттеу кеңінен бет алған және түрлі әдістер қолдана бастаған.

Топпен жұмыс.

І топ. Генеологиялық әдіс

«Жақсыдан жаман туса да,

Жаманнан жақсы туса да,

Тартпай қоймас негізге »

Құнанбайдың дарындылық қасиетін көрсететін шежірелік карта құру.

Дарындылық қасиеттің берілу белгісі.

Генеологиялық әдіс. Бұл әдістің негізінде адамда болатын түрлі белгілер мен қасиеттердің немесе аурулардың тұқым қуалауын оның шыққан тегіне қарай зерттеу жатады. Ол үшін зерттелетін мәселе бойынша әкесі және шешесі жағынан бірнеше буын бойы мәліметтер жинақталып, соның негізінде шежірелік сызбанұсқа жасалады. Кейбір белгілер мен қасиеттер кез келген ұрпаққа беріле алады, яғни доминанттылық жолмен тұқым қуалап, Мендель заңдарына бағынады. Мұндай жолмен тұқым қуалайтын белгілерге полидактилия (саусақтардың артық болуы), беттің секпілі, катаракта, шаштың қаралығы және т.б. жатады. Генеологиялық әдіспен адамның кейбір қабілеттерінің мысалы, музыкаға, шешен сөйлеуге, математикаға бейімділігі және т.б. тұқым қуалайтындығы анықталған. Ондай қасиеттер ұрпақтан-ұрпаққа беріледі. Айталық музыкаға қабілеттілік әйгілі Бахтардың әулетінде болған. Мұндай мысалдарды өзіміздің қазақ дарындыларынан да келтіруге болады. Ұлы Абайдың әкесі Құнанбай әулетінен тараған ұрпақтардың ішінде ақындар, сазгерлер, шешен сөйлейтіндер көп болған. Олар: баласы, қазақтың жазба әдебиетінің негізін салушы — Абай (Ибраһим); немерелері — Шәкерім, Әбдірахман, Мағауия, Ақылбай және т.б.

ІІ топ. Цитогенетикалық әдіс.

«Бір биеден ала да туады, құла да туады».

Оқушылар осы әдістің мағынасын толық ашып беруі тиіс.

Мысалы ХРОМОСОМА 23 ЖҰП-

22 ЖҰП АУТОСОМ 1 ЖҰП ЖЫНЫС ХРОМОСОМАСЫ

ҚАЛЫПТЫ КАРИОТИП

Қалыпты кариотиптің бұзылуының себебі неде?

Сол сияқты ұғымдарды ашып айту

Цитогенетикалық әдіс. Бұл әдіспен сау немесе ауру адамның кариотипіне (хромосома жиынтығына) цитогенетикалық талдау жасалады. Цитогенетикалық әдісті пайдаланып тұңғыш рет 1956 жылы Дж.Тийо мен А.Леван қалыпты жағдайда адамның дене клеткаларында 22 жұп аутосомалар және бір жұп — жыныстық хромосомалар болатындығын анықтады. Бұрынғы жыныс генетикасы тақырыбында айтылғандай ер адамда жыныстық хромосома гетероморфты (ХУ), ал әйел адамда гомоморфты (ХХ) болып келетіндігі дәлелденді. Бұл әдісті қолдану адамның дене және жыныс клеткаларында пайда болатын хромосомалық өзгерістерді байқауға мүмкіндік туғызады. Мұндай өзгерістер түрлі аурулардың тууына себепкер болады. Сондықтан цитогенетикалық әдісті медицинада диагностикалық мақсатта қолданады.

ІІІ топ.Популяциялық әдіс

«Жеті атаны білмеген - жетесіз».

Гендер екіге бөлінеді.

Біркелкі таралған гендер, Нақтылы географиялық аймақтарда кездесетін гендер

Популяциялық әдіс - жекелеген гендердің немесе хромосомдық өзгерістердің адам популяциясына таралуын зерттейді.Түрлі патологиялық белгілерді анықтайтын рецессивті гендер көпшілік жағдайда гетерозиготалы күйде болады.Бірақ туыстық некеде мұндай гендер гомозиготалы күйге көшіп, фенотиптік көрініс беруі де мүмкін.

Яғни отбасында бала өлі туады немесе кеміс туады. Мысалы:

Қазақтың «Қалқаман Мамыр» поэмасындағы туыстық қатынас.

IV топ. Егіздерді салыстыру.

Егіз болып туу адам баласында жиі кездесетін құбылыс. Олардың екі түрі болады: бір жұмыртқалық және әр жұмыртқалық. Бір жұмыртқалық егіздер дегеніміз — бір жұмыртқа клеткасының бір спермато-зоидпен ұрықтануынан екі зиготаның дамуы. Мұндай егіздер бір-біріне айнымастай ұқсас болады, себебі, олардың генотипі бір.

Ал әр жұмыртқа клеткаларының әр түрлі сперматозоидтармен бір мезгілде ұрықтануынан дамыған егіздер бір-біріне онша ұқсамауы мүмкін. Себебі әр түрлі жұмыртқа клеткалары мен сперматозоидтардағы гендердің үйлесімі түрліше болып келеді. Осының ішінде бір жұмыртқалық егіздер аса маңызды жалпы биологиялық проблеманы, атап айтқанда, белгі-қасиеттердің дамып қалыптасуы үшін тұқым қуалаушылық пен сыртқы ортаның әсерін зерттеуде ыңғайлы материал болып табылады. Мысалы, адамның бойындағы туа біткен қабілетті дамытып, қалыптастыру үшін оқу мен тәрбиенің қандай маңызы бар екендігі анықталады.

Сонымен қатар, егіздік әдіс адамның кейбір тұқым қуалайтын ауруларға (шизофрения, эпилепсия, гемофилия және т.б.) бейімділігін алдын ала анықтауға көмектеседі.

Егіздер

БЕ

(монозиготалар)

ЕЕ

(дизиготалар)

Оқушылар егіздерді анықтау критерийлерін ашып айтады.

V топ. Онтогенетикалық әдіс.

Онтогенетикалық әдіс. Бұл әдіспен адамның онтогенезі (жеке дамуы) барысында тұқым қуалайтын өзгерістердің бар-жоғы анықталады. Кейбір тұқым қуалайтын ауруларды соған жауапты рецессивті гендерден тұратын гомозиготалы организмнен ғана емес, аз да болса гетерозиготалылардан да байқауға болады. Мысалы, шизофрения ауруын рецессивті ген анықтайды, және ол ауру адам ата-анасының екеуінен де сондай генді алса, яғни рецессивті гомозигота (аа) болса ғана білінеді. Ал, гетерозиготалы (Аа) болса, ол адам ауру болмауға тиіс. Бірақ, кейде онтогенез барысында ондай адам бір қайғылы жағдайға ұшырап, стресс болса ол аурудың шығуы мүмкін.

Сонымен, онтогенетикалық әдістің маңызы — онтогенез барысында белгілі бір ауруды тасымалдайтын рецессивті гендерді анықтау арқылы болашақ ұрпақты ауыр зардаптардан алдын ала сақтандыру.

IV. Жаңа сабақты бекіту. Деңгейлік тапсырмалар.

І – деңгей Сұрақтар мен тапсырмалар

ІІ-деңгей.

Есептер шығару (Жыныспен тіркес тұқым қуалау).

ІІІ-деңгей.

Тест тапсырмалары (15 сұрақ).

V. Үй тапсырмасы беру.

(Әрбір бала өз жанұясының шежірелік картасын құру).