Современные технологии обучения

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI

MAKTABGACHA VA MAKTAB

TA’LIMI VАZIRLIGI

“ANIQ VA TABIIY FANLAR METODIKASI” KAFEDRASI

2.2. “O‘QITISHNING ZAMONAVIY TEXNOLOGIYALARI” MODULI BO‘YICHA

О‘QUV-USLUBIY MAJMUA

KIRISH

Ushbu ishchi o‘quv dasturi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil

11-maydagi “2022–2026-yillarda maktab ta’limini rivojlantirish bo‘yicha milliy dasturni tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-134-son farmoni, 2019-yil 29-apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5712-son farmoni, 2021-yil 25-yanvardagi “Xalq ta’limi sohasidagi ilmiy-tadqiqot faoliyatini qo‘llab-quvvatlash hamda uzluksiz kasbiy rivojlantirish tizimini joriy qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4963-son qarori, Vazirlar Mahkamasining 2022-yil 17-yanvardagi “Xalq ta’limi xodimlarini uzluksiz kasbiy rivojlantirish tizimini tashkil etish tartibi to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi 25-son qarorlarida belgilangan vazifalar hamda Xalq ta’limi vazirining 2022-yil 20-apreldagi “Davlat ta’lim talablarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 121-sonli buyrug‘i ijrosini ta’minlash maqsadida, shuningdek, umumiy o‘rta ta’lim maktabi o‘qituvchilarining kasbiy standartlari asosida pedagog kadrlar malakasini oshirishning ilg‘or va shaffof tashkiliy-huquqiy mexanizmlarini tatbiq etish yo‘li bilan umumiy o‘rta ta’lim tizimida kadrlar siyosatini shakllantirishning zamonaviy tamoyillarini joriy etish bo‘yicha belgilangan ustuvor vazifalar mazmunidan kelib chiqqan holda tuzilgan bo‘lib, zamonaviy talablar asosida umumiy o‘rta ta’lim muassasalari pedagog kadrlarini uzluksiz kasbiy rivojlantirish jarayonlarining mazmunini takomillashtirish hamda ularning kasbiy kompetentligini muntazam oshirishni nazarda tutadi.

Ishchi o‘quv dasturi mazmuni Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligining 2023-yil 14-noyabrdagi 540-son buyrug‘i asosida o‘tkazilgan diagnostik test natijalariga ko‘ra, o‘quv fanlarining nazariyasi va amaliyoti uyg‘unligini ta’minlash, ta’limdagi ilg‘or yutuqlarni o‘rganish, inklyuziv ta’limga qadriyatli munosabat, o‘quv-tarbiya jarayonini modellashtirish va uni ta’lim jarayoniga tatbiq etish, ta’limda raqamli texnologiyalardan samarali foydalanish, XXI asr ko‘nikmalarini rivojlantirish: 4K – tanqidiy va kreativ fikrlash, hamkorlikda ishlash, kommunikativ ko‘nikmalarini shakllantirish hamda tarbiyaviy faoliyatni tashkil etish bo‘yicha tegishli yangi bilim, ko‘nikma, malaka va kompetensiyalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan.

Shuningdek, o‘quv modullarining mazkur dastur doirasida taqdim etilayotgan mazmuni umumiy o‘rta ta’lim muassasalari pedagog kadrlarining malakasini oshirish mazmuni, sifati va ularning tayyorgarligiga qo‘yiladigan umumiy malaka talablari asosida shakllantirilgan bo‘lib, pedagoglarning o‘z kasbiy faoliyatiga doir zamonaviy bilim va innovatsiyalar, ilg‘or xorijiy tajribalardan samarali foydalanish hamda axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini o‘quv jarayoniga keng tatbiq etish darajasini oshirish hisobiga ularning uzluksiz kasbiy rivojlanishini nazarda tutadi.

Umumiy o‘rta ta’lim maktab o‘qituvchilarining uzluksiz kasbiy rivojlantirish kursi namunaviy o‘quv dasturi, umumiy o‘rta ta’lim maktabi o‘qituvchilari kasbiy standartida belgilangan kompetensiyalar va diagnostik test natijalari asosida IV-tabaqada shakllantirilgan tayanch o‘quv rejasining 2 ta blok tarkibidagi quyidagi 8 ta o‘quv modullar mazmunini o‘z ichiga oladi:

I. Ta’lim va tarbiya jarayonini tashkil etish.

1.1. Tarbiya metodikasi asoslari;

1.2. Ta’limda ilgʻor xorijiy tajribalar;

1.3. Ta’limda raqamli texnologiyalar;

1.4. Inklyuziv ta’lim asoslari.

II. Mutaxassislik fanlari.

2.1. Mutaxassislik fanlari nazariy-amaliy asoslari;

2.2. Oʻqitishning zamonaviy texnologiyalari;

2.3. 4K koʻnikmalarini shakllantirish metodikasi;

2.4. Tanlov fanlar.

Kursning maqsadi va vazifalari

Kursning maqsadi - ta’lim-tarbiya jarayoni samaradorligini oshirish uchun zarur bo‘ladigan kasbiy bilim, ko‘nikma va malakalarni zamonaviy yondashuvlar, malaka talablari asosida muntazam yangilash, ularning kasbiy faoliyatga doir kompetentligini rivojlantirishdan iborat.

Kursning vazifasi - tinglovchilarga jamiyatda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar mazmuni va ta’lim-tarbiya jarayonini sifatli va samarali tashkil etishning metodologik asoslarini singdirish;

Kurs yakunida tinglovchilarning bilim, ko‘nikma, malaka va kompetensiyalariga qo‘yiladigan talablar – umumiy oʻrta ta’lim maktab oʻqituvchisining kasb standarti asosida, tegishli yoʻnalish boʻyicha umumiy oʻrta ta’lim maktab pedagog kadrlarini uzluksiz kasbiy rivojlantirish mazmuni, sifati hamda o‘qituvchilarning tayyorgarligi hamda kompetentligiga qoʻyiladigan malaka talablari bilan belgilanadi.

Kurs hajmi

Uzluksiz kasbiy rivojlantirish kursining hajmi 144 soatni tashkil etadi.

Mazkur soatlar 4-tabaqa uchun 3 yillik muddat kesimida quyidagicha taqsimlanadi.

IV tabaqa ta’lim dasturi – kasbiy mahorati va bilim koʻrsatkichlari past boʻlgan pedagog kadrlar uchun uchun 108 soat soat ishlab chiqarishdan ajralgan holda malaka oshirish va 36 soat mustaqil ta’lim shaklida tashkil etiladi. Jumladan:

birinchi yil – 12 soat mustaqil ta’lim, 36 soat ishlab chiqarishdan ajralgan holda malaka oshirish;

ikkinchi yil – 12 soat mustaqil ta’lim, 36 soat ishlab chiqarishdan ajralgan holda malaka oshirish;

uchinchi yil – 12 soat mustaqil ta’lim, 36 soat ishlab chiqarishdan ajralgan holda malaka oshirish.

ISHCHI O‘QUV DASTUR

2.2. Oʻqitishning zamonaviy texnologiyalari

MODUL BO‘YICHA SOATLAR TAQSIMOTI

T/r	Modul mavzulari	O‘quv mashg‘ulotlar
		Jami		Ma’ruza		Amaliy
1.	Informatika va axborot texnologiyalari fanini o‘qitish metodikasini takomillashtirish, ilg‘or ish tajribasini o‘rganish va ularni ommalashtirish	2				2
2.	Informatika va axborot texnologiyalari faniga zamonaviy pedagogik texnologiyalarni joriy etish samaradorligini aniqlash mezonlari	2				2
3.	Informatika va axborot texnologiyalari fanini o‘qitishda “Loyiha” tushunchasi	2				2
4.	Informatika va axborot texnologiyalari fanida muammoli ta’limning ilmiy-nazariy asoslari	2				2
5.	Informatika va axborot texnologiyalari fanini o‘qitishda bilim, ko‘nikma, malaka va kompetensiyalarni baholashdagi yangicha yondashuvlar	2				2
6.	Informatika va axborot texnologiyalari fanini o‘qitishda baholash texnologiyalari va metodikasi	2				2
Jami			12				12

AMALIY MASHG‘ULOT MAZMUNI

1-mavzu: Informatika va axborot texnologiyalari fanini o‘qitish metodikasini takomillashtirish, ilg‘or ish tajribasini o‘rganish va ularni ommalashtirish (2 soat amaliy).

Informatika va axborot texnologiyalari fanini o‘qitish metodikasini takomillashtirish, ilg‘or ish tajribasini o‘rganish va ularni ommalashtirish. Ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini yanada rivojlantirish, uzluksiz ta’lim
tizimi mazmunini sifat jihatidan yangilash, ta’lim tizimida ta’lim sifatini oshirish,
o‘qitish metodikasini takomillashtirish, ilg‘or ish tajribalarni o‘rganish va ularni
ommalashtirish, shuningdek, umumiy o‘rta ta’lim sohasiga zamonaviy axborotkommunikatsiya texnologiyalari va innovatsion loyihalarni joriy etish, umumiyo‘rta ta’lim tizimida faoliyat olib borayotgan amaliyotchi o‘qituvchilar va
metodistlarning ilg‘or ish tajribalarini o‘rganish.

2-mavzu: Informatika va axborot texnologiyalari faniga zamonaviy pedagogik texnologiyalarni joriy etish samaradorligini aniqlash mezonlari (2 soat amaliy).

Informatika va axborot texnologiyalari faniga zamonaviy pedagogik texnologiyalarni joriy etish mezonlari: samarali natija kafolatlangani, natijaviyligi; o‘quvchilarni mustaqil ravishda bilim olishga yo‘naltirish; o‘qituvchilarning kasbiy tayyorgarligi; o‘rtacha o‘zlashtirishga qobiliyatli o‘quvchining imkoniyatlarini inobatga olish; tizimlilik, yaxlitlik tamoyiliga javob berish; integrativlik, fanlararo aloqadorlikda bo‘lish; motivatsion ta’lim jarayonini ta’minlash; sog‘lom ijodiy muhitni shakllantirish; o‘quvchilarga milliy g‘oya va umuminsoniy g‘oyalarni singdirish; ta’lim-tarbiya jarayonida axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, o‘quv laboratoriya jihozlari, elektron darsliklar va o‘quv filmlaridan foydalanish; o‘quvchilarni dars jarayonida mavzuga oid darsliklar, qo‘shimcha adabiyotlar va internet resurslari bilan ishlashga yo‘naltirish, nazariy bilimlarni amaliyot bilan bog‘liq holda tushuntirish; dars bosqichlari uchun vaqtni to‘g‘ri taqsimlash; o‘quvchining aqliy faoliyatini rivojlantirish; dars sifatini ta’minlovchi nazorat turlaridan foydalanish; oʻtgan va navbatdagi mavzularni mantiqiy ketma-ketlik va oʻzaro bogʻliq holda oʻqitish inobatga olish va boshq. Ta’lim samaradorligini oshirishga yoʻnaltirilgan oʻqitish, oʻrganish va baholash boʻyicha Benjamin Bloom taksonomiyasi, bilish jarayonining 6 bosqichi: tanib olish, eslab qolish; izohlash, tushuntirish; amalga oshirish; tahlil qilish; baholash; yaratish.

3-mavzu: Informatika va axborot texnologiyalari fanini o‘qitishda “Loyiha” tushunchasi (2 soat amaliy).

Informatika va axborot texnologiyalari fanini o‘qitishda “Loyiha” tushunchasi. “Loyiha” tushunchasi va “Loyiha ta’limi”ning mazmun-mohiyati, maktab ta’limida loyiha texnologiyalaridan foydalanish tarixi va amaliyoti haqida. Maktab ta’lim sifatini yaxshilashda fanlar kesimidagi muammolarni, ehtiyojlarni aniqlash va maqsadli ta’limiy loyihalarni ishlab chiqish mexanizmi. Ta’limiy loyihalar, o‘quvchi va o‘qituvchilarning hamda ta’lim tizimi xodimlarining mustaqil tadqiqot faoliyati va ijodkorligini shakllantirish vositasi sifatida. Ta’limda loyiha turlari va ularning strukturalari. Innovatsion loyihalar va ularni jahon ta’lim tajribasidagi ko‘rinishlari. Loyihaning tarkibiy qismlari: loyiha mavzusi, tavsifi, muammoni aniqlash, maqsad va vazifalar, muddati, bosqichlarini belgilash. Loyihani amalga oshirish guruhini shakllantirish va vazifalarni taqsimlash, loyiha faoliyatini rejalashtirish va tashkil etish bo‘yicha amaliy mashq va topshiriqlar.

4-mavzu: Informatika va axborot texnologiyalari fanida muammoli ta’limning ilmiy-nazariy asoslari (2 soat amaliy).

Informatika va axborot texnologiyalari fanida muammoli ta’limning ilmiy-nazariy asoslari. Muammoli oʻqitishning tarixi haqida. Evristik usullar va ularni ijodiy tafakkurni rivojlantirishdagi roli. Oʻquv va ilmiy muammolarning bir-biridan farqi. Muammoli ta’lim jarayonida oʻqituvchiga qoʻyiladigan talablar. Muammoli vaziyat yaratish usullari. Muammoli vaziyatni hal etish darajalari. Muammoli vaziyatni yechishda qoʻllaniladigan usullar. Muammoli ta’lim mashg’ulotlarini tashkil etish va boshqarishga qoʻyilgan talablar. “Muammoli vaziyat” metodi haqida. Dars jarayonida muammoli vaziyatlar hosil qilish va ularni yechish usullari. Muammoli ta’limning oʻquvchilar ijodiy tafakkuri va ijodiy qobiliyatlarini oʻstirishdagi ahamiyati. Muammoni turli nuqtai-nazardan oʻrganish, tahlil qilish. Informatika va axborot texnologiyalari fanini o‘qitishda muammoli vaziyatlar hosil qilish (murakkab mavzularni o‘qitish). Darslarda pedagogik texnologiyalar, interfoal metodlar, video materiallar, audio materialla va internet manbalaridan samarali foydalanish. Hamkorlikdagi ta’limning tarkibiy qismlari; o‘zaro ijodiy va ijobiy bog‘liqlik; shaxsiy javobgarlik; bir-biriga rag‘batlantiruvchi ta’sir ko‘rsatish; samarali muhokama; guruh ishini samarali tashkil etish va natijani tahlil qilish. Trening mashg‘ulotlarini tashkil etishning qoidalari: o‘quv-tarbiya jarayonini aniq tasavvur qilish, yaratilgan g‘oyalarni, yangiliklarni amaliyotga samarali joriy etish yo‘llari.

5-mavzu: Informatika va axborot texnologiyalari fanini o‘qitishda bilim, ko‘nikma, malaka va kompetensiyalarni baholashdagi yangicha yondashuvlar

(2 soat amaliy).

Informatika va axborot texnologiyalari fanini o‘qitishda bilim, ko‘nikma, malaka va kompetensiyalarni baholashdagi yangicha yondashuvlar. Baholash mazmuni – fanni o‘zlashtirish darajasini aniqlashda formativ, diagnostik yoki summativ xarakterdagi baholashda tekshirish uchun o‘quvchidan talab etilayotgan bilim, ko‘nikma va malakalar majmui. Baholash formati. Baholash mazmuni belgilangandan so‘ng summativ xarakterdagi baholash jarayonlarida aniq baholash formati va strukturasini ishlab chiqish. Baholash mezonlari. Baholash mezoni – o‘quvchining muayyan fandan o‘quv natijalarini egallaganlik darajasini to‘g‘ri va haqqoniy tekshirish imkonini beruvchi o‘lchovlar majmui.

6-mavzu: Informatika va axborot texnologiyalari fanini o‘qitishda baholash texnologiyalari va metodikasi (2 soat amaliy).

Baholash texnologiyalari va metodikasi. Formativ baholash usullari. Formativ baholashda asosiy maqsad o‘quvchini rivojlantirish bo‘lgani uchun bunda o‘zo‘zini baholash; o‘zaro bir-birini baholash va o‘qituvchi tomonidan baholashga yo‘naltirilgan baholash usullari.

Summativ baholash usullari. Summativ xarakteridagi baholashlarda asosiy maqsad o‘quvchilardagi bilim, ko‘nikma, malaka va kompetensiyalarning rivojlanganlik darajasini aniqlash bo‘lgani bois amaliy ishlar, loyiha ishlari, yozma ishlar, yakuniy testlar kabilardan foydalaniladi.

1. “Keys-stadi” metodi

«Keys-stadi» - inglizcha so‘z bo‘lib, («case» – aniq vaziyat, hodisa, «study» – o‘rganmoq, tahlil qilmoq) aniq vaziyatlarni o‘rganish, tahlil qilish asosida o‘qitishni amalga oshirishga qaratilgan metod hisoblanadi. Keysda ochiq axborotlardan yoki aniq voqea-hodisadan vaziyat sifatida tahlil uchun foydalanish mumkin.

Mazkur metod muammoli ta’lim metodidan farqli ravishda real vaziyatlarni o‘rganish asosida aniq qarorlar qabul qilishga asoslanadi. Agar u o‘quv jarayonida ma’lum bir maqsadga erishish yo‘li sifatida qo‘llanilsa, metod xarakteriga ega bo‘ladi, biror bir jarayonni tadqiq etishda bosqichmabosqich, ma’lum bir algoritm asosida amalga oshirilsa, texnologik jihatni o‘zida aks ettiradi

“Keys-stadi” metodini amalga oshirish bosqichlari

Ish bosqichlari	Faoliyat shakli va mazmuni
1-bosqich: Keys va uning axborot ta’minoti bilan tanishtirish	yakka tartibdagi audio-vizual ish; keys bilan tanishish (matnli, audio yoki media shaklda); axborotni umumlashtirish; axborot tahlili; muammolarni aniqlash
2-bosqich: Keysni aniqlashtirish va o‘quv topshirig‘ni belgilash	individual va guruhda ishlash; muammolarni dolzarblik ierarxiyasini aniqlash; asosiy muammoli vaziyatni belgilash
3-bosqich: Keysdagi asosiy muammoni tahlil etish orqali o‘quv topshirig‘ining yechimini izlash, hal etish yo‘llarini ishlab chiqish	individual va guruhda ishlash; muqobil yechim yo‘llarini ishlab chiqish; har bir yechimning imkoniyatlari va to‘siqlarni tahlil qilish; muqobil yechimlarni tanlash
4-bosqich: Keys yechimini shakllantirish va asoslash, taqdimot.	yakka va guruhda ishlash; muqobil variantlarni amalda qo‘llash imkoniyatlarini asoslash; ijodiy-loyiha taqdimotini tayyorlash; yakuniy xulosa va vaziyat yechimining amaliy aspektlarini yoritish

“Keys-stadi” metodining o‘ziga xos xususiyatlari

 Izlanishga doir faoliyatning mavjud bo‘lishi.

• Jamoaviy va guruhlarda o‘qitish.

• Individul, guruhli va jamoaviy ish shakllari integratsiyasi.

• Xilma-xil o‘quv loyihalarini ishlab chiqish.

• Muvaffaqiyatga erishish uchun ta’lim oluvchilarning o‘quv-bilish faoliyatini rag‘batlantirish

Keys harakatlari o‘z ichiga quyidagilar savollar bo‘yicha faoliyatni qamrab oladi:

• Kim? (Who?)

• Qachon? (When?)

• Qaerda? (Where?)

• Nima uchun? (Why?)

• Qanday?/Qanaqa? (How?)

• Nima? (natija) (What?).

Keys. 5-sinf darsligining sizga taqdim etilgan bitta mavzusi materiallari bo‘yicha keys topshirig‘ini tuzing; bu keys asosida o‘tiladigan darsni loyihalashtiring; u bo‘yicha taqdimot tayyorlang va uni namoyish eting.

2. «FSMU» metodi

Metodning maqsadi: Mazkur metod ishtirokchilardagi umumiy fikrlardan xususiy xulosalar chiqarish, taqqoslash, qiyoslash orqali axborotni o‘zlashtirish, xulosalash, shuningdek, mustaqil ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. Mazkur metoddan ma’ruza mashg‘ulotlarida, mustahkamlashda, o‘tilgan mavzuni so‘rashda, uyga vazifa berishda hamda amaliy mashg‘ulot natijalarini tahlil etishda foydalanish tavsiya etiladi.

Metodni amalga oshirish tartibi:

• qatnashchilarga mavzuga oid bo‘lgan yakuniy xulosa yoki g‘oya taklif etiladi;

• har bir ishtirokchiga FSMU metodining bosqichlari yozilgan qog‘ozlarni tarqatiladi:

• ishtirokchilarning munosabatlari individual yoki guruhiy tartibda taqdimot qilinadi.

FSMU tahlili qatnashchilarda kasbiy-nazariy bilimlarni amaliy mashqlar va mavjud tajribalar asosida tezroq va muvaffaqiyatli o‘zlashtirilishiga asos bo‘ladi.

Namuna.

Fikr: PISA va TIMSS qiyosiy xalqaro tadqiqotlar natijalari mamlakatimizda Informatika va axborot texnologiyalari fanini o‘qitish tizimini tahlil qilish va takomillashtirishni taqozo etadi.

Topshiriq: Mazkur fikrga nisbatan munosabatingizni FSMU orqali tahlil qiling.

3. “Tushunchalar tahlili” metodi

Metodning maqsadi: mazkur metod o‘quvchilar yoki qatnashchilarni mavzu buyicha tayanch tushunchalarni o‘zlashtirish darajasini aniqlash, o‘z bilimlarini mustaqil ravishda tekshirish, baholash, shuningdek, yangi mavzu buyicha dastlabki bilimlar darajasini tashxis qilish maqsadida qo‘llaniladi. Metodni amalga oshirish tartibi:

• ishtirokchilar mashg‘ulot qoidalari bilan tanishtiriladi;

• o‘quvchilarga mavzuga yoki bobga tegishli bo‘lgan so‘zlar, tushunchalar nomi tushirilgan tarqatmalar beriladi (individual yoki guruhli tartibda);

• o‘quvchilar mazkur tushunchalar qanday ma’no anglatishi, qachon, qanday holatlarda qo‘llanilishi haqida yozma ma’lumot beradilar;

• belgilangan vaqt yakuniga yetgach o‘qituvchi berilgan tushunchalarning to‘g‘ri va to‘liq izohini o‘qib eshittiradi yoki slayd orqali namoyish etadi;

• har bir ishtirokchi berilgan to‘g‘ri javoblar bilan o‘zining shaxsiy munosabatini taqqoslaydi, farqlarini aniqlaydi va o‘z bilim darajasini tekshirib, baholaydi.

Namuna: “Moduldagi tayanch tushunchalar tahlili”

Tushunchalar	Sizningcha bu tushuncha qanday ma’noni anglatadi?	Qo‘shimcha ma’lumot

Izoh: Ikkinchi ustunchaga qatnashchilar tomonidan fikr bildiriladi. Mazkur tushunchalar haqida qo‘shimcha ma’lumot glossariyda keltirilgan.

4. “Venn diagrammasi” metodi

Venn diagrammasi - grafik ko‘rinishda bo‘lib, olingan natijalarni umumlashtirib, ulardan bir butun xulosa chiqarishga, ikki va undan ortiq predmetlarni (ko‘rinish, fakt, tushuncha) taqqoslash, tahlil qilish va o‘rganishda qo‘llaniladi. Diagramma ikki va undan ortiq aylanani kesishmasidan hosil bo‘ladi.

Metodning maqsadi: Bu metod grafik tasvir orqali o‘qitishni tashkil etish shakli bo‘lib, u ikkita o‘zaro kesishgan aylana tasviri orqali ifodalanadi. Mazkur metod turli tushunchalar, asoslar, tasavurlarning analiz va sintezini ikki aspekt orqali ko‘rib chiqish, ularning umumiy va farqlovchi jihatlarini aniqlash, taqqoslash imkonini beradi.

Metodni amalga oshirish tartibi:

• ishtirokchilar ikki kishidan iborat juftliklarga birlashtiriladilar va ularga ko‘rib chiqilayotgan tushuncha yoki asosning o‘ziga xos, farqli jihatlarini (yoki aksi) doiralar ichiga yozib chiqish taklif etiladi;

• navbatdagi bosqichda ishtirokchilar to‘rt kishidan iborat kichik guruhlarga birlashtiriladi va har bir juftlik o‘z tahlili bilan guruh a’zolarini tanishtiradilar;

• juftliklarning tahlili eshitilgach, ular birgalashib, ko‘rib chiqilayotgan muammo yohud tushunchalarning umumiy jihatlarini (yoki farqini) izlab topadilar, umumlashtiradilar va doirachalarning kesishgan qismiga yozadilar.

Namuna: PISA va TIMSS xalqaro tadqiqotlar natijalarini qiyosiy tahlil qiling.

5. “Aqliy hujum” metodi

“Aqliy hujum” metodiga kirish

Yuksak darajadagi aqliy va ijodiy harakatni talab qiladigan "Aqliy hujum" metodini o‘tkazishdan oldin metodni o‘tkazuvchi qatnashchilar uchun yetarli darajadagi qulay tashqi muhitni yaratishi lozim bo‘ladi: ularni qulay joyga o‘tkazadi, xonani shamollatadi, sokin musiqadan foydalanadi, g‘oyalarning generatorlariga kofe yoki salqin ichimliklar ulashadi va hokazo. Qatnashchilarning aqliy va emotsional holatini ko‘tarish uchun "Aqliy hujum" rahbari yetarli darajada erkin va demokratik holda auditoriya bilan muomila qiladigan bo‘lmogi lozim. Aqliy toliqishni oladigan psixologik mashqlarni o‘tkazish mumkin. Masalan, maxsus bo‘limlar talab qilinmaydigan masala yoki vaziyatlarni yechish mumkin.

Shundan keyin "Aqliy hujum" metodini o‘tkazishning bevosita shartlariga o‘tish mumkin bo‘ladi. Ekranda: - maqsadlar: reja va qoidalar aks ettiriladi.

Bu tadbirlarni amalga oshirishga 10 daqiqagacha vaqt talab qilinadi.

“Aqliy hujum” metodining shiorini tanlash

Iloji boricha "Aqliy hujum"ning shioridan foydalangan ma’qul. Chunki aynan shu shior mutaxassislar komandasini g‘oyalarning tezlik bilan tug‘ilishiga jalb qiladi. Metodni o‘tkazuvchi ekranda bir qancha shiorlarning variantlarini tavsiya qiladi. Masalan,

1. Biz masalani yechamiz va muammolar qolmaydi!

2. Muammo o‘ta murakkab, biz uni hal qilamiz!

3. Har qanday muammo yagona to‘g‘ri yechimga ega. Agar biz uni topolmasak dahshat bo‘ladi!

4. Hal qilinmagan muammo asabni taranglashtiradi, kayfiyatni tushiradi, vijdonni qiynaydi. Vahima bizga yarashmaydi!

5. Muammolarni hal qilish ko‘nikmasini shakllantiramiz!

Muammoni ish va uni tushuntirish

Bu bosqichda asosiy rol "Aqliy hujum" metodini o‘tkazuvchiga bog‘liq bo‘ladi. U tashkilotchi va ijodkor bo‘lmog‘i lozim. Oldiniga u "Aqliy hujum" metodi ishtirokchilariga bir qancha muamolardan birini tanlashni taklif qiladi. Shu bilan birgalikda tanlangan muammo mutaxassis-qatnashchilar uchun dolzarb, tanish, qiziqarli bo‘lmog‘i lozim. Agar bu pedagogik muammo bo‘lsa, unda, masalan, o‘quv jarayonini faollashtirish muammosini o‘rganish mumkin. Shunda muammoni quyidagicha qo‘yish maqsadga muvofiq:

1. Тinglovchilarni faollashtirish muammolari.

2. Faollashtirish zaruriyati masalalari.

3. Тinglovchilarni nima uchun faollashtirish zarur?

4. Тinglovchilarni faollashtirish psixologiyasi.

Muammo shakllanishi va qabul qilinishi uchun inobatga olgan holda muammoning umumiy tahlilini amalga oshirish zarur bo‘ladi:

• muammoning murakkabligi nimada;

• qarorning bajarilishi imkoniyati;

• muammoning minuslari va plyuslari;

• murakkab savollarning aniqlanishi;

• muamoning tasnifi, kvalifikatsiyasi ya’ni ma’lum bir tipga aloqadorligi;

• notiqlik darajasi va h.k.

Muammoni bunday tahlili muammo haqida tinglovchilarda tasavvur paydo qiladi va tinglovchilar muammoni hal qilish yo‘llarini topishda qiynalishmaydi.

“Aqliy hujum” bo‘yicha umumiy xulosalarning chiqarilishi

"Aqliy hujum" metodini o‘tkazuvchi zudlik bilan g‘oyalarni oldingga qo‘yilgan maqsaddan kelib chiqqan holda tahlil qiladi va mavjud bo‘lgan eski g‘oyalar bilan qiyoslanadi. Bundan tashqari, "Aqliy hujum"ning o‘tkazish jarayoniga qisqacha baho beradi. Shu o‘rinda natijaga alohida e’tibor qaratiladi. Eng kelajagi bor g‘oyalar real amaliy faoliyatda qo‘llanilishi ta’kidlanadi.

6.“Yangi fikriy hujum” metodi

"Yangi fikriy hujum" metodi J.Donald Filips tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, uni bir necha o‘n (20-60) nafar o‘quvchilardan iborat guruhlarda qo‘llash mumkin.

Metod o‘quvchilar tomonidan yangi g‘oyalarning o‘rtaga tashlanishi uchun sharoit yaratib berishga xizmat qiladi. Har biri 5 yoki 6 nafar o‘quvchilarni o‘z ichiga olgan guruhlarga 15 daqiqa ichida ijodiy vazifalar beriladi. Тopshiriq va ijodiy vazifalar belgilangan vaqt ichida ijobiy xal etilgach, bu haqida guruh, a’zolaridan biri axborot beradi.

Guruh, tomonidan berilgan axborot (topshiriq yoki ijodiy vazifaning yechimi) o‘qituvchi va boshqa guruhlar a’zolari tomonidan muhokama qilinadi va unga baho beriladi. Mashg‘ulot yakunida o‘qituvchi berilgan topshiriq yoki ijodiy vazifalarning yechimlari orasida eng yaxshi va o‘ziga xos deb topilgan javoblarni e’lon qiladi. Mashg‘ulot jarayonida guruh, a’zolarining faoliyatlari ularning ishtiroklari darajasiga ko‘ra baholab boriladi.

7. “Klaster” metodi

"Klaster" (g‘uncha, bog‘lam) metodi pedagogik, didaktik strategiyaning muyyan shakli bo‘lib, u o‘quvchilarga ixtiyoriy muammo (mavzu)lar xususida erkin, ochiq o‘ylash va shaxsiy fikrlarni bemalol bayon etish uchun sharoit yaratishga yordam beradi. Mazkur metod turli xil g‘oyalar o‘rtasidagi aloqalar to‘g‘risida fikrlash imkoniyatini beruvchi tuzilmani aniqlashni talab etadi. "Klaster" metodi aniq ob’ektga yo‘naltirilmagan fikrlash shakli sinaladi. Undan foydalanish inson miya faoliyatining ishlash tamoyili bilan bog‘liq ravishda amalga oshadi. Ushbu metod muayyan mavzuning o‘quvchilar tomonidan chuqur hamda puxta o‘zlashtirilguniga qadar fikrlash faoliyatining bir maromda bo‘lishini ta’minlashga xizmat qiladi.

Stil va Stil g‘oyasiga muvofiq ishlab chiqilgan "Klaster" metodi puxta uylangan strategiya bo‘lib, undan o‘quvchilar bilan yakka tartibda yoki guruh asosida tashkil etiladigan mashg‘ulotlar jarayonida foydalanishi mumkin. Metod guruh asosida tashkil etilayotgan mashg‘ulotlarda o‘quvchilar tomonidan bildirilayotgan g‘oyalarning majmui tarzida namoyon bo‘ladi. Bu esa ilgari surilgan g‘oyalarni umumlashtirish va ular o‘rtasidagi aloqalarni topish imkoniyatini yaratadi.

8. “6x6x6” metodi

Bu metod yordamida bir vaqtning o‘zida 36 nafar o‘quvchini faoliyatiga jalb etish orqali ma’lum topshiriq, yoki masalani hal etish, shuningdek, guruhlarning har bir a’zosi imkoniyatlarini aniqlash, ularning qarashlarini bilib olish mumkin. "6x6x6" metodi asosida tashkil etilayotgan mashg‘ulotda bir-birida 6 nafardan ishtirokchi bo‘lgan 6 ta guruh o‘qituvchi tomonidan o‘rtaga tashlangan muammo (masala)ni muhokama qiladi. Belgilangan vaqt nixoyasiga yetgach o‘qituvchi 6 ta guruhni qayta tuzadi. Qaytadan shakllangan guruhlarning har birida avvalgi 6 ta guruhdan bittadan vakil bo‘ladi. Yangi shakllangan guruh a’zolari o‘z jamoadoshlariga avvalgi guruhi tomonidan muammo (masala) yechimi sifatida takdim etilgan xulosani bayon etib beradilar va mazkur yechimlarni birgalikda muhokama qiladilar.

"6x6x6" metodining afzallik jihatlari quyidagilardir:

• guruhlarning har bir a’zosi faol bo‘lishiga undaydi;

• ular tomonidan shaxsiy qarashlarning ifoda etilishini ta’minlaydi;

• guruhning boshqa a’zolarining fikrlarini tinglay olish ko‘nikmalarini hosil qiladi;

• ilgari surilayotgan bir necha fikrni umumlashtira olish, shuningdek, o‘z fikrini himoya qilishga o‘rgatadi.

Eng muhimi, mashg‘ulot ishtirokchilarining har biri qisqa vaqt (20 daqiqa) mobaynida ham munozara qatnashchisi, ham tinglovchi, ham ma’ruzachi sifatida faoliyat olib boradi.

Ushbu metodni 5,6,7 va hatto 8 nafar o‘quvchidan iborat bo‘lgan bir necha guruhlarda ham qo‘llash mumkin. Birok yirik guruhlar o‘rtasida "6x6x6" metodi qo‘llanilganda vaqtni ko‘paytirishga to‘g‘ri keladi. Chunki bunday mashg‘ulotlarda munozara uchun ham, axborot berish uchun ham birmuncha ko‘p vaqt talab etiladi. So‘z yuritilayotgan metod qo‘llanilayotgan mashg‘ulotlarda guruhlar tomonidan bir yoki bir necha mavzu (muammo)ni muhokama qilish imkoniyati mavjud.

"6x6x6" metodidan ta’lim jarayonida foydalanish o‘qituvchidan faollik, pedagogik mahorat, shuningdek, guruhlarni maqsadga muvofiq shakllantira olish layoqatiga ega bo‘lishini talab etadi. Guruhlarning to‘g‘ri shakllantirilmasligi topshiriq yoki vazifalarning to‘g‘ri hal etilmasligiga sabab bo‘lishi mumkin. "6x6x6" metodi yordamida mashg‘ulotlar quyidagi tartibda tashkil etiladi:

1. O‘qituvchi mashg‘ulot boshlanishidan oldin 6 ta stol atrofiga 6 tadan stul qo‘yib chiqadi.

2. O‘quvchilar o‘qituvchi tomonidan 6 ta guruhga bo‘linadilar. O‘quvchilarni guruhlarga bo‘lishda o‘qituvchi quyidagicha yo‘l tutishi mumkin: 6 ta stolning har biriga muayyan ob’ekt (masalan, kema, to‘lqin, baliq, delfin, kit, akula) surati chizilgan lavhani qo‘yib chiqadi. Mashg‘ulot ishtirokchilariga kema, to‘lqin, baliq, delfin, kit hamda akula surati tasvirlangan (jami 36 ta) varaqchalardan birini olish taklif etiladi. Har bir o‘quvchi o‘zi tanlagan varaqchadan tasvirlangan surat bilan nomlanuvchi stol atrofiga qo‘yilgan stuldan joy egallaydi.

3. O‘quvchilar joylashib olganlaridan so‘ng o‘qituvchi mashg‘ulot mavzusini e’lon qiladi hamda guruhlarga muayyan topshiriqlarni beradi. Ma’lum vaqt belgilanib, munozara jarayoni tashkil etiladi.

1. O‘qituvchi guruhlarning faoliyatini kuzatib boradi, kerakli o‘rinlarda guruh a’zolariga maslahatlar beradi, yo‘l-yo‘riqlar ko‘rsatadi hamda guruhlar tomonidan berilgan topshiriqlarni to‘g‘ri hal etilganligiga ishonch hosil kilganidan so‘ng guruhlardan munozaralarni yakunlashlarini so‘raydi.

2. Munozara uchun belgilangan vaqt nixoyasiga yetgach, o‘qituvchi guruhlarni qaytadan shakllantiradi. Yangidan shakllangan har bir guruhda avvalgi 6 ta guruhning har biridan bir nafar vakil bo‘lishiga alohida e’tibor qaratiladi. O‘quvchi o‘z o‘rinlarini almashtirib olganlaridan so‘ng belgilangan vaqt ichida guruh a’zolari avvalgi guruhlariga topshirilgan vazifa va uning yechimi xususida guruhdoshlariga so‘zlab beradilar. Shu tartibda yangidan shakllangan guruh avvalgi guruhlar tomonidan qabul qilingan xulosalar (topshiriq, yechimlari)ni muhokama qiladilar va yakuniy xulosaga keladilar.

9. “Тajriba asosida o‘qitish sikli” (D. Kolb g‘oyasi) metodi

Mazkur metod quyidagi to‘rt omil asosida ko‘riladi:

Reflektiv kuzatish			Abstrakt xulosalash (konseptuallash)
		Тajriba vositasida o‘qitish sikli
Faol tajriba olib borishga tayyorlanish			Aniq tajriba o‘tkazish

6-shakl. "Тajriba vositasida o‘qitish sikli" metodining

asosiy omillari

Yuqorida qayd etilgan omillarning har biri muayyan shior (g‘oya)ga asoslanadi. Chunonchi:

1. o‘quvchilar uchun mashq (topshiriq)lar mazmunini tanqidiy o‘rganish va ular ustida fikr yuritish imkonini beruvchi sharoitni yarat (reflektiv kuzatish);

2. o‘quvchilarga zarur nazariy bilimlarni ber;

3. muammo yuzasidan bildirilgan fikrlarni umulashtirish va xulosalash uchun sharoit yarat (abstrakt xulosalash konseptuallash);

4. o‘quvchilarga mukammal shakllangan, ayni vaqtda yana bir bor tekshirib chiqilishi lozim bo‘lgan mashq (topshiriq)larni ishlab chiqish imkonini ber (faol tajriba olib borishga tayyorlanish);

5. yakuniy xulosani shaxsiy tajribadan o‘tkaz va faoliyatda undan foydalan (aniq tajriba o‘tkazish).

10. “Debat” metodi (fr. “debattere”, “debats” – “bahslashmoq”) texnologiyasi yig‘ilish, majlis yoki mashg‘ulotlarda biror-bir mavzu yuzasidan ishtirokchilar o'rtasida o'zaro bahs uyushtirish, ularning o'zaro fikr almashishlarini ta'minlashga xizmat qiladi. O'quv mashg‘ulotlarida debat quyidagi tartibda uyushtiriladi:

- o‘rganilayotgan mavzu yuzasidan bahs yuritilishi zarur bo'lgan muammo tanlanadi;

- bahslashish uchun ikki nafar talaba (guruh yoki juftlik)larning e'tiborlariga tanlangan

muammo havola;

- muammo yuzasidan alohida talaba, guruh yoki juftliklar tomonidan bildiriladigan fikrlar tahlil qilinadi;

- ekspertlarning fikrlari tinglanadi;

- debatda bildirilgan fikrlar yuzasidan xulosa chiqariladi;

- debat yakunlanadi.

14. “Skarabey” strategiyasi (“Qo'ng‘iz”) talabalarda mantiqiy fikrlash qobiliyatini, xotirani, shuningdek, muayyan muammoni hal qilishda o'z fikrini ochiq, erkin ifodalash malakasini rivojlanishiga xizmat qiladi. Talaba strategiyani qo'llash jarayonida bilimlarining sifati, darajasini xolis baholash, o'rganilayotgan mavzu haqidagi tasavvuri ko'lamini aniqlash imkoniyatini qo'lga kiritadi.

Strategiya, shuningdek, turli g‘oyalarni ochiq, erkin, mantiqan ifodalash, ular o'rtasidagi o'zaro bog‘liqlikni aniqlashda ham samarali sanaladi.

1-bosqich Murakkab axborotni sintezlashda 2-bosqich Talabalarning bilimlarini baholashda

3-bosqich Talaba tomonidan ijodiy ishlanmalarning taqdim etilishida

4-bosqich Sinkveynlar samaralidir

Mavzu bir so'z bilan ifodalanadi (odatda ot tanlanadi) Mavzu ikkita sifat bilan ifodalanadi (odatda 2 ta sifat tanlanadi) Mavzu doirasida tashkil etiladigan xatti-harakat uchta so'z bilan ifodalanadi (3 ta fe'l yoki ravishdosh yoziladi) Mavzuga nisbatan munosabatni anglatadigan to'rtta so'zdan iborat fikr yoziladi (4 ta so'zdan iborat jumla yoziladi) Mavzu mohiyatini takrorlovchi, ma'nosi unga yaqin bo'lgan bitta gap yoziladi (mavzuga doir sinonimlar asosida gap yoziladi) 5-bosqich 80 Uning yordamida talabalarda quyidagi sifatlarni shakllantirish, rivojlantirishga erishish mumkin: mustaqil ishlash; muloqatga erkin kirisha olish;

xushfe'llik, o'zgalar fikrini hurmat qilish; faollik; faoliyatga ijodiy ?ndashish; faoliyatining samarali bo'lishiga qiziqish; o'z-o'zini baholash. Strategiyadan darsning muayyan bosqichlarida turli maqsadlarda foydalanish mumkin. Ya'ni:

Darsning boshida - talabalarning o'quv faoliyatini rag‘balantirish;

Darsning o'rtasida – o‘quv materialining mohiyati, mazmuni va tuzilishini belgilash;

Darsning oxirida - talabalar tomonidan o'zlashtirilgan bilimlarni

mustahkamlash va mashg‘ulotni yakunlash.

1-mavzu: Informatika va axborot texnologiyalari fanini o‘qitish metodikasini takomillashtirish, ilg‘or ish tajribasini o‘rganish va ularni ommalashtirish (2 soat amaliy).

Reja:

1. Informatika va axborot texnologiyalari fanini o‘qitish metodikasini takomillashtirish.

2. Fani o‘qitishda ilg‘or ish tajribalarni oʻrganish va ularni ommalashtirish.

3. Informatika va axborot texnologiyalarini fanini o‘qitishda xalqaro (Singapur, Buyuk Britaniya, Janubiy Koreya….) tajribalar. Cambridge metodikasi.

Tayanch iboralar: tyutor, edvayzer, fasilitator, moderator, modulli o‘qitish, blended learning, vebinar metodi.

1. Informatika va axborot texnologiyalari fanini o‘qitish metodikasini takomillashtirish.

Tyutor- ( Tutorem-lotincha) ustoz, murabbiy vazifasini bajaradi. Ba’zi hollarda ma’ruza o‘qituvchisi bilan tinglovchi orasidagi bog‘lovchi rolini ham bajaradi. Bunda ma’ruzachi tomonidan berilgan bilimlarni keng egallashda maslahatchi va ustoz rolini bajaradi.

Edvayzer (advisor-fransuzcha “avisen”-“o‘ylamoq”) tinglovchilarning individual holda bitiruv malakaviy ishi, kurs loyihalarini bajarishda maslahatchi rolini bajaradi.

Fasilitator - (ingliz tilida facilitator, lotincha facilis–yengil, qulay) guruhlardagi faoliyat natijasini samarali baholash, muammoning ilmiy yechimini topishga yo‘naltirish, guruhdagi kommunikatsiyani rivojlantirish kabi vazifalarni bajaradi.

Moderator - qabul qilingan qoidalarga amal qilishni tekshiradi, tinglovchilarning mustaqil fikrlash va ishlash qobiliyatlarni rivojlantirish, bilish faoliyatini faollashtirishga yordam beradi. Ma’lumotni, seminarni, treninglar va davra suhbatlarini boshqaradi, fikrlarni umumlashtiradi.

Bizning ta’limda ushbu faoliyatlarning hammasini o‘qituvchi bajaradi va pedagog yoki o‘qituvchi deb yuritiladi.

Zamonaviy ta’limda ilg‘or xorijiy tajribalar sifatida qo‘llanilayotgan o‘qitish shakllariga quyidagtlarni keltirish mumkin:

Modulli o‘qitish - o‘qitishning istiqbolli tizimlaridan biri hisoblanadi, chunki u ta’lim oluvchilarning bilim imkoniyatlarini va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish tizimiga moslashgandir.

An’anaviy ta’limda o‘quv maksadlari pedagog faoliyati orqali ifodalangan ya’ni bilim berishga yo‘naltirilgan bo‘lsa, modulli o‘qitishda ta’lim oluvchilar faoliyati orqali ifodalanib, kasbiy faoliyatga yo‘naltirilgan bo‘ladi.

2. Blended learning, Xorijiy ta’limda tyutor, edvayzer, fasilitator va moderatorlik faoliyati.

Blended learning (aralash o‘qitish). Axborot texnologiyalari ta’limning turli yangi ko‘rinishlarini taklif etmoqda, xususan keyingi vaqtlarda modulli ta’lim tizimida majmuaviy yondashuv tamoyili kuchayib bormoqda. Unda turli shakl, usullar moslashtirilgan holda joylashtirilishi aralash ta’limning innovatsiya sifatida kirib kelishiga sabab bo‘ldi.

Deklan Bern "blended learning" (aralash ta’lim) haqida shunday deydi –“ushbu ta’lim boy pedagogik tajribadan samarali foydalanishga qaratilgan”. Bunday yondashuv axborotni taqdim etishda turli uslubiyotlardan foydalanishni, ta’limni tashkil etishda va ta’lim jarayonida axborot texnologiyalari, yakka tarzda va guruhlarda an’anaviy faoliyatni tashkil etishga asoslanishi mumkin. Bunday turlicha yondashuv o‘quvchini charchatmaydi va o‘qishga bo‘lgan motivlarini kuchaytiradi. Asosiy masala - tanlangan uslubiyotlarning o‘zaro mutanosibligini ta’minlash va kam harajat asosida yuqori samaradorlikka erishish hisoblanadi.

Bugungi kunda blended learning kunduzgi an’anaviy ta’lim va masofaviy ta’limning unsurlari kombinatsiyasi hisoblanib, bunda an’anaviy metodika va yangi texnologiyalarni uyg‘unlashtirishga imkon yaratiladi. Bu tizimda o‘qituvchi ta’lim markazida qoladi va internet imkoniyatlaridan keng va samarali foydalanadi. Blended learning masofaviy ta’lim (Distance learning), sinf xonada ta’lim (Fake-to-Fake learning) va internet orqali ta’lim (Online learning)dan iborat.

Vebinar metodi: Bugun masofaviy ta’limning yana bir turi «webinar» (1998 yilda bu termin muloqatga kiritildi) texnologiya vujudga keldi. Vebinar texnologiya o‘qitishni web –texnologiya asosida interaktiv holda tashkil etishni nazarda tutadi. Bu texnologiya nafaqat tinglovchilarga axborotni yetkazadi, balki ular bilan muloqotga kirishish (og‘zaki, yozma) imkonini yaratadi, ya’ni seminar ko‘rinishida fikrlarni almashish, o‘z fikrini bayon etish mumkin. Boshqacha qilib aytganda internet tarmog‘i asosida tashkil etiluvchi ta’lim ham subekt-subekt paradigmasiga o‘tmoqda.

Vebinar metodida dars seminar yoki konferensiya Internet orqali bir vaqtda hozir bo‘lgan tinglovchilar bilan audio video (va avvalgi postlarda sanab o‘tilgan ko‘plab interaktiv imkoniyatlar) bilan jonli olib borilib ushbu dars keyingi foydalanishlar uchun yozib olinishi mumkin bo‘lsa-da, butun o‘quv yoki kurs jarayonidagi darslar yagona platforma doirasida o‘zaro uzviy bog‘lanmaydi, ya’ni alohida-alohida bir martalik darslar bo‘ladi deyish mumkin.

2. Aralash talimda SMARTeducation tamoillaridan foydalanish amaliyoti

Zamonaviy jamiyat - kompyuter texnologiyalari va aloqa vositalarining rivojlanishi bilan ajralib turadigan, atrofdagi narsalar va qurilmalarni borgan sari "aqlli" qilib, hayotni yanada qulay, xavfsiz va qiziqarli qiladigan axborot jamiyatidir.

Jamiyat va iqtisodiyotni rivojlantirishning ushbu bosqichi quyidagilar bilan tavsiflanadi:

• jamiyat hayotida axborot, bilim va axborot texnologiyalarining rolini oshirish;

• axborot texnologiyalari, aloqa va axborot mahsulotlari va xizmatlarini ishlab chiqarish bilan shug‘ullanadigan kishilar sonining ko‘payishi;

• telefoniya, radio, televideniye, internet, an’anaviy va elektron ommaviy axborot vositalaridan foydalanib jamiyatni axborotlashtirishni kengaytirish;

• odamlarning samarali axborot almashinuvini, ularning dunyo axborot resurslaridan foydalanishini, axborot mahsulotlarini va xizmatlar ehtiyojlarini qondirishni ta’minlovchi global axborot makonini yaratish.

SMART (aqlli) - jamiyatning paydo bo‘lishi global miqyosda o‘zini namoyon qila boradi. Gollandiya, Avstraliya, Koreya davlatlarida SMART-jamiyatni milliy g‘oya va asosiy siyosiy vazifa sifatida e’lon qilindi.

Bugungi kunda bir qator boshqa davlatlar SMART-ta’limni rivojlantirishga kirishdilar. SMART-jamiyatning modeli - zamonaviy axborot va tashkiliy tizimlar yordamida intellektual, yuqori texnologiyali, inson uchun qulay muhitini yaratishni nazarda tutadi. Borgan sari inson yangi bilimlarni egallab boradi va u bu bilimlarni axborot texnologiyalarisiz qo‘llay olmay qoladi. Ta’limning asosiy maqsadlaridan biri SMART-texnologiyalar asosida zamonaviy ta’lim tizimini shakllantirish orqali sifatli ta’limga erishishdir.

YUNESKO tashkiloti tomonidan e’lon qilingan XXI asrda «Life Long Learning» - «Butun hayot davomida o‘rganish», "Barcha uchun ta’lim" ta’lim tamoyillarini amalga oshirish uchun SMART-ta’lim orqali shart-sharoitlar yaratiladi. SMART-ta’lim "har doim, har joyda va istalgan vaqtda" ta’lim olish imkoniyatlarini oshiradi.

Ta’lim jarayonida SMART-texnologiyalari turli xil asbob-uskunalar: smartfon, planshetlar va boshqa shunga o‘xshash qurilmalar yordamida o‘quvchilarga bilimlarni yetkazish hamda intellektual virtual o‘quv muhitini shakllantirish vositasi sifatida qaraladi.

SMART-ta’lim - bu SMART-texnologiyalaridan foydalanish orqali ta’lim jarayonini amalga oshirishni o‘z ichiga oladi. Kelgusida SMART-ta’lim ta’lim ehtiyojlari va qiziqishlarini qondirish uchun global axborot jamiyatidan foydalanish imkoniyatini yaratishi kerak.

SMART-ta’limning asosiy tamoyillariga quyidagilar kiradi:

1. Ta’lim dasturlaridagi o‘quv masalalarini yechishda dolzarb axborotlardan foydalanish: har qanday kasbiy faoliyatga doir ta’limning axborotlar oqimi tezligi va hajmi va tez sur’atlar bilan o‘sib bormoqda, o‘quvchilarni amaliy muammolarni hal etishga tayyorlash uchun amaldagi o‘quv materiallarini real vaqtda keladigan ma’lumot bilan to‘ldirish kerak.

2. O‘quvchining mustaqil bilim olishi, tadqiqot va loyiha faoliyatini tashkil etish. Ushbu tamoyil o‘quvchilarning muammolarni hal etishda ijodiy izlanishlar olib borish, mustaqil axborot va ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishda ustuvor ahamiyatga ega.

3. O‘quv jarayonini tarqalgan keng o‘quv muhitida amalga oshirish. Ta’lim muhitini o‘quv muassasasi hududi yoki masofaviy ta’lim tizimi chegaralari bilan cheklash kerak emas. Ta’lim jarayoni doimiy bo‘lishi kerak.

4. Moslashuvchan ta’lim yo‘nalishlari va ta’limni individuallashtirish- shaxsga qaratish. Ta’lim faoliyatining xilma-xilligi - o‘quvchilarga ta’lim dasturlari va kurslarini o‘qitish, o‘quv jarayonida asbob-uskunalardan foydalanish, ularning sog‘lig‘ini saqlash imkoniyatlari, moddiy va ijtimoiy sharoitlarga mos ravishda keng imkoniyatlar berishni talab qiladi.

SMART Yeducation (aqlli ta’lim) - barcha ta’lim jarayonlarini, shuningdek, ushbu jarayonlarda qo‘llaniladigan usullarni va texnologiyalarni keng qamrovli modernizatsiya qilishni o‘z ichiga olgan konsepsiyadir. Ta’lim sohasidagi aqlli ta’lim konsepsiyasi SMART-doska, SMART-ekran va har qanday joydan Internetga kirish kabi texnologiyalarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Ushbu texnologiyalarning har biri kontentni rivojlantirish, uni yetkazib berish va uni yangilash jarayonini yaratish uchun yangi usullarini taqozo etfdi. O‘quv mashg‘uloti nafaqat sinfda, balki uyda, muzeylar, kafelar, jamoat joylari kabi istalgan joyda ham amalga oshirilishi mumkin. O‘quv jarayonini bir-biriga bog‘laydigan asosiy element - faol ta’lim mazmuni bo‘lib, uning asosida vaqtinchalik va fazoviy ramkalarni olib tashlashga imkon beruvchi yagona birlashtiriladigan omborlar yaratiladi.

Smartonlar, mobil telefonlar, planshetlar va boshqa aqlli qurilmalar sizga qanday yordam berishi mumkin? Maktab o‘quvchilarining ta’lim amaliyotida mobil texnologiyalar quyidagi yo‘nalishlarda qo‘llanilishi mumkin:

• Internet ensiklopediyalaridan ma’lumotlarni olish;

• kerakli ma’lumotlarni izlash;

• tarjimon orqali so‘z yoki iboralarni tarjima qilish;

• axborotni vizuallashtirish;

• video ma’ruzalarni tomosha qilish

• Internetda onlayn rejimida test topshirish yoki anketa savollariga javob berish;

• turli laboratoriya ishi va tajribalarini o‘tkazish.

Faqat "aqlli" qo‘shimchasi bilan yangi texnologiyalarni qo‘llash yangi turdagi ta’limning barcha xususiyatlarini aniqlab bermaydi. Ta’lim sohasidagi aql-idrokka mos keladigan turli xil texnologik yechimlarni tahlil qiladigan bo‘lsak, biz SMART texnologiyalari deganda quyidagilarni inobatga olamiz: aqlli-doskalar, aqlli-o‘quv qo‘llanmalari, aqlli-proyektorlar, interaktiv va kommunikativ xatakterdagi o‘quv materiallarini yaratish va tarqatishning dasturiy ta’minotlari. SMART Yeducation segmentida bir qator boshqa texnologiyalar, birinchi navbatda, Social Media - ijtimoiy media va Data Mining - ma’lumotlarni uzatishning turli xil kshrinishlaridan foydalaniladi.

Facebook ijtimoiy xizmatlar, Google xizmatlari va vositalari, Wiki veb-sayti, internetda ovozli fayllar yoki videolarni tarqatish uchun podkastlar, bloglar, Youtube video hosting, bulutli texnologiyalar - bularning barchasidan ta’lim olishda foydalanish mumkin. Bloglar o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasida qayta aloqa vositasi sifatida ta’limga yaxshi qo‘shildi. Youtube da siz video ma’ruzalarni o‘rnatishingiz va namoyish qilishingish mumkin. Google xizmatlaridan foydalanib o‘quv jarayonini moslashuvchan va qiziqarli qilishingiz mumkin.

SMART-ta’limning keng tarqalishi birinchi navbatda Internet-texnologiyalarni takomillashtirish bilan, ikkinchidan, Wi-Fi, 3G, 4G kabi simsiz texnologiyalarning rivojlanishi va uchinchidan, Internetda onlayn ta’lim resurslarining keng tarqalganligi bilan bog‘liq.

SMART ta’limning asoslarini shakllanishida, shuningdek, Facebook, YouTube, Twitter va turli bloglar kabi, odamlarning o‘z Internet-kontentini yaratishga imkon beradigan Web 2.0 texnologiyalarining rivojlanishi xizmat qildi.

Ta’lim dasturlarida Web 2.0 texnologiyalarining imkoniyatlarini qanday qo‘llash mumkin?

Ushbu savolga bir qator javoblar mavjud:

• o‘quv materiallarini bepul tarqatish uchun tarmoqli jamoalardan foydalanish;

• mustaqil o‘quv materiallarini yaratish;

• informatika sohasida maxsus bilim va ko‘nikmalarsiz faoliyatning yangi shakllariga qatnashish.

O‘qituvchilar ushbu texnologiyalarni bir-biri bilan va o‘quvchilarining ota-onalari bilan muloqotda bo‘lishlari, kasbiy tajriba almashishlari, mashg‘ulotlarning mazmunini yangi materiallar bilan boyitish, o‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan qiziqishini oshirish, kasbiy rivojlanish uchun foydalanishlari mumkin. O‘qituvchi va o‘quvchilar ta’lim jarayonida teng ishtirokchilarga aylanishadi: ularning har biri zarur ma’lumotlarga ega bo‘lish imkoniyatiga ega bo‘lishadi, umumiy tadqiqotning xulosasini har biri o‘z ishi natijalari bilan to‘ldiradi.

Microsoft Power Point yoki Macromedia Flash singari dasturiy ta’minot paketlaridagi multimediya prezentatsiyalaridan foydalangan holda o‘quv mashg‘ulotlarini o‘tkazish meyoriga aylandi. Ammo odatiy taqdimot texnologiyalari (Microsoft Power Point, Macromedia Flash) bilan bir qatorda taqdimotning slayd-shou ko‘rinishidan voz kechish imkonini beradigan interfaol texnologiyalar deb nomlangan vositalar paydo bo‘ldi.

Doskaning interaktivligini ta’minlaydigan bir nechta texnologiyalar mavjud. Bu texnologiyalardan biri sensorli rezistorli, boshqasi - SMART Technologies kompaniyasining DViT texnologiyasidir. Ularda ekranning burchaklarida ishlatiladigan maxsus raqamli video kameralardan foydalaniladi. Bundan tashqari, maxsus moslama yordamida har qanday plazmali panellarni interaktiv doskaga aylantirish mumkin.

SynchronEyes dasturiy paketi yordamida, o‘qituvchi o‘quvchilarning nima bilan shug‘ullanishini kuzatishi, o‘quvchilar ishlayotgan barcha monitorlarni ko‘rsatishi, o‘quvchilar monitorlarini bloklashi, interfaol doskadan barcha kompyuterlarga ma’lumotlarni, masalan, test materiallarini jo‘natishi mumkin.

Interaktiv doskalarda ishlashda o‘quvchilar diqqatini yig‘ish yaxshilanadi, o‘quv materiallari tez o‘zlashtiriladi va natijada har bir o‘quvchining fanlardan o‘zlashtirishi oshadi.

Smart Classroom Suite - interaktiv o‘rganish uchun mo‘ljallangan dastur. Smart Classroom Suite interaktiv o‘quv dasturi kompyuterlashtirilgan sinflarda o‘qituvchilar va o‘quvchilar uchun mo‘ljallangan maxsus dasturiy paket hisoblanadi. Ushbu paket

• Smart Notebook™ hamkorlikda ta’lim olish dasturiy ta’minoti;

• Smart Notebook™ CE o‘quvchilar uchun dasturiy ta’minot,

• Smart Sync™ sinfni boshqarish dasturiy ta’minoti;

• Smart Response™ interaktik so‘rovlarni amalga oshirish dasturiy ta’minotlarini o‘z ichiga oladi.

Smart Classroom Suite dasturi bilan o‘qituvchilar sinfda o‘rganish jarayonini samarali boshqarishlari va darslarni o‘tkazishlari mumkin. Foydalanish oson bo‘lgan vositalar o‘qituvchilarga qiziqarli multimedia darslarini tayyorlashga yordam beradi. Asboblar panelini ishlatish orqali o‘qituvchilar bir tegish bilan Smart Exchange™ veb-saytiga boshqa o‘qituvchilar tomonidan yaratilgan darslarni topishlari yoki o‘z tajribalarini boshqalar bilan baham ko‘rishlari mumkin.

Zamonaviy ta’limga yangi yondashuvlarni turli kichik dasturiy ta’minotlar (gadjetlar) siz tasavvur qilish qiyin. Gadjetdan SMART o‘rganish vositasini yaratish uchun qo‘shimcha dasturiy ta’minotni o‘rnatishingiz kerak. Smartfon yoki planshetga qanday dasturiy ta’minotni o‘rnatish kerak? Buni qanday qilish kerak?

Ushbu masalalarni hal qilish uchun Google tizimi mobil qurilmaga SMART ilovasini o‘rnatadigan «Play Market» ilovasini taklif qiladi.

«Play Market» mobil operatsion tizimi Android smartfonlari va planshetlarining standart vositalarida o‘rnatilgan ilovadir. Ushbu ilovadan foydalanish uchun Google da ro‘yxatdan o‘tishingiz va hisobingizni (akauntingizni) rasmiylashtirishingiz kerak. Ro‘yxatdan o‘tgan foydalanuvchilar Google tizimining barcha tarmoq dasturlariga kirish huquqiga ega bo‘ladilar. Dastur foydalanuvchi uchun hordiq va mashg‘ulot uchun juda ko‘p toifadagi ilovalarni taqdim qiladi.

Har bir o‘quv fani uchun juda ko‘p sonli ilovalar mavjud. Misol uchun, Google Play Market ga bitta o‘vuv fani qidiruvi nomini kiritishning o‘zi kifoya va monitorga ingliz tili va rus tili mobil ilovalari, adabiyot, matematika, algebra, geometriya, fizika, kimyo, biologiya, jismoniy tarbiya fanlari bo‘yicha topilgan ilovalar ro‘yxati chiqadi.

3. Informatika va axborot texnologiya fanini o‘qitish bo‘yicha ilg‘or pedagogik dasturiy imkoniyatlar.

Fanlarni o‘rganish uchun kerak bo‘ladigan ba’zi mobil ilovalardan namunalarini ko‘rib chiqamiz. Bulardan o‘quvchi mustaqil foydalnishi va fanlarga oid ma’lumotlarni olishi mumkin.

Mualliflik dasturlari. Bugungi kunda jahonning rivojlangan mamlakatlari ta`lim tizimlarida turli o`rgatuvchi dasturiy vosi­talardan keng foydalanilmoqda. O`rgatuvchi ko`rgazmali dasturiy vositalar mualliflik dasturiy ta`minotlari yordamida yaratiladi. Ta`lim jarayonida bunday dasturlardan foydalanish yuqori natijalarga olib kelmoqda, sababi auditoriyada uzatiladigan bilimlarga oid axborotlarni qabul qilish va vazifalarni bajarishda o`quvchi bir vaqtning o`zida eshitib, ko`rib, o`zlashtiradi. Mualliflik dasturiy ta`minoti — kompyuter texnologiyalari yordamida o`quv jarayonini qisman yoki to`liq avtomatlashtirish uchun mo`ljallangan dasturiy vosita hisoblanadi. Ular ta`lim jarayoni samaradorligini oshirishning istiqbolli shakllaridan biri hisoblanib, zamonaviy texnologiyalarning o`qitish vosi­tasi sifatida qo`llaniladi. Mualliflik dasturiy ta`minotlar yordamida elektron darsliklar yaratish juda qulay. Elektron darsliklar, kompyuter texnologiyalaridan foydalangan holda eng muhim tushuncha va qonuniyatlarni tushunish hamda yodda saqlashni maksimal darajada yengillashtiradi. Quyida mualliflik dasturiy ta`minotlarining imkoniyatlari haqida fikr yuritiladi.

Mualliflik dasturlariga misol qilib, Articulate Storyline, Adobe Captivate, CourseLab, iSpringPro, Lectora kabi dasturlarni keltirishimiz mumkin.

Articulate Storyline kurslar yaratish uchun mo`ljallangan eng mashhur dasturlardan biri bo`lib, u moslashuvchan, foydalanishda qulay va turli maqsadli kurslar yaratish uchun ishlab chiqilgan. Articulate Storyline — uch utilitli (Presenter, Quizmaker, Engage) paket, o`rgatuvchi kurslarni, taqdimotlar, testlar va kontentning boshqa shakllarini iPadda ko`rish va masofali ta`lim tizimlariga integ­rallanishi mumkin bo`lgan Flash va HTML5 formatlarda yaratish imkoniyatini beradi. Dastur murakkab interfaol senariylarni amalga oshirish uchun deyarli cheksiz imkoniyatlarni taklif etadi. Endi o`quv kursining murakkab interfaol senariysini yaratish uchun dastur tuzishni yoki flashni qo`llashni bilish shart emas — Storyline buning uchun barcha vositalarni taklif etadi. Ushbu dasturning xusu­siyati oson o`zlashtirilishida, shuningdek, yaratilayotgan loyihalar­ning yorqin vizual uslubida: Articulate mahsulotlarida ishlangan roliklar boshqa e-learning muharrirlaridan ko`ra yanada zamonaviyroq va dinamikroq ko`rinadi. Dastur Microsoft Office 2007ga o`xshash interfeysga ega, ishlab chiquvchilar, foydalanuvchilar, o`rganichlari oson bo`lishi maqsadida tashqi ko`rinishini PowerPointga maksimal o`xshashligini ta`minlangan. Yuqorida buyruqlar to`plamidan iborat klassik Ribbon-panel joylashgan.

Barcha turdagi multimediyali kontentlar: video, flash, ovoz, veb-ob`yektlarni qo`yishni qo`llab-quvvatlaydi. Barcha ko`p tarqalgan video (flv, avi, wmv, mov, mpeg, dv, 3g) va ovoz (mp3, wma, wav, m4a, aac, aiff, ogg) formatlari importlanadi, bundan tashqari, Internetdagi rolikning HTML-kodini yoki veb-kameradan video-yozish, ovozni esa mikrofondan yozib qo`yish mumkin. SWF — roliklari ham muammosiz qabul qilinadi, bu esa boshqa multimediya muharrirlarining loyihalari bilan integrasiyalash bo`yicha cheksiz imkoniyatlarni ochadi. Veb-sahifalar slaydlarda freymlar ko`ri­nishida aks etadi. Ulardan foydalanish mumkin va bu ham roliklarni lo­yihalash imkoniyatlarini kengaytiradi.

Adobe Captivate— Mic­rosoft Windows va dasturiy ta`minotni namoyish etish, video-darslarni yozish, dastur simulyasiyasini yaratish, o`quv taqdimotlarni yara­tish va .swf formatda turli testlarni yaratish uchun qo`llanilishi mumkin bo`lgan Mac OS Xning 5 versiyalari uchun elektron ta`limda qo`llaniladigan elektron kurslarni yaratish va tahrirlash dasturi. Adobe Captivatedagi generasiyalangan .swf ni .aviga videoxosting saytlarga konvertasiya qilish imkoniyati mavjud. Dastur simulyasiyalarini yaratish uchun Captivateda chap va o`ng sichqoncha tugmasini bosish va klavishalarni bosish mumkin. Shuningdek, Adobe Captivateni Microsoft PowerPoint taqdimotlarini Adobe Flash formatiga konvertasiya qilish uchun qo`llash mumkin.

Captivate yordamida dasturlarning interfaol namoyishlari, simulyasiyalar, yordamchi ma`lumotlar, skrinkastlar, o`yinlar va darslar yaratish va tahrirlash mumkin. Captivateda yaratilgan skrinkastlar ekrandan qilingan yozuvlarga nisbatan ancha kam joy egallaydi. Foydalanuvchilar Captivateda taqdimotlarga effektlar, faol nuqtalar, matnli sohalar, video va hokazolarni qo`shib tahrirlashlari mumkin. Mualliflar mazmunini va u yoki bu elementni paydo bo`lish vaqtlarini tahrirlashlari mumkin. Faol nuqtalarni bosish boshqa slaydga o`tish, shuningdek, tashqi murojaatlarga o`tishni ta`minlashi mumkin. Captivate tasvirlarni, PowerPoint taqdimotlarni, video, .flv va audiolarni loyihaga import qilishni qo`llab-quvvatlaydi. Adobe Captivate dasturi materiallarni yaratish va namoyish etishning qulay vositasidir. Captivate keng doiradagi imkoniyatlarni taklif etadi: Microsoft PowerPointda yaratilgan taqdimotlar asosida o`quv materiallarni yaratish, monitordagi suratni olib, savolga berilgan javobga bog`liq ravishda o`tish imkoniyatli testlar yaratish.

CourseLab dasturi: CourseLab — bu kuchli va shu bilan birga foydalanuvchiga oddiy bo`lganb internet tizimida, masofaviy ta`lim tizimlarida, kompakt disk yoki boshqa har qanday saqlash qurilmalarida ishlatish uchun mo`ljallangan interaktiv ta`lim materiallari (elektron darsliklar) tayyorlash uchun mo`ljallangan kuchli va ishlatish oson bo`lgan dasturiy vositadir.

CourseLabning asosiy imkoniyatlari:

WYSIWYG tizimida ko`rish va natijalarni olish mumkin bo`lgan ta`lim materiallarini yaratish va tahrir qilish.

Tuzuvchidan HTML yoki boshqa dasturlash tillarini bilishni ta­lab qilmaydi.

Obe`ktiv yondashish har qanday murakkablikdagi ta`lim materiallarini yaratish imkonini beradi.

Ssenariylardan foydalanish murakkab ko`p «Obe`kt»li bog`liq­liklarni yaratishni osonlashtiradi.

Testlarni avtomatik yaratish mexanizmiga ega.

Ochiq obe`ktiv interfeys obe`kt va shablonlar kutubxonasi va foydalanuvchi yaratgan kutubxonalarni osonlikcha kengaytirish imkonini beradi.

Obe`ktlar animastyasi mexanizmiga ega.

iSpringPro dasturi: iSpringPro dasturi .PPT, .PPTX, .PPS, .PPSX formatdagi fayllarni Flash (.swf) va HTML formatiga konvertasiyalash imkoniyatini beradigan mualliflik dasturi hisoblanadi.

Dastur orqali foydalanuvchilar Flash-roliklar va YouTube-video resurslarni PowerPoint taqdimot slaydlariga joylashtirishlari mumkin.

Xususan:

• Yaratiladigan elektron o`quv kontentlarni SCORM va TinCan tizimlarga o`tkazish imkoniyatini beradi, bu esa ixtiyoriy LMS (Learning menegment system) bilan integrasiyalashtirish mumkin degani.

Ushbu paket o`z ichiga 3 ta dasturiy modulni oladi. Ular yordamida audio, video, interaktiv elementlar va testlar bilan boyitilgan onlayn taqdimot materiallari va o`quv kurslari, har xil so`rovnomalar, anketalar, interaktiv testlar, 3D kitob kabi bir qancha elektron nashrlar tashkil etish imkoniyati mavjud.

Informatika va AT fanini o‘qitishda masofadan o‘qitish texnologiyasidan foydalanish

Bugungi kunda, о‘quv-tarbiya jarayonlarini tashkil etishning an’anaviy va noan’anaviy shakllarini qо‘llash, о‘qitishga zamonaviy yondashuvlar asosida shiddat bilan о‘zgarib borayotgan jamiyat talablariga mos ravishda ta’lim sifatini oshirish talab etilmoqda.

Tarixdan bilamizki, XX asr boshlarida aksariyat davlatlarda maktab ta’limining maqsadlari odamlarni savodga о‘rgatish bо‘lgan va mazkur davrning birinchi yarmida yuz bergan, misol uchun, birinchi va ikkinchi jahon urushi, tabiat katalizmlari va ommaviy kasalliklar ta’lim sohasi taraqqiyotiga salbiy ta’sir qilgan.

XXI asrda maktab ta’limi maqsadlari о‘zgarib, о‘quvchilarda savodxonlik, kompetensiyalar va shaxsiy sifatlar/fazilatlarni shakllantirish hamda rivojlantirish ustuvorlik kasb etmoqda.

Masofaviy ta’lim texnologiyalari о‘ziga xos afzalliklarga ega.

О‘quvchiga qulay sharoit va muhitda ta’lim olish, mustaqil dars qilish vaqti va yо‘nalishini tanlash (videodarslarni takror kо‘rish mumkin) imkonini beradi.

Masalan, u kun bо‘yi turli fanlarni yoki bittasini, masalan, informatika va axborot texnologiyalari fanini о‘rganishi, darslikdagi ma’lumotlarni о‘qishi, biror mavzu bо‘yicha video taqdimotlarni tomosha qilishi, topshiriqlarni bajarishi, hatto kichik tajriba yoki tajribalar о‘tkazish, tajriba orqali о‘qigan bilimlarini о‘rganish (uy-rо‘zg‘orda kimyoviy jarayonlarni kuzatish) bilan shug‘ullanishi mumkin.

Dars qilishda ota-ona oila a’zolari kо‘magidan foydalanish, о‘zini erkin (notо‘g‘ri javob berib yoki vazifani notо‘g‘ri bajarib qо‘yish xavotiri bо‘lmaydi) his qilishi mumkin.

Maktabda bola о‘z faoliyatini baholashiga о‘rgangan, ya’ni u har doim uning natijalarini baholashini kutadi (о‘qituvchidan maqtov, tengdoshlarning olqishi kabi). Bunday fikrlash tarzini shakllantirish jarayonida bola о‘z muvaffaqiyatsizliklarini mag‘lubiyat deb biladi, agar vazifani bajara olmasa yoki dars mavzusini yaxshi tushunmasa, savodsiz kо‘rinishdan qо‘rqadi. Natijada, bola о‘qishga qiziqmay qо‘yadi, u о‘qishni faqat yaxshi baho olish, о‘qituvchi va ota-onasi talabiga javob berish deb qabul qiladi.

Turli ta’lim resurslaridan onlayn va mustaqil foydalanishda о‘zi uchun zarur sur’atni tanlaydi yoki ota-onasi bolaning shaxsiy xususiyatlaridan kelib chiqqan holda amalga oshiradi.

Masalan, о‘quv materialini о‘zlashtirish uchun kо‘p vaqt talab qiladigan sekin harakatlanadigan bolalar maktabda umuman hech narsa qila olmasliklari mumkin, ammo masofaviy ta’lim/maktabda ular tо‘liq namoyon bо‘ladi. Axir, bu yerda hech kim ularni baholamaydi, darsning tez tugashidan qо‘rqib, darslikdan yoki partadoshidan kо‘chirishga hojat qolmaydi.

О‘rta ta’lim bо‘yicha о‘quv dasturi barcha maktablar uchun bir xil bо‘lishiga qaramay, masofaviy о‘qitish ancha kam vaqt talab etadi.

Maktabda dars belgilangan vaqt davom etadi (siz bilganingizdek, 45 daqiqa), agar о‘quvchi darsni о‘rgangan bо‘lsa va topshiriqni belgilangan muddatdan oldin bajargan bо‘lsa ham, u qо‘ng‘iroqni kutishga majbur bо‘ladi. Shuningdek, agar biz maktabga borish va aksincha (ayniqsa maktab uzoqda bо‘lsa) maktabdan qaytish uchun ketadigan vaqtni uyda boshqa mashg‘ulotlarga sarflash mumkin.

О‘quvchi mustaqil ta’lim olishda о‘zini о‘zi boshqarish va о‘zini tarbiyalash kо‘nikmalari rivojlanadi, bunday muvaffaqiyat nafaqat maktab davrida, balki keyingi kasbiy faoliyatida va hayot tarziga ijobiy ta’sir qiladi.

О‘zini tartibga solish qobiliyati nafaqat о‘qish va ishlashda, balki kelajakda oilada, bolalarni tarbiyalashda, sevimli mashg‘ulotlarida, dо‘stlar va tanishlar bilan muloqotda ham zarurdir.

Masofaviy ta’lim jarayoni ishtirokchilarining AKT foydalanish kо‘nikmalari rivojlanadi, axborot makoni, ijtimoiy tarmoqlarda ishlash madaniyati oshadi.

Masofaviy mustaqil ta’lim maktab ta’limiga mutloq muqobil emas, balki tо‘ldiruvchi sifatida samarali bо‘la oladi va ayrim kamchiliklardan ham holi emas.

Jumladan, ota-ona tomonidan berilgan kо‘mak о‘qituvchi kо‘magidek professional bо‘lmasligi mumkin (ammo, masofaviy ta’limda shaxsiy omil muhim emas, о‘qituvchi bilan internetda aloqa о‘rnatishi mumkin).

О‘quvchining tengdoshlari bilan jonli muloqotda bо‘lishi, ya’ni ijtimoiylashuv imkoniyatlari cheklanib qoladi.

Maktab о‘quvchilari uchun masofadan о‘qitishning asosiy kamchiligi, shubhasiz, jamiyatning a’zosi sifatida bolaning shaxsiyati shakllanadigan ijtimoiy muhitning yо‘qligi. Shu sababli, kelajakda, jamoada ishlashda qiyinchiliklar bо‘lishi, raqobat muhitida harakat qilish va mavjud sharoitlarga moslashish qobiliyati yetishmasligi mumkin.

Shuningdek, masofaviy ta’limda ota-ona bolaning ijobiy va salbiy hissiyotlari, о‘rganishni istamasligi, diqqatni jamlay olmaslik, mavzuni tushunmaslik, yomon kayfiyat, psixologik manipulyatsiyalar, masalan "kо‘zlarim kompyuterdan og‘riyapti", "men toza havodan nafas olmoqchiman", "siz qanday qilib tushuntirishni bilmayapsiz", " Men charchadim va uxlashni xohlayman " kabi holatlari kuzatilishi mumkin.

Ota-onalarning о‘zlari ham turli emotsional holatlarni boshidan kechiradi. Farzandlarining ta’lim-tarbiyaviy ehtiyojlari, yutuqlari, kuchli va zaif tomonlari haqida bilib oladi.

Ular ayrim paytlarda kuchsizlikdan umidsizlikka tushish va muvaffaqiyatdan xursand bо‘lish, zarur bо‘lsa tasalli berish, hayotiy tajribasi asosida dars berish, tushuntirish, bardoshli bо‘lish, qoyil qolish kabi psixologik holatlarni boshidan kechiradi. Bularsiz, afsuski, bolani о‘qitish texnik harakat bо‘lib qoladi, ya’ni tarbiyaviy ahamiyati yо‘qoladi.

Masofaviy ta’lim jarayonida ota-onalar nazorati oqilona bо‘lishi, bolani majburlamaslik va unga bosim о‘tkazmaslik kerak (oddiy dangasalik va itoatsizlik bundan mustasno). Uning fe’l-atvori xususiyatlarini hisobga olish (ya’ni psixolog bо‘lish kerak), mustaqil ishlashga odatlantirish, u uchun vazifalarni bajarmaslik, aksincha, unga о‘z kashfiyotlarini qilish va undan zavqlanish imkoniyatini beradigan eng zarur narsalarga yordam berish lozim.

Maktab о‘quvchilari uchun masofadan о‘qitish usullarining о‘ziga xosligi, innovatsionligi va dolzarbligini ta’kidlaydigan bir qator jihatlar mavjud, ayniqsa karantin davrida:

о‘quv jarayonining о‘qituvchi va о‘quvchining bevosita о‘zaro muloqotini talab qilmaydi;

asosan axborot almashinuvining elektron vositalari (videodarslar, elektron resurslar, о‘quv filmlari, virtual laboratoriyalar va b.) qо‘llaniladi;

muntazam interfaol ta’lim olish, epizodik emas va о‘quv faoliyati natijalari samaradorligi uchun katta mas’uliyat о‘quvchilar va ularning ota-onalariga yuklatiladi.

Hozirda, masofadan о‘qitish zarur chora sifatida qabul qilindi, ammo kelajakda u turli yoshdagi о‘quvchilar uchun qulay, rivojlantiruvchi va mustaqil masofaviy ta’lim olishning qо‘shimcha shakli bо‘lib qolishi shubhasiz.

Xulosa qilinganda, masofaviy ta’lim quyidagi hollarda samarali natija beradi:

nogiron bolalar uchun;

ayrim ilg‘or maktablarda ta’lim olishni istaganlar, ammo hududning uzoqligi sababli yuqori malakali pedagogik yordamdan foydalanish imkoniyatiga ega bо‘lmaganlar;

qо‘shimcha ta’lim olish;

ta’lim faoliyatining individual sur’atlariga mos ravishda iqtidorli bolalar bilan ishlash;

kasallik va sabablar tufayli vaqtincha uyda ta’lim olish ehtiyoji mavjud bolalar uchun.

О‘z о‘rnida, masofaviy ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etish о‘qituvchi va ta’lim mutaxassislariga ham bir qator zamonaviy talablarni qо‘yadi:

о‘z ustida mustaqil ishlash orqali kompetentlikni oshirishning eskicha yondashuvidan yangi, innovatsion yechimlariga о‘tish;

о‘qituvchi о‘zining elektron kutubxonasini shakllantirishi, ya’ni raqamli axborot ta’lim resruslarini tо‘plash, saqlash, yangilash va о‘quvchilariga yetkazishga о‘rganish;

kompyuter texnikasi, mahalliy tarmoq va internetga ulanish va ishlash imkoniyatlarini yaratish;

didaktik, metodik va elektron ta’lim resurslardan (rasmiy ta’lim portallari va vebsaytlar) samarali foydalanish;

ota onalar. hamkorlar va hamkasblar bilan elektron tarmoqdagi hamkorlikni yо‘lga qо‘yish kо‘nikmalariga ega bо‘lishlari zarur.

Shuningdek, ayni paytda, о‘qituvchilarning AKT sohasidagi bilim va kompetensiyalarini rivojlantirish uchun qulay sharoit yaratish, ularda mediasavodxonlik va mediamadaniyatni oshirish zarurati oshmoqda.

О‘quv-tarbiya jarayonini о‘quv-metodik ta’minlash (virtual laboratoriya ishlari, ta’lim dasturlari, о‘quv-uslubiy materiallar va h.k.).

Xulosa о‘rnida aytish mumkinki, masofaviy ta’lim muhiti zamonaviy axborot, telekommunikatsiya va vebtexnologiyalar imkoniyatlariga kо‘ra rang-barangligi, kontentning barcha yoshdagi iste’molchilarga moslashtirilganligi bilan о‘ziga jalb etadi. Natijada, о‘quvchilarga karantin sharoitida mustaqil ta’lim olishga kо‘maklashish, elektron ta’lim resurslaridan samarali foydalanish, ularga yangiliklarni tezkor ravishda yetkazish imkonini berishi jarayon ishtirokchilarida qiziqishni kuchaytiradi. Foydalanishning oson va oddiyligi, yoshidan qat’i nazar barcha о‘quvchilar va ota-onalarga masofadan turib yordam berish imkonini ta’minlaydi.

1. Masofaviy ta`limda foydalaniladigan ilovalar

• «Molecules» ("Molekulyar") dasturi bilan o‘quvchilar turli moddalar bo‘yicha yangi bilimlarga ega bo‘lishlari mumkin. Ilovada ko‘plab molekulyar modellar mavjud. Har bir molekula va molekulyar tuzilmalar va moddalar haqida to‘liq ma’lumot topish mumkin.

«Anatomy 3D Pro» ("Anatomiya 3D") ilovasi. Ushbu dastur bilan o‘quvchilar inson tanasining ichiga kiradilar. Dastur 3 D formatdagi barcha nozikliklarning noyob detallari bilan tavsiflanadi. Dastur tezkor qidiruv funksiyasi bilan ta’minlangan. O‘z bilimingizni tekshirish uchun qiziqarli viktorina taklif etiladi.

«Star Walk 2» ilovasi yulduz osmonni o‘rganish uchun mo‘ljallangan. Unda o‘quvchilar barcha yulduzlar va galaktikalar nomini va manzilini ko‘rishlari, shuningdek, ular haqida ma’lumot olishlari mumkin. Shuningdek, yulduzlar turkumi va ularning tarixi ham bor.

«Edmodo» («Edmodo») ilovasi - o‘qituvchilar va o‘quvchilar uchun ta’lim jarayoniga yordam beradi uchrashuv joyi. Dasturning maqsadi - o‘qituvchilar va ta’lim olayotganlarga vaqt va manzilidan qat’iy nazar doimiy ravishda o‘zaro aloqa qilish, bog‘lanish imkoniyatini ta’minlash.

«Plickers» ("Plickers") dasturi sizga mobil telefondan foydalanib, o‘quvchilar bilan so‘rovlarni o‘tkazishga imkon beradi. Uning asosini mobil ilovalar, sayt va QR (Quick Response, ya’ni tezkor javob) - kodlari bilan bosilgan kartachalari tashkil qiladi. «Plickers» dasturi bolalarning bilimlarini muntazam monitoringini amalga oshirishga imkon beradi, bu darsdan bir necha daqiqadan ko‘proq vaqt talab qiladi.

.

Plickers - bu sinfxonadagi barcha tinglovchilarning savollarga berilgan javoblarini tezda baholash hamda uning monitoringini olib boorish jarayonini amalga oshirish uchun foydalaniladigan ilova. Plickers ilovasidan foydalanish uchun tinglovchilarning QR-kodlarini o‘qish(skanerlash) uchun planshet yoki smartfon qurilmasi mavjud bo‘lishi kerak

Ilovadan foydalanish tartibi:

• Plickers ilovasini smartfonga yuklab olinadi

• Apps Store yoki PlayMarket

Avvaldan tayyorlangan, www.plickers.com saytidan yuklab olingan plickers kartochkalarini tinglovchilarga tarqatiladi.

• Standard

• Expanded

• Large Font

• Large Cards

• Large Cards Expanded

Tinglovchilarga ixtiyoriy usulda savol beriladi hamda ulardan a,b,c,d variantlardan qaysi biri to‘g‘ri bo‘lsa, ushbu variant yuqoriga ko‘tarib ko‘rsatishlari so‘raladi.

O ‘qituvchi tomonidan mobil telefon vositasidagi ilova ishga tushirilgan holatda barchaning javoblari keltirilgan kartochkalar skanerlanadi.

LearningApps.org – turli qiyinlik darajasida interfaol topshiriqlarni: viktorinalar, krossvord, pazl va oyinlar yaratish imkoniyatini beruvchi ilova

ILG‘OR PEDAGOGIk TAJRIBALARDAN FOYDALANISH

Fanlar integratsiyasini inobatga olgan holda o‘quvchilarda, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni va kreativlikni shakllantirish

O‘quvchilarga algoritmik tuzilmalarni, algoritmlash va dasturlash asoslarini singdirishdavariativ mashg‘ulotlarni tashkil etish

Yangi ilg‘or axborot texnologiyalarini uzluksiz amaliyotga tatbiq etish va axborot bilan ishlash malakalarini doimiy rivojlantirib borish

Bugungi globallashuv jarayonida o‘quvchilarning qiziqishi va iqtidorini aniqlash;

O‘quvchi yoshlarimizning ijodiy, intelektual, ixtirochilik hamda tadqiqotchilik qobiliyatlarini yuksaltirish;

O‘quvchilarning ma’naviy dunyosini kengaytirishda ulardagi bilim, ko‘nikma, malaka va amaliyotda qo‘llash kompetensiyalarni shakllantirish;

Ularni kichik ilmiy tadqiqotlarga jalb etish, ixtiroqilgan ishlarini tengdoshlariga o‘rnak qilib ko‘rsatish;

Mantiqiy fikrlash va amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishga qaratilgan o‘quv amaliy mashg‘ulot va test topshiriqlari bilan ishlash;

Nazariya va amaliyot birligini ta’minlashda namoyishli tajriba va laboratoriya mashg‘ulotlarini samarali tashkil etish;

O‘quvchi yoshlarimizning mustaqil ishlash malakasini shakllantirish maqsadida xalqaro baholash dasturi talablariga mos keladigan topshiriqlar bilan ishlash;

Dars jarayonida innovatsion va axborot kommunikatsion texnologiyalaridan samarali foydalanish;

Fanlararo bog‘liqlikka e’tibor qaratishrobototexnika, axborot texnologiyalari va dasturlash kabi zamonaviy to‘garaklarni tashkil etish;

O‘z fani bo‘yicha mustahkam bilim, innovatsion yondashuvlarni joriy etish.

STEAM ta’lim tizimi nima?

Agar ushbu qisqartmani yoysak, quyidagilarni olamiz: STEAM bu – S –science, T – technology, E – engineering, A – art va M – math. Ingliz tilida bu shunday bo‘ladi: tabiiy fanlar, texnologiya, muhandislik, san’at va matematika. Ushbu yo‘nalishlar zamonaviy dunyoda eng mashhur bo‘lib kelayotganini unutmang. Shuning uchun bugungi kunda STEAM tizimi asosiy tendentsiyalardan biri sifatida rivojlanmoqda. STEAM ta’limi yo‘nalishi va amaliy yondashuvni qo‘llash, shuningdek, barcha beshta sohani yagona ta’lim tizimiga integratsiyalashuviga asoslangan.

STEAM yondashuvi o‘quv samaradorligiga qanday ta’sir qiladi?

Uning asosiy g‘oyasi shundan iboratki, amaliyot nazariy bilimlar singari muhimdir. Ya’ni, o‘rganish paytida biz nafaqat miyamiz bilan, balki qo‘limiz bilan ham ishlashimiz kerak. Faqat sinf devorlarida o‘rganish tez o‘zgaruvchan dunyo bilan hamqadam emas. STEAM yondashuvining asosiy farqi shundaki, bolalar turli xil mavzularni muvaffaqiyatli o‘rganish uchun ham miyani, ham qo‘llarini ishlatadilar. Ular olgan bilimlarni o‘zlari tushunib oladilar.

STEAM ta’limi nafaqat o‘qitish usuli, balki fikrlash tarzidir.

STEAM ta’lim muhitida bolalar bilimga ega bo‘ladilar va darhol undan foydalanishni o‘rganadilar. Shuning uchun, ular o‘sib ulg‘ayganlarida va hayotiy muammolarga duch kelganda, atrof muhitning ifloslanishi yoki global iqlim o‘zgarishi bo‘ladimi, bunday murakkab masalalarni faqat turli sohalardagi bilimlarga tayanib va birgalikda ishlash orqali hal qilish mumkinligini tushunadilar. Bu erda faqat bitta mavzu bo‘yicha bilimga tayanish etarli emas.

STEAM yondashuvi bizning ta’lim va ta’limga bo‘lgan qarashimizni o‘zgartirmoqda.

Amaliy qobiliyatga e’tibor berib, talabalar o‘zlarining irodasini, ijodkorligini, moslashuvchanligini rivojlantiradi va boshqalar bilan hamkorlik qilishni o‘rganadi. Ushbu ko‘nikmalar va bilimlar asosiy ta’lim vazifasini tashkil etadi, ya’ni. bu butun ta’lim tizimi nimaga intilishini.

Ta’limga ushbu yangi yondashuv qanday paydo bo‘ldi?

Bu nazariya va amaliyotni birlashtirishning mantiqiy natijasidir. STEAM Amerikada ishlab chiqilgan. Ba’zi maktablar bitiruvchilarning martabalarini e’tiborga olishdi va fan, texnologiya, muhandislik va matematika kabi fanlarni birlashtirishga qaror qilishdi va STEM tizimi shu tarzda shakllandi. (Fan, texnika, muhandislik va matematika). Keyinchalik bu erda Art qo‘shildi va endi STEAM oxirigacha shakllandi. O‘qituvchilar ushbu mavzular, aniqrog‘i ushbu fanlardan bilimlar kelajakda talabalarning yuqori malakali mutaxassis bo‘lib etishishiga yordam beradi, deb hisoblashadi. Oxir oqibat, bolalar yaxshi bilim olishga intilishadi va uni darhol amalda qo‘llashadi.

Zamonaviy sharoitlarda fanlarni o‘qitishda ularning integratsiyasini ta’minlashga yetarli e’tibor berilmay kelmoqda. Hatto, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi o‘quv rejalaridagi fizika va elektrotexnika, kimyo va materialshunoslik kabi fanlar ham tizimli o‘zaro bog‘liqlikni ta’minmagan holda o‘qitilmoqda.
Muammoni bartaraf etishga qaratilgan tadbirlar esa tegishli o‘quv rejalarida ushbu fanlarni o‘qitishning vaqt bo‘yicha muvofiqlashtirilishi yoki fanlar mazmunini qisman uyg‘unlashtirishga oid tadbirlar bilan cheklanmoqda. Uni tubdan hal qilish uchun esa, talabalar egallaydigan bilimlari yuqori sifat darajasini ta’minlovchi o‘quv fanlari integratsiyasining zaruriy shart-sharoitlari, shakl, mazmun va vositalarini ishlab chiqish talab etilmoqda.

Zamonaviy didaktika o‘quv fanlarini integratsiyalashga bir qancha yondashuvlarni taklif qiladi, biroq hali bu jarayonning umume’tirof etilgan mazmuni, shakl va vositalari yaratilgan emas. Ko‘pchilik pedagog olimlar ta’limdagi integratsion jarayonlarni o‘rganishda fundamental fanlarni integratsiyalashdagi tasavvurlardan kelib chiqqan holda ish ko‘radilar.

Bu holat integratsiyaning dastlab fundamental tarmoqlarda amalga oshib, keyinchalik pedagogika sohasiga tarqalganligi bilan izohlanadi. Ta’kidlash joizki, o‘quv fanlari ilmiy fanlardan farq qiladi. Faqat bu farq ular mazmunida emas, balki bilimlarning berilish shakli, hajmi va bayon qilinish chuqurligida o‘z aksini topadi. O‘quv fanini o‘rganishdan maqsad o‘quvchini fandagi ob’ektiv yangilik bilan tanishtirish emas, balki unda sub’ektiv yangilikka ega bo‘lgan bilimlarni shakllantirishdan iborat. SHu sababli, o‘quv fanlari integratsiyasi ilm-fandagi shu jarayonlardan farq qiladi. Bu ma’noda integratsiya – fanlarning differentsiatsiyasi tufayli tarixan tarkib topgan o‘quv fanlariga bo‘lib o‘qitish tizimining kamchiliklarini tuzatishga qaratilgan ularning o‘zaro bog‘liqligini ta’minlash shakli sifatida qaralishi mumkin. O‘quv fanlarini integratsiyalashning didaktik mohiyati turli o‘quv fanlari bo‘yicha yangi bilimlarni shakllantirishning kontseptual tuzilma va metodlarini aniqlash imkonini beruvchi pedagogik tadbirlar tartibi hamda qonuniyatlarini ishlab chiqish zarurati bilan belgilanadi. Tor ma’noda qaralganda, o‘quv fanlari integratsiyasi fan sohalari va ilmiy bilimlar o‘zaro sintezining uzviy davomi hisoblanadi.

O‘quv fanlari integratsiyasining asosiy maqsadi sub’ektiv yangi bilimlarni sintez qilishdan iborat bo‘lib, integratsiya jarayonlarining bosh vazifasi – sub’ektiv yangi ilmiy bilimlarni sintez qilishga qaratilgan pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqishdan iborat.

O‘zingizning g‘oyangizni topishga bilim yordam beradi, ammo haqiqiy ish bu g‘oyani haqiqatga aylantiradi.

Agar biz an’anaviy ta’limning asosiy maqsadi bilimlarni o‘rgatish va bu bilimlardan fikrlash va ijod qilish uchun foydalanish deb aytsak, STEAM yondashuvi bizni olgan bilimlarni haqiqiy ko‘nikmalar bilan birlashtirishga o‘rgatadi. Bu maktab o‘quvchilariga nafaqat ba’zi bir g‘oyalarga ega bo‘lish, balki ularni amalda qo‘llash va amalga oshirish imkoniyatini beradi. O‘sha. haqiqatda ishlatilishi mumkin bo‘lgan bilimgina haqiqatan ham qadrlidir.

STEAM yondashuvining eng mashhur namunasi – Massachusets Texnologiya Instituti (MIT). Ushbu dunyo universitetining shiori «Mens et Manus» (Aql va qo‘l). Massachusets Texnologiya Instituti bolalarga STEAM tushunchasini oldindan o‘rganish va tanishish imkoniyatini berish uchun STEAM kurslarini ishlab chiqdi va hattoki ba’zi ta’lim muassasalarida STEAM o‘quv markazlarini yaratdi.

Statistikaga ko‘ra, 2011-yildan buyon STEAM-kasblarga bo‘lgan talab darajasi 17% ga oshdi, oddiy kasblarga bo‘lgan talab esa faqat 9,8% ga oshdi, bu esa butun dunyo bo‘ylab ushbu ta’lim tizimiga katta talabni ko‘rsatadi.

Lekin bunday yuqori talab nima bilan bog‘liq? Ko‘pgina mamlakatlarda STEAM-ta’lim ba’zi sabablarga ko‘ra ustuvor ahamiyatga ega:

Yaqin kelajakda dunyoda va shuning uchun O‘zbekistonda muhandislar, yuqori texnologiyali ishlab chiqarish mutaxassislariga talab juda yuqori bo‘ladi.

Uzoq kelajakda biz tabiiy fanlar bilan birgalikda texnologiya va yuqori texnologiyali ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan kasblarga ega bo‘lamiz, ayniqsa bio va nanotexnologiya mutaxassislariga katta talab bo‘ladi.

Mutaxassislar texnologiya, tabiiy fanlar va muhandislikning turli sohalaridan keng qamrovli ta’lim va tajribaga muhtoj bo‘ladi.

Integratsiyalashgan ta’lim:

Xo‘sh, bu ta’lim tizimi va fanlarni o‘qitishning an’anaviy usuli o‘rtasidagi farq nima? STEAM-ta’lim o‘quvchilar ilmiy usullarni amalda qanday qo‘llashni tushunishga kirishadigan aralash muhitni nazarda tutadi. Ushbu dastur bo‘yicha talabalar, matematika va fizika bilan bir qatorda, o‘z robotlarini ishlab chiqadigan va ishlab chiqaradigan robotlarni o‘rganadilar. Darslarda maxsus texnologik uskunalar ishlatiladi.

Xulosa qilib aytganda ta’limga kirib kelayotgan yangiliklardan qo‘rqmang, vaqt keladiki, ular bizning kundalik ehtiyojimizga aylanadi.

Nazorat savollari:

1. STEAM yondashuvining eng mashhur institut qaysi?

2. Integratsiyalashgan ta’lim qanday?

3. STEAM yondashuvining asosiy farqi nimada?

4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 5-sentabrdagi “Xalq ta’limini boshqarish tizimini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-5538-son Farmoni mazmun mohiyati haqida so‘zlab bering.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:

1. Inoyatov U.I., Muslimov N.A., va boshq. Pedagogika: 1000 ta savolga 1000 ta javob. 2012- y. Toshkent, “Ilm-Ziyo” nashriyoti. 12 b.t;

2. Urazova M.B., Eshpulatov Sh.N. Bo‘lajak o‘qituvchining loyihalash faoliyati. // Metodik qo‘llanma. – T.: TDPU Rizografi, 2014 yil. 6,5 b.t;

3. Ishmuxamedov R.J., Yuldashev M. Ta’lim va tarbiyada innovatsion pedagogik texnologiyalar.– T.: “Nihol” nashriyoti, 2013, 2016.–279 b;

Internet resurslari:

1. http://www.giu.uz – Toshkent shahar xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi sayti;

2. http:/www.markaz.tdi.uz – Ta’lim sifatini baholash bo‘yicha xalqaro tadqiqotlarni amalga oshirish milliy markazi sayti;

3. https://www.dnevnik.ru – Raqamli ta’lim platformasi, Rossiya;

4. https://www.dx.org – onlayn kurslar;

5. https://www.udacity.com – onlayn kurslar

Nazorat savollari

1. O’quv jarayonini samarali tashkil etishda qanday ilg’or xorij tajribalarini qo’llash maqsadga muvofiq deb hisoblaysiz.

2. Modulli o‘qitish degandan qanday ta’limni tushunasiz.

3. Aralash talimda SMARTeducation tamoillaridan haqida fikringizni izohlang.

4. Masofaviy ta’lim tizimi haqida fikringizni bayon qiling

Foydalanilgan adabiyotlar va internet resurslari

1. Ishmuxamedov R.J., Yuldashev M. Ta’lim va tarbiyada innovatsion pedagogik texnologiyalar.– T.: “Nihol” nashriyoti, 2013, 2016.–279b.

2. Ishmuhamedov R.J. Innovatsion texnologiyalar yordamida ta’lim samaradorligini oshirish yo‘llari. – T.:Nizomiy nomidagi TDPU, 2004, 2008 (qayta nashr). – 44 b.

3. Sergeyev I.S. Osnovi pedagogicheskoy deyatelnosti: Uchebnoye posobiye. – SPb.: Piter. Seriya “Uchebnoye posobiye”, 2004–316 s.

4. A.A.Abduqodirov, Q.M.Karimov, I.A.Yuldoshev. Aniq fanlarni o‘qitishda keys texnologiyasidan foydalanish uslubiyoti. -T.: “Fan va texnologiya”, 2015.

Internet resurslari

1. http://www.eduportal.uz – O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi axborot-ta’lim portali

2. http://www.uzedu.uz – O‘zbekiston Respublikasi Xalq talimi vazirligi portali.

3. http://khanacademy.org – Xan akademiyasining masofaviy ta’lim portali.

4. https://www.coursera.org – Onlayn ta’lim platformasi.

5. http://centeroko.ru – Ta’lim sifatini baholash markazi (Sentr otsenki kachestva obrazovaniya ISRO RAO) sayti

6. http:// www.markaz.tdi.uz – Ta’lim sifatini baholash bo‘yicha xalqaro tadqiqotlarni amalga oshirish milliy markazi sayti

7. http://kahoot.com

8. http://Plikers.com

2-mavzu: Informatika va axborot texnologiyalari faniga zamonaviy pedagogik texnologiyalarni joriy etish samaradorligini aniqlash mezonlari

(2 soat amaliy)

Reja:

1. Informatika va axborot texnologiyalari darslarida o‘quvchilarni mustaqil ravishda bilim olishga yo‘naltirish.

2. Ta’lim-tarbiya jarayonida axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, o‘quv laboratoriya jixozlari, elektron darsliklar va o‘quv filmlardan foydalanish.

3. O‘quvchilarni dars jarayonida mavzuga oid darsliklar, qo‘shimcha adabiyotlar va internet resurslari bilan ishlashga yo‘naltirish .

Tayanch iboralar: Darsliklar, murakkab mavzular, hamkorlikda o‘qitish, moyavtika, didaktika, aqilli o‘yin, innovatsiya.

1. Informatika va axborot texnologiyalari darslarida o‘quvchilarni mustaqil ravishda bilim olishga yo‘naltirish.

Agar biror tizimni yangilashga qaratilgan faoliyat qisqa muddatli, yaxlit tizim xususiyatiga ega bo’lib, faqatgina tizimdagi ayrim elementlarni o’zgartirishga xizmat qilsa u novatsiya (yangilanish) deb yuritiladi. Bordi-yu, faoliyat ma’lum kontseptual yondashuv asosida amalga oshirilib, uning natijasi muayyan tizimning rivojlanishiga yoki uni tubdan o’zgartirishga xizmat qilsa, u innovatsiya (yangilik kiritish) deb ataladi.Umumta’lim maktablarida informatika va axborot texnologiyalari fanidan murakkab mavzularni aniqlash.

Murakkab mavzularni yoritishda zamonaviy metodlardan foydalanish

Fanning o‘quvchilar tomonidan qiyin o‘zlashtiriladigan mavzulari bo ‘yicha nazariy va amaliy mashg ‘ulotlarni tashkil etishning o‘ziga xos xususiyatlari. Murakkab mavzularni yoritishda qo‘llaniladigan metod, vositava yondashuvlar. Murakkab mavzularni yoritishda pedagogik texnologiyalar va interfoal metodlarning o ‘rni. Murakkab mavzularni yoritishda axborot texnologiyalardan foydalanish bo‘yicha mahorat darsi. Cembredj texnologiyasi.

Murakkab mavzularni yoritishda.

• pedagogik texnologiyalar va interfoal metodlardan foydalanish

• video materiallardan foydalanish

• audio materiallardan foydalanish

• internet manbalaridan foydalanish

2. Ta’lim-tarbiya jarayonida axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, o‘quv laboratoriya jixozlari, elektron darsliklar va o‘quv filmlardan foydalanish.

O’tgan asrning 80-yillari ta’lim jarayoniga ko’plab innovatsiyalarni kirib kelishiga asos bo’lgan hamkorlikda ta’lim olish texnologiyasini amerikalik pedagoglar tomonidan ishlab chiqilgan. Ular bir qancha maktab namoyondalari ilg’or tajribalarini umumlashtirib, tadqiq qilganlar.

Hamkorlikdagi ta’limni tashkil etish - demokratlilik, tenglik, ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi o’rtasidagi sub’ektiv munosabatlarda hamkorlikni, maqsad va faoliyat mazmunini shakllantirishda va erishilgan natijalarni baholashda birgalikda ishlashni joriy etishga e’tiborni qaratish zarurligini bildiradi.

Mazkur pedagogik texnologiya yangicha pedagogik tafakkur, taraqqiyparvar g’oyalar manbai sifatida ko’plab zamonaviy pedagogik texnologiyalar tarkibiga kiradi.

Hamkorlikda ta’lim olishning asosiy g’oyasi faqat birgalikda biror ish bajarish emas, balki birgalikda o’qishdan iborat.

Xamkorlikda ta’lim olish texnologiyasining tasnifiy tavsifi:

- qo’llanish darajasiga ko’ra-umumpedagogik;

- falsafiy asosiga ko’ra-insonparvar;

- rivojlantirish omiliga ko’ra-majmuaviy: bio-,sotsio-,psixogen;

- o’zlashtirish asosiga ko’ra-assotsiativ, reflektor, bosqichma-bosqich;

- mazmuniga ko’ra-o’rgatuvchi, tarbiyaviy, insonparvar, umumta’limiy, dunyoviy;

- boshqaruv turiga ko’ra-kichik guruhlar sistemasi;

- tashkiliy shakliga ko’ra-akademik, yakka, guruhda, tabaqalashtirilgan;

- bolaga yondashuviga ko’ra-shaxsiy-insonparvar, sub’ekt-sub’ekt;

- boshqaruvchi metodga ko’ra- muammoli-tadqiqiy, ijodiy, munozarali, o’yinli;

- o’rganuvchilar darajasiga ko’ra-ommaviy;

- hamkorlik pedagogikasiga yo’naltirilgan;

- talab pedagogikasidan munosabatlar pedagogikasiga o’tish;

- ta’lim va tarbiya birligi.

Hamkorlikda ta’lim olish texnologiyasining asosiy g’oyasi-o’quvchilarni turli o’quv vaziyatlarida hamkorlikda faol harakatlariga shart-sharoitlar yaratishdir. O’quvchilarning o’quv materiallarnin o’zlashtirish imkoniyatlari turlicha: ayrimlari o’qituvchining tushuntirishlarini tez ilg’ab oladi, ayrimlariga qo’shimcha vaqt va tushuntirish ishlari zarur. Bunday o’quvchilar o’quv mashg’ulotlari davomida passiv bo’ladilar. Agar o’quvchilarni 4-5 nafardan kichik guruhlarga ajratib, ishtirokchilarining har biri vazifasi aniq ko’rsatib o’tilsa, bunday vaziyatda har bir o’quvchi o’ziga yuklatilgan vazifa hamda guruh vazifasiga mas’uliyat sezadi. Bunda past o’zlashtiruvchi o’quvchilar ilg’or o’quvchilardan yordam so’raydilar. Hamkorlikda kelib chiqadigan muammolar hal etiladi. Tajribadan ma’lumki, birgalikda o’qish nafaqat qiziqarli va oson, balki samarali hamdir.

Hamkorlikda ta’lim olishning turli variantlari mavjud bo’lib, ular uchun umumiy bo’lgan tamoyillar quyidagilar:

- guruhlar o’qituvchi tomonidan mashg’ulotdan oldin o’quvchilarning psixologik moslashuvchanligi e’tiborga olinib tashkil etiladi. Har bir guruhda “kuchli”, “o’rtacha”, “kuchsiz” va albatta qizlar hamda o’g’il bolalardan iborat bo’lishi kerak;

- guruhga bitta topshiriq beriladi va uning bajarilishida guruh a’zolarining har birining vazifasi o’qituvchi yordamida aniqlanadi;

- har bir o’quvchi bajargan ish emas, guruh ishi baholanadi;

- guruhning qaysi ishtirokchisi guruh topshirig’i yuzasidan javob berishini o’qituvchi aniqlaydi. Ayrim hollarda «kuchsiz» o’quvchi tanlanishi ham mumkin, chunki har bir topshiriqning maqsadi uni bajarilishida emas, balki har bir o’quvchi tomonidan uning o’zlashtirilishida.

Hamkorlikda ta’lim olishning texnologik jarayoni quyidagi elementlardan tashkil topgan:

- o’quv-biluv masalasini qo’yish (muammoli vaziyat);

- o’quv maqsadlariga mos o’quvchilarni guruhlarga bo’lish;

- didaktik materiallarni tarqatish;

- guruhlardagi ishlarni rejalashtirish;

- topshiriqlarni individual bajarish, natijalarni muhokama qilish;

- guruhning umumiy topshirig’ini muhokama qilish (eslatmalar, to’ldirishlar, aniqlik kiritish);

- guruh ishining natijalari haqida ma’lumot berish;

- guruhlarning ishlari haqida umumiy xulosalar va qo’yilgan maqsadga erishganlik.

Tizimli yondashuv. Ta’lim texnologiyasi tizimning barcha belgilarini: jaryonning mantiqiyligi, uning barcha bo’g’inlarini o’zaro bog’langanligi, yaxlitligini o’zida mujassam etmog’i lozim.

Faoliyatga yo’naltirilgan yondashuv. Shaxsning jarayonli sifatlarini shakllantirishga, ta’lim oluvchining faoliyatni aktivlashtirish va intensivlashtirish, o’quv jaryonida uning barcha qobiliyati va imkoniyatlari, tashabbuskorligini ochishga yo’naltirilgan ta’limni ifodalaydi.

Axborotni taqdim qilishning zamonaviy vositalari va usullarini qo’llash – yangi kompyuter va axborot texnologiyalarini o’quv jarayoniga qo’llash.

Umumta’lim maktablarida aniq fanlarga qiziqishi past bо‘lgan о‘quvchilarga informatika va AT fanining asosi matematika fani bilan bog‘liq bо‘lgan-algoritmlash asoslari, dasturlash, matematik mantiq, sanoq cistemalari kabi mavzularni о‘rganishda ayrim muammolar paydo bо‘ladi.

Informatika va axborot texnologiyalari fanining yuqorida sanab о‘tilgan mavzularini an’anaviy metodlar yordamida о‘qitish yetarli samarali natija bermaydi: ya’ni о‘quvchilarning kо‘p qismi kontentni tо‘liq о‘zlashtira olmaydi, yoki faqat nazariy qismini о‘rganish bilan kifoyalanib, amaliy masalalarni hal etishda qо‘llay olmaydi.

Matematik bilimlarga asoslangan informatika va AT fanining ayrim bо‘limlarini о‘rganish jarayonida yangi mavzuni о‘rganishda hamda о‘rganilagan nazariy bilimlarni amaliy masalarni yechish jarayoniga qо‘llashni о‘rganishda nostandart, ijodiy, kreativ yondashuvlar asosida amalga oshiriladigan metodlardan foydalanish tavsiya etiladi.

О‘quvchilarni kreativ fikrlashlariga zamin yaratuvchi evristik ta’lim texnologiyalari zamonaviy metodikaning asosiy yо‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Evristik ta’lim texnologiyalari bu о‘quvchilardagi kreativ, ijodiy va intellektual fikrlash qobiliyatlarni rivojlantirish vositasidir.

Evristik ta’lim jarayoni - о‘quvchi tomonidan о‘z fikrlarini hamda ta’lim mazmunini, maqsadini anglash, shuningdek uni tashkil etish hamda tashxis qilishdan iborat bо‘lgan jarayondir.

О‘quvchi uchun evristik ta’lim texnologiyasi -uzluksiz ravishda yangi bilimlarni hosil qilish demakdir.

Evristik ta’lim metodlariga quyidagilar misol bо‘la oladi: moslashish “kо‘nikish” usuli; mazmunni kо‘ra olish metodi; obrazli tafakkur; ixtiro metodi; "Agar shundan bо‘lsa.." metodi, evristik savollar usuli; mubolag‘a usuli; glyutinatsiya metodi; “Aqliy hujum” metodi; sinektika metodi; morfologik quti metodi; inversiya metodi.

“Evristika” atamasi yunoncha sо‘z bо‘lib, “qidirish”, “ochish” ma’nolarini bildiradi. Evristika-ijodiy faoliyatni, yangi tushunchalarni, g‘oyalar va obyektlar tо‘plamlari о‘rtasidagi munosabatlarni kashf etish(yaratish)da qо‘llaniladigan usullarni hamda о‘quv jarayonida qо‘llaniladigan о‘qitish uslublarini о‘rganuvchi fandir.

О‘qitishning evristik texnologiyalaridan uzoq о‘tmishda Suqrot keng foydalangan. U maxsus savol va mulohazalar berish orqali suhbatdoshiga muammoni tо‘g‘ri tushunishga yoki tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri yechimga kelishga yordam beradi. Ba’zan, bunday turdagi savol va mulohazalardan foydalanish nafaqat о‘quvchiga, balki о‘qituvchining о‘ziga ham haqiqatni ochishga kо‘maklashadi. Evristik о‘qitish usullari nostandart, ijodiy, kreativ yondashuvni talab qiluvchi muammolarni hal qilish jarayonini tezkorlik bilan bajarish imkonini beradi.

Pedagogikada о‘qitishning evristik ta’lim texnologiyalariga oid ixtiyoriy metod Suqrot tomonidan ishlab chiqilgan «Mayevtika» metodining mazmunidan kelib chiqadi.

MAYEVTIKA METODI

“Mayevtika”- (yunon tilida “paydo bо‘lish”, “tug‘ruq”) qadimgi yunon olimi va faylasufi Suqrotning (miloddan avvalgi 469-399) insonda yashiringan bilimlarni mohirona tarzda evristik savollar va mulohazalar yordamida chiqarish usuli hisoblanadi. Ushbu metod qurilishining mantiqiy shakli nuqtai nazaridan induksiyaning bir kо‘rinishidir, ya’ni xususiydan umumiylikka о‘tish metodi.

Qadimgi Yunonistonda evristik ta’lim texnologiyasi deganda, birinchi bо‘lib Sokratning “Mayevtika” metodi tushunilardi. Suqrotning о‘qitish usuli shundan iboratki, о‘qituvchi о‘quvchiga muayyan masalani qanday hal yechishni bevosita bayon qilmaydi, vazifalarni hal qilishga doir misol va masalalarni ishlab kо‘rsatib bermaydi, balki о‘quvchini topshiriqni mustaqil hal qilishiga olib keluvchi savollar asosida yechimni topishga undaydi. Bunday holatda о‘qituvchi tayyor bilimlarni beruvchi sifatida emas, balki о‘quvchiga muammoning yechimini "tug‘ilishiga" ga yordam beruvchi vazifasini bajaradi.

“Mayevtika” metodi qat’iy algoritmik asosga ega emas, о‘quvchining о‘z oldiga qо‘ygan vazifasini aniq hal qilishi uchun hech qanday kafolat bermaydi, lekin kо‘p yillik tajriba shuni kо‘rsatadiki, ushbu metod yordamida о‘quv jarayonida sodir bо‘ladigan kо‘pgina amaliy ahamiyatga ega holatlarda maqsadga erishiladi. Shuning uchun Suqrot usuli tо‘la-tо‘kis evristik ta’lim texnologiyalari ta’rifiga mos keladi.

«MAZMUNNI KО‘RA OLISH» METODI

“Algoritmlash asoslari” hamda “Dasturlash asoslari” bо‘limini о‘rganishda matematik masalalarni yechimini topishda “Mazmunni kо‘ra olish” metodi, shuningdek “moslashish, kо‘nikish” usuli ham samaralidir.

Metodning mohiyati о‘rganilayotgan muammoning ma’nosi nima, uning tub sababi, kelib chiqishi, qanday ishlashi, о‘rganilayotgan jarayonning obyekti, nima uchun uni aynan shunday ekanligini tushunishga harakat qilishdir.

Falsafiy xarakterga ega bо‘lgan bu savollarga javob qidirish о‘quvchilarga vazifani tо‘g‘ri belgilash, berilgan va topish talab qilinadigan obyektlarni qat’iy aniqlashga, modellashtirish maqsadini aniq shakllantirishga, obyektning eng maqbul modelini tanlashga va pirovard natijada о‘rganilayotgan obyekt ustida tadqiqot olib borishga va muammoni hal qilishga yordam beradi.

«Mazmunni kо‘ra olish» metodidan Informatika va AT fanida foydalanish namunasi:

KOMPYUTER MIYASI.

Hammaga ma’lumki axborotni qabul qilish va uni saqlash uchun miya faoliyatidan foydalanadi, buning uchun u о‘ng va chap yarim sharlarga ega. Agar siz kompyuterning mikroprotsessori va turli xil xotiralarga ega ekanligi bilsangiz, uning ishlash prinsipi haqida nima fikr bildira olasiz? Aytishlaricha, kompyuter yaratilganda uning xotirasini prototipi inson miyasi bо‘lgan. U holda insonda operativ xotira qayerda joylashgan, uning vazifisi nima, kompyuter xotirasining boshqa turlari qayerda va ular о‘xshashmi degan savollar tug‘iladi.

Nima uchun QATTIQ DISK deyiladi? Biz qattiq diskning kо‘rinishini bilamiz. Xо‘sh о‘ylab kо‘ringchi, qattiq diskning kо‘rinishi kub yoki silindr shaklida bо‘lsa-chi? Bunday "qattiq disk"ga axborot qanday yoziladi. Kompyuter qanday kо‘rinishda bо‘lar edi? Qattiq diskning kо‘rinishi uchun g‘oyalar va unga ma’lumot yozish yо‘llarini taklif eting. О‘zingizni ixtiroingizni ixtiyoriy grafik muxarrirda chizishingiz mumkin.

MS Excel dasturida mustaqil topshiriqni bajarish uchun metoddan foydalanish namunasi.

Quyidagi jadval berilgan bо‘lib, unda о‘quvchilarning imtixonlardan olgan baxolari keltirilgan. Taklif etilgan imtixon komissiyasi imtihon natijalari bо‘yicha eng yuqori ball tuplagan о‘quvchi uchun esdalik sovg‘a takdim etishmoqchi. Topshiriq: dastur imkoniyatlaridan foydalanib, eng yuqori ball tо‘plagan о‘quvchini topib, uning familiyasi yoniga “MUKOFOT” sо‘zini qо‘yish kerak.

Boshqa topshiriqlardan farqi, ushbu vazifani qanday tartibda bajarish yuzasidan aniq algoritm berilmaydi. О‘quvchilar mavjud bilimlari asosida yechini topadilar.

«Axborotli jarayonlar» tushunchasini о‘rganish uchun evristik suxbat metodidan foydalanish uchun namuna.

- Avvalgi mavzularda, bizni atrofimizda predmetlardan tashqari axborotlar ham borligi xaqida ma’lumot olgan edik. Xо‘sh, о‘quvchilar axborot deganda nima tushunasiz?

-Axborotning qanday turlari aniqlanadi?

- Matnli, grafik, ovozli, belgili va boshqa turli usullarda.....

- Nima uchun odamlar bir xil axborotni turli yо‘llar bilan taqdim etadilar?

- Nima deb о‘ylaysiz, insonlar uchun axborotni uzatish, saqlash qulaymi yoki ularni qabul qilishmi?

- Keling axborotni uzatish jarayoni haqida tо‘xtalamiz. Ushbu jarayonda nechta qatnashuvchi ishtirok etadi?

- Ikkita

- Qaysilar va ular nima vazifani bajaradilar?

- Bir nafari axborotni taqdim etadi, ikkinchisi uni qabul qiladi.

- Iltimos, misol keltiring.

- О‘qituvchi va о‘quvchi. О‘qituvchi tushuntiradi, о‘quvchi qabul qiladi.

- Axborotni uzatish jarayonini tashkil etish uchun ikkita qatnashchi yetarli deb hisoblaysizmi?

- Xa (Yо‘q)

О‘qituvchi barcha javoblarni asoslari bilan eshitadilar. Kerakli jarayondaevristik savollar yordamida о‘quvchi yо‘naltiradilar.

- Anvar 17 uyning 35 honadonida yashaydi va uning dо‘sti Abdulloh ushbu uyning 101 honadonida yashaydi. Anvar yashash joyidan, о‘z honadanida divanda о‘tirib dars qilayotgan Abdulloh uchun topshiriqning yechimini tushuntirsa, ushbu jarayon ma’lumot uzatish jarayoniga misol bо‘la odimi?

- Yо‘q, telefon yoki internet tarmog‘ida onlayn muloqot orqali ushbu jarayonni tashkil etish mumkin, yoki ular uchrashishlari shart, ya’ni axborot uzatuvchi va uni qabul qiluvchi о‘rtasida aloqa tashkil etilishi lozim.

- Aloqa kanalida harakat qaysi yо‘nalishda amalga oshiriladi?

- Axborot uzatuvchidan axborot qabul qiluvchi tomonga qarab harakat amalga oshiriladi.

- Har doimmi?

- Yо‘q. Ayrim xollarda ma’lumot qabul qiluvchi va uzatuvchining rollari teskari tomonga о‘zgaradigan holatlar ham rо‘y beradi.

- Ushbu jarayonga misol keltiring va axborot uzatuvchi, qabul qiluvchi va aloqa vositalarini asoslab bering.

О‘qituvchi barcha javoblarni eshitadi va xatoliklar mavjud bо‘lsa asoslagan holda tushuntiradi.

3. O‘quvchilarni dars jarayonida mavzuga oid darsliklar, qo‘shimcha adabiyotlar va internet resurslari bilan ishlashga yo‘naltirish .

O‘quv materiallari mazmunini taqdim etishning uslubiy muammolari. O‘qituvchilarga axborot texnologiyalarini o‘qitish metodikasini ishlab chiqish. Axborot texnologiyalaridan foydalanish bo‘yicha o‘zlashtirish darajasini miqdoriy baholash usullarini belgilash.Ta’limda telekommunikatsiya va axborot texnologiyalaridan samarali foydalanish.

1.https://www.ratatype.com/ru/- matn terish kompetentligini aniqlash.

2. https://maktab.uz – Videodarsliklar kutubxonasi.

3.https://bilimland.uz – O‘rta ta’limning yangilangan mazmuni o‘quv dasturiga muvofiq ishlab chiqilgan maktab fanlari bo‘yicha interaktiv darslar.

3-Mavzu: O‘quvchilarning ijodkorlik qobilyatlarini oshirish, innovatsion ta’lim texnologiyalardan foydalanish

Reja:

1. O‘quvchilarni ijodiy qobiliyatlarini oshirish uchun nima qilish kerak?

2. Darslarga innovatsion yondashuv.

3. O‘quvchilarni savodxonligini oshirishdagi, ta’lim texnologiyalardan foydalanish.

Kichik maktab yoshi – bu bolaning psixologik rivojlanishining barcha hal qiluvchi davri, barcha aqliy funktsiyalarning jadal rivojlanishi, faoliyatning murakkab turlarini shakllantirish, ijodiy qobiliyatlarning poydevorini yaratish, motivlar va ehtiyojlar tuzilishini shakllantirish, axloqiy me’yorlar, o‘zini o‘zi qadrlash, xulq-atvorni ixtiyoriy tartibga solish elementlari. Ijod – bu shaxsning fe’l-atvori, qiziqishlari, qobiliyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan murakkab aqliy jarayon.

Xayol uning diqqat markazida. Ijodda shaxs tomonidan qabul qilingan yangi mahsulot ob’ektiv ravishda yangi (ijtimoiy ahamiyatga ega kashfiyot) va sub’ektiv ravishda yangi (o‘zi uchun kashfiyot) bo‘lishi mumkin. Ijodiy jarayonning rivojlanishi, o‘z navbatida, tasavvurni boyitadi, bolaning bilimlari, tajribasi va qiziqishlarini kengaytiradi.

Ijodiy faoliyat bolalarning hissiyotlarini rivojlantiradi, xotira, fikrlash kabi yuqori aqliy funktsiyalarni yanada maqbul va intensiv rivojlanishiga yordam beradi. idrok, e’tibor. Ikkinchisi, o‘z navbatida, bolaning o‘qish muvaffaqiyatini belgilaydi. Ijodiy faoliyat bolaning shaxsini rivojlantiradi, axloqiy va axloqiy me'yorlarni o‘zlashtirishga yordam beradi. Ijodkorlik asarini yaratishda bola ularda hayotiy qadriyatlarni, uning shaxsiy xususiyatlarini tushunishini aks ettiradi. Boshlang‘ich maktab o‘quvchilari san'at qilishni yaxshi ko‘radilar. Ular jo‘shqinlik bilan qo‘shiq kuylashadi va raqsga tushishadi, haykaltaroshlik va rasm chizishadi, ertaklar yozadilar va xalq hunarmandchiligi bilan shug‘ullanadilar. Ijodkorlik bolaning hayotini yanada boy, to‘laroq, quvnoq qiladi. Bolalar shaxsiy komplekslaridan qat'i nazar, ijodkorlik bilan shug‘ullanishlari mumkin. Voyaga etgan kishi, ko‘pincha o‘zining ijodiy qobiliyatlarini tanqidiy baholaydi, ularni namoyish etishdan tortinadi. Har bir bolaning o‘ziga xos xususiyati bor, uni etarlicha erta tanib olish mumkin.

Ijodkorlik nazariyasining asosiy qoidalariga ko‘plab mahalliy va xorijiy tadqiqotlar (L. S.Vygotskiy, S. L. Rubinshteyn, K. A. Abulxanova-Slavskaya, A.V. Brushlinskiy, A. N. Leontyev, D. N. Uznadze va boshqalar) ijodni o‘rganishga katta hissa qo‘shdilar.

O‘quvchilar bilan individual ishlash, qiziqishini va qobiliyatini aniqlash.

Respublikamiz ta’lim muassasaslarida o‘quvchi-yoshlarning erkin, mustaqil fikrlash, atrofdagi voqelikka ongli munosabatda bo‘lish, daxldorlik va ijtimoiy faollik kabi sifatlarini rivojlantirish hartomonlama rivojlangan shaxsni kamol toptirishning moddiy texnik bazasi yaratildi. “Insondagi komillik, eng avvalo, tafakkur va amaliy faoliyat erkinligini anglashidadir”.

Bugungi kunda ilm-fan, texnika va ishlab chiqarish sohalarining tez sur'atda jadallik bilan rivojlanishi barcha ta’lim muassasalarida ta’lim-tarbiya sifatini mazmunan yangi bosqichga ko‘tarishni talab etmoqda. Bu esa yoshlar biian olib borilayotgan ishlar ta’sirchanligini oshishiga xizmat qiladi. O‘quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, bo‘sh vaqtlarini mazmiinli o‘tkazish muammolariga mas'uliyat bilan yondashish iqtidorli bolalar orqali komil insonni tarbiyalab, voyaga yetkazish bugungi kun talabiga aylanmoqda. Shu o‘rinda o‘quvchilarimiz ijodkorlik qobiliyatlaridan foydalanib Internet orqali freelancing bilan shug‘ullanish uchun nimalarni bilish kerak? Bunda hech qanday chegara yo‘q. Freelancing sohasi shu qadar keng qamrovliki, o‘zingizdagi deyarli har qanday qobiliyatni ishga solgan holda internet orqali pul ishlashingiz mumkin. Kompyuterda oddiy Microsoft Word dasturini ochib, unda matn yoza olasizmi? Demak Siz matn yozish xizmatini taklif qilib, freelancing bilan shug‘ulanishingiz mumkin! Ijtimoiy tarmoqlarda ko‘p vaqt sarflaysiz va ularda mashxur profil sahifalaringiz bormi? Demak, Siz ma’lum xizmat yoki mahsulotni reklama qilish bo‘yicha freelancing xizmatini taklif qilsangiz bo‘ladi! Sizdagi har qanday boshqa qobiliyat va imkoniyatni ham huddi shu tarzda internet orqali pulga aylantirish mumkin.

Innovatsion ta’lim texnologiyalardan foydalanish:

Shunday qilib, biz xulosa qilishimiz mumkinki, ijodiy faoliyat qulay muhitda, o‘qituvchilarning xayrixoh baholari bilan, asl bayonotlarni rag‘batlantirish bilan kuchayadi. Bunda o‘quvchilarni fikrlashga, o‘quv dasturining bir xil savollariga har xil javoblarni izlashga undaydigan ochiq savollar muhim rol o‘ynaydi. O‘quvchilarning o‘zlari ham shu kabi savollarni berishga va ularga javob berishga ruxsat berilsa, yaxshiroqdir.

Ijodiy faoliyat ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirishga, intellektual saviyasini oshirishga yordam beradi.

Shunday qilib, ijodiy qobiliyatlar deganda biz ijodiy faoliyatni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan shaxsiyat xususiyatlari va fazilatlari majmuini tushunamiz, bu jarayon davomida ob’ektlar, hodisalar, vizual, hissiy va aqliy tasvirlarni o‘zgartirishga, o‘zi uchun yangi narsalarni kashf etishga, o‘ziga xos, nostandart

Innovatsion ta’lim texnologiyalardan foydalanish:

Innovatsiya yangi ilmiy bilimlarni, qandaydir kashfiyotlarni, ixtirolarni olishga qaratilgan tadqiqot faoliyatidan foydalanish orqali rivojlanadi. Bundan tashqari, innovatsiyalarning paydo bo‘lishi loyihalash ishlarining natijasi bo‘lishi mumkin, bunda mavjud ilmiy nazariyalar va tushunchalar asosida amaliy harakatlarni amalga oshirish imkoniyatini aks ettiruvchi instrumental va texnologik bilimlar rivojlanadi. Shunday qilib, innovatsion loyihalar yaratiladi, bu esa keyinchalik yangi texnologiyalarning paydo bo‘lishiga olib keladi.

Innovatsiyalar ta’lim faoliyati jarayonida ham rivojlanadi. O‘quv jarayonida talabalarning nazariy va amaliy bilimlari rivojlanadi, keyinchalik ular amaliy hayotning innovatsiyalar yaratish bilan bog‘liq turli sohalarida qo‘llanilishi mumkin.

Innovatsion ta’lim texnologiyalari uchta asosiy komponentga asoslanadi:

1. Zamonaviy, yaxshi tuzilgan tarkib, uning asosi tadbirkorlik faoliyatining hozirgi voqeliklariga javob beradigan kasbiy faoliyatdagi kompetentsiyadir. mazmuni zamonaviy aloqa vositalari orqali uzatiladigan turli multimedia materiallarini o‘z ichiga oladi.

2. Zamonaviy, innovatsion o‘qitish usullarini qo‘llash. Bunday usullar bo`lajak mutaxassisning kompetensiyalarini rivojlantirishga, o`quvchilarni faol bilim va amaliy faoliyatga jalb etishga, bilish jarayonida tashabbuskorlikni namoyon etishga yo`naltirilgan bo‘lishi kerak. Ta’lim dasturlarini passiv assimilyatsiya qilish istisno qilinadi.

3. Ta’lim jarayonida zamonaviy infratuzilmaning mavjudligi. U o‘qitishning yangi shakl va usullarini, xususan, masofaviy ta’limni qo‘llashga yordam beradigan axborot, texnologik, tashkiliy va kommunikatsiya komponentlariga asoslanishi kerak.

O‘quvchilarning ijodkorlik qobilyatlarini oshirish, innovatsion ta’lim texnologiyalardan foydalanish yuzasidan tavsiyalar:

• O‘quvchilarni media vositalardan zarur bo‘lgan axborotlarni izlab topa olish, saralash, qayta ishlash, uzatish, saqlash, axborot xavfsizligi, media-savodxonlikka rioya qilishga o‘rgatish;

• Fanlar integratsiyasini inobatga olgan holda o‘quvchilarda, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni va kreativlikni shakllantirish;

• O‘quvchilarga algoritmik tuzilmalarni, algoritmlash va dasturlash asoslarini singdirishdavariativ mashg‘ulotlarni tashkil etish

Yangi ilg‘or axborot texnologiyalariniuzluksizamaliyotga tatbiq etish va axborot bilan ishlash malakalarini doimiy rivojlantirib borish.

Ta’limda innovatsiyalarning ahamiyati

Ta’limdagi innovatsion texnologiyalar ta’limni tartibga solish va uni to‘g‘ri yo‘nalishga yo‘naltirish imkonini beradi. Odamlar har doim noma’lum va yangi narsalardan qo‘rqib ketishgan, ular har qanday o‘zgarishlarga salbiy munosabatda bo‘lishgan. Ommaviy ongda mavjud bo‘lgan, odatiy turmush tarziga ta’sir qiladigan stereotiplar og‘riqli hodisalarga olib keladi, ta’limning barcha turlarini yangilashga to‘sqinlik qiladi. Odamlarning zamonaviy ta’limdagi yangiliklarni qabul qilishni istamasligining sababi qulaylik, xavfsizlik va o‘zini o‘zi tasdiqlash uchun hayotiy ehtiyojlarni blokirovka qilishdadir. Hamma ham nazariyani qayta o‘rganishga, imtihon topshirishga, fikrini o‘zgartirishga, shaxsiy vaqt va pul sarflashga tayyor emas. Yangilash jarayoni boshlangandan so‘ng, uni faqat maxsus usullar yordamida to‘xtatishingiz mumkin. O‘z bilimi va orzulariga ishonuvchi kishilarga doim omad kulib boqadi. Kun davomida uyingizdan turib, internet orqali, oilangiz davrasini tark etmagan holda yaxshigina daromad keltiradigan ish bilan mashg‘ul bo‘lishingiz mumkin. Bunday erkinlikka esa mehnatsiz erishib bo‘lmaydi. 

Nazorat savollari:

1. Innovatsion ta’lim texnologiyalari deganda nimani tushuniladi.

2. Ijodda shaxs tomonidan qabul qilingan yangi mahsulot sub’ektiv ravishda yangi nima deb ataladi?

3. Innovatsion ta’lim texnologiyalardan foydalanish qanday amalga oshiriladi?

4. Ijodda shaxs tomonidan qabul qilingan yangi mahsulot ob’ektiv ravishda yangi nima deb ataladi?

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:

1. Inoyatov U.I., Muslimov N. A., va boshq. Pedagogika: 1000 ta savolga 1000 ta javob. 2012- y. Toshkent, “Ilm-Ziyo” nashriyoti. 12 b.t.

2. Сергеев И.С. Основы педагогической деятельности: Учебное пособие. – СПб.: Питер. Серия “Учебное пособие”, 2004 –316 с.

3. Ta’limda axborot texnologiyalari. A. A. Abduqodirov, S.Q.TursunovToshkent 2019-y.

Internet resurslari:

1. http://www.rtm.uz – Respublika ta’lim markazi sayti;

2. https://t.me/Informatika_darslari–Informatika va axborot texnologiyalari telegram kanali;

3. https://www.quizalize.com/blog/2018/02/23/teaching-strategies/

4. https://blog.eie.org/7-research-based-classroom-strategies-for-teaching-computer-science-cs;

5. https://hozir.org/boshlangich-talimda-oquvchilar-ijodiy-faoliyatini-shakllantiri.html?page=2.

Nazorat savollari

1. Murakkab mavzular deganda nimani tushunasiz.

2. Mavzu tushunchasi haqida qanday tushunchaga egasiz.

3. Pedagogikada о‘qitishning evristik ta’lim texnologiyalariga oid metodlari haqida fikringizni bayon qiling.

Foydalanilgan adabiyotlar va internet resurslari

1. Ishmuxamedov R.J., Yuldashev M. Ta’lim va tarbiyada innovatsion pedagogik texnologiyalar.– T.: “Nihol” nashriyoti, 2013, 2016.–279b.

2. Ishmuhamedov R.J. Innovatsion texnologiyalar yordamida ta’lim samaradorligini oshirish yo‘llari. – T.:Nizomiy nomidagi TDPU, 2004, 2008 (qayta nashr). – 44 b.

3. Sergeyev I.S. Osnovi pedagogicheskoy deyatelnosti: Uchebnoye posobiye. – SPb.: Piter. Seriya “Uchebnoye posobiye”, 2004–316 s.

4. A.A.Abduqodirov, Q.M.Karimov, I.A.Yuldoshev. Aniq fanlarni o‘qitishda keys texnologiyasidan foydalanish uslubiyoti. -T.: “Fan va texnologiya”, 2015.

5. "Informatika va axborot texnologiyalari": umumiy o‘rta ta'lim
   maktablarining 5-sinfi uchun darslik: D.T.Kamaltdinova, D.M.Sayfurov - Тoshkent: "Тasvir", 2020. - 112 b

6. 31. Fayziyeva M. R., Sayfurov D. M., Xaytullayeva N. S., Tursunova F. R. Informatika va axborot texnologiyalari: 6-sinf uchun darslik / – Toshkent : Respublika ta’lim markazi, 2021. – 160 b.

7. 32. Fayziyeva M. R., Sayfurov D. M., Atamuratov R. K., Tilovova M. M., Bagbekova L. K. Informatika va axborot texnologiyalari: 7-sinf uchun darslik / – Toshkent : Respublika ta’lim markazi, 2021. – 160 b

8. 33. Fayziyeva M. R. “Informatika va axborot texnologiyalari”: umumiy o‘rta ta’lim
   maktablarining 8-sinfi uchun darslik: M. R. Fayziyeva, D. M. Sayfurov. - Тoshkent: “Тasvir”, 2020. - 112 b.

9. 34. Fayziyeva M. R. Informatika va axborot texnologiyalari: umumiy o‘rta
   ta’lim maktablarining 9-sinfi uchun darslik: M. R. Fayziyeva, D. M. Sayfurov, N. S. Xaytullayeva - Тoshkent: Тasvir, 2020. – 112 b.

10. 35. F. M. Fayziyeva, D. M. Sayfurov, R. K. Atamuratov, F. R. Tursunova, S. X. Dottoyev, M. M. Tilovova. "Informatika va axborot texnologiyalari": umumiy o‘rta ta'lim maktablarining 10-sinfi uchun darslik: -Тoshkent: Respublika ta'lim markazi, 2021. -269 b.

Internet resurslari

1. http://www.eduportal.uz – O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi axborot-ta’lim portali

2. http://www.uzedu.uz – O‘zbekiston Respublikasi Xalq talimi vazirligi portali.

3. http://www.giu.uz – Toshkent shahar xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi sayti

4. http://www.istedod.uz – “Iste’dod” jamg‘armasi sayti

5. http://www.edunet.uz – maktablar, o‘quvchi va o‘qituvchilar sayti.

6. www.ziyonet.uz - ZiyonET ta’lim axborot tarmog‘i

7. http://www.dr.rtm.uz-maktab darsliklari

4-mavzu: Informatika va axborot texnologiyalari fanini o‘qitishda “Loyiha” tushunchasi (2 soat amaliy).

Reja:

1. “Loyiha” tushunchasi va “Loyiha ta’limi”ning mazmun-mohiyati.

2. Loyihaning tarkibiy qismlari: loyiha mavzusi, tavsifi, muammoni aniqlash, maqsad va vazifalar, muddati, bosqichlarini belgilash.

3. Loyihani tashkil etish bo‘yicha amaliy mashq va topshiriqlar.

Tayanch iboralar: Ma’ruza, seminar, amaliyot, laboratoriya ishi, trening, ochiq mashg‘ulot.

1. “Loyiha” tushunchasi va “Loyiha ta’limi”ning mazmun-mohiyati.

LOYIHA BU NIMA? Loyiha Tushunchasi (qo'llanma)

Loyiha tushunchasi

"Sahar" maktabida o'qitiladigan kurslardan biri Loyiha Tuzish va Boshqarishdeb nomlanadi. Xo'sh, loyiha o'zi nima degani?

Loyiha tushunchasi

Loyiha bu aniq bir maqsadga erishish uchun kelishilgan muayyan faoliyatlar tizimidir. Buni osonroq tushunish uchun, keling loyihaning boshqa faoliyat turlaridan ajratib turadigan jihatlarini ko'rib chiqamiz:

Demak, loyiha bu biror o'ziga xos mahsulot, xizmat yoki natijaga erishish uchun amalga oshiriladigan vaqtinchalik harakatlar majmuasi. U ma’lum bir belgilangan jadval, narx va ijro parametrlari doirasida maxsus maqsadlarga erishish uchun amalga oshiriladi.

Loyihaning vaqtinchalik bo'lgani loyiha natijasida yaratiladigan mahsulot yoki natijaga ta’sir etmaydi. Aksincha, bunday mahsulot va natijalar uzoq yillar davomida xizmat qilish uchun yaratiladi. Masalan, bino qurish loyihasining natijasida qurilgan bino ko'p yillar davomida turadi.

Loyihaga misollar quyidagilar bo'lishi mumkin:

• Yangi mahsulot yoki xizmat turini yaratish;

• Tashkilotning ichida o'zgarishlarni kiritish; masalan tashkilotning ichki tuzilmasini o'zgartirish;

• Qurilish loyihalari;

• Yangi biznes jarayonini kiritish va hokazo.

Loyihalar har bir sohaga taaluqlidir. Ijtimoiy sohada biror muayyan muammoga yechim topish maqsadida turli loyihalar amalga oshiriladi. Ko'pincha bunday loyihalar "pilot" yoki "tajriba loyihalari" deb ataladi. Bunga sabab, muammoga yechim bo'ladigan yangi xizmat turi yoki natijaga erishish yo'li muayyan bir hududda tajribada sinab ko'riladi. Bunga misol tuman aholisini gigiena bo'yicha bilimlarini oshirish. Deylik bunday xizmat hozircha tumanda yo'q, lekin gigiena va tozalikka rioya qilmaslik ko'plab kasalliklarni qo'zg'atmoqda. Shu muammoni hal qilish uchun tumandagi nodavlat tashkiloti aholi orasida ma’lumot tarqatish va targ'ibot ishlarini olib borish loyihasini yaratib yangi xizmat turini sinab ko'radi. Loyiha natijasi qoniqarli bo'lsa, uni butun viloyat bo'ylab doimiy ravishda amalga oshirsa bo'ladi.

Shu borada, har bir loyihani tuzganda, loyiha barqarorligini oldindan o'ylash va uni tadbirlarga singitib borish juda muhim. Loyiha tugagach unga nima bo'ladi? Kim bu ishni davom ettiradi? Unga qayerdan moliya keladi? shu kabi savollar ustida bosh qotirish kerak va loyiha tugagach uning o'rnida bo'shliq paydo bo'lib qolmaslikka intilish kerak.

Agar loyiha yangi mahsulot yaratish bilan bog'liq bo'lsa, yangi mahsulot turi korxonaning doimiy mahsulot ishlab chiqarish jarayoniga kiritiladi.

Loyihani boshqarish

Loyiha o'z vaqtida, unga ajratilgan byudjet chegarasidan chiqmagan holda va shu bilan birga rejalashtirilgan natijaga erishish uchun mohirlik bilan boshqarilishi kerak. Loyihani samarali amalga oshirishda bilim, malaka va uslublarni mohirlik bilan qo'llash loyihani boshqarish deb ataladi.

Har bir loyihaning o'z umri bo'ladi. Turli adabiyotlarda bunday davrlar turlicha ataladi, lekin umuman olganda har bir loyihaning umri 4 bosqichga bo'linadi. Ular:

1. Boshlanish;

2. Rejalashtirish;

3. Ijro etish;

4. Yakunlash.

Yana bir muhim bosqich bu Monitoring va nazorat qilish boshqichi bo'lib, lekin u har bir yuqoridagi boshqichlarda ro'y beradi; shuning uchun uni doim ham alohida boshqichga ajratmaydilar.

Boshi ------------------------------------------------------------------------------------------------ Yakuni

Boshlanish davrida loyihaning maqsad va vazifalari, shuningdek ma’suliyatlar aniqlanadi. Loyiha nizomi, uning umumiy qiymati va mandaatdor tomonlar aniqlanadi.

Rejalashtirish davrida, loyihaning batafsil ish rejasi, moliyaviy rejasi, tadbirlar jadvali va boshqa tafsilotlari ishlab chiqiladi. Loyiha jamoasi tuziladi.

Ijro etish davri eng uzun davr bo'lib, barcha tadbirlar shu davrda amalga oshiriladi.

Tugatish davriga kelganda barcha tadbirlar tugab bo'ladi, shartnomalar berkitiladi va hujjatlashtirish ishlari ro'y beradi. Loyiha natijalari baholanadi. Loyiha natijasiga ko'ra keyingi boqichga tavsiyalar beriladi. Agar yangi mahsulot yaratilgan bo'lsa, uni doimiy ishlab chiqarishga o'tkaziladi va loyiha rasmiy ravishda berkitiladi.

Shu borada Monitoring va nazorat qilish jarayoniga ham to'xtalib o'tsak. Bu juda muhim jarayon bo'lib, unda loyiha qanday ketayotgaligi to'g'risida ma’lumot yig'ib boriladi va agar kerak bo'lsa loyihaga o'zgartirishlar kiritiladi.

Ma’ruza bu- (Ma'nosi - "o'qish" lotin) ma'ruza talabalar uchun tribunada turib bir ustozning tinglovchilarga uzatish usuli sifatida paydo bo‘lgan. Birinchi ming yillik o'rtalarida, ba'zi rivojlangan mamlakatlarda (Xitoy, Hindiston, Hellas, Yevropa davlatlari) bir o'qituvchi tomonidan odamlar ko'p o'rganishi uchun bir vaqtning o'zida ma'ruzalar o‘qish uchun ishlatilgan.

Amaliy mashg‘ulot - bu o'quv jarayonini tashkil etish shakli bo'lib, o‘quvchilarning topshiriq bo'yicha va o'qituvchi rahbarligida bir yoki bir nechta amaliy ishlarni bajarishini nazarda tutadi.

Laboratoriya mashg‘uloti - umumiy taʼlim maktablarida oʻquvchilar mustaqil suratda bajaradigan amaliy ish turlaridan biri. Nazariy bilimlarni kengaytirish va mustahkamlash, mustaqil tajribalar bajarish malakasini rivojlantirish maqsadida oʻtkaziladi.

Ochiq mashg‘ulot bu - Ochiq darsda texnik o'qitish vositalari va kichik guruhlarda ishlash, "Savol tanlash" “Qahramonga tavsif berish” kabi bir qancha interaktiv o'qitish usullari qo'llanildi. Darsning barcha bosqichlarida o‘quvchilar faol faol qatnashishi ko‘zda tutilgan jarayon.

Agar biror tizimni yangilashga qaratilgan faoliyat qisqa muddatli, yaxlit tizim xususiyatiga ega bo’lib, faqatgina tizimdagi ayrim elementlarni o’zgartirishga xizmat qilsa u novatsiya (yangilanish) deb yuritiladi. Bordi-yu, faoliyat ma’lum kontseptual yondashuv asosida amalga oshirilib, uning natijasi muayyan tizimning rivojlanishiga yoki uni tubdan o’zgartirishga xizmat qilsa, u innovatsiya (yangilik kiritish) deb ataladi. Boshqacha qilib aytganda, innovatsiya (ingl. “innovation” – yangilik kiritish) deb muayyan tizimning ichki tuzilishini o’zgartirishga qaratilgan faoliyatga aytiladi.

Ta’lim oluvchida yangi g’oya, me’yor, qoidalarni yaratish, o’zga shaxslar tomonidan yaratilgan ilg’or g’oyalar, me’yor, qoidalarni tabiiy qabul qilishga oid sifatlar, malakalarni shakllantirish imkoniyatini yaratadigan ta’limga innovatsion ta’lim deyiladi. Innovatsion ta’lim jarayonida qo’llaniladigan texnologiyalar innovatsion ta’lim texnologiyalari yoki ta’lim innovatsiyalari deb nomlanadi.

Ta’lim innovatsiyalari – ta’lim sohasi yoki o’quv jarayonida mavjud muammoni yangicha yondashuv asosida yechish maqsadida qo’llanilib, avvalgidan ancha samarali natijani kafolatlay oladigan shakl, metod va texnologiyalardan iboratb deb aytish mumkin.

Bugungi kunda ta’lim tizimi oldida turgan ta’lim-tarbiya samaradorligini oshirish jahon ta’lim standartlari darajasida bilim berish hamda ta’lim innovatsiyalarni joriy etish orqali har tomonlama yetuk ijodkor ma’naviy boy, kasb-hunarli, milliy va umuminsoniy qadriyatlar, milliy istiqlol g’oyasi ruhida tarbiyalangan, o’z mustaqil fikriga ega barkamol shaxsni kamolga yetkazish kabi vazifalarni hal etishda ta’lim muassasalarining pedagogik jamoasi xususan har bir fan o’qituvchisi o’z pedagogik faoliyatini tubdan o’zgartirishi lozim.

Zamon talabiga muvofiq holda har bir fan o’qituvchisi o’zining mutaxassisligini, chuqur o’zlashtirgan, pedagogik-psixologik hamda metodik bilim, ko’nikma va malakalarni puxta egallagan, ta’lim-tarbiya jarayonini samaradorligini oshiradigan zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalaridan xabardor va ularni ta’lim jarayonida qo’llay olish malakasiga ega bo’lishi bilan birga innovatsion faoliyat egasi bo’lishi lozim.

Har bir dars o’qituvchidan o’ziga xos innovatsiyalarni, ya’ni ijodiy yondashuvni talab qiladi. Ayni paytda o’qituvchi har bir darsning muallifi hisoblanadi. Chunki o’qituvchi ushbu darsni tayyorlashda ilg’or o’qituvchilar tajribasiga tayanadi, uslubiy qo’llanmalarni o’rganadi va hokazo.

Informatika va axborot texnologiyalari darsida o’quv tarbiya jarayonining barcha elementlari o’zaro uyg’unlikda bo’ladi. Bular maqsad va mazmun, vositalar, metodlar, ta’limni tashkil kilish shakllari bilan uzviy bog’liq.

Noan’anaviy ta’limda 4 ta komponent uyg’unlikda amalga oshiriladi. Bular maqsad, mazmun, faoliyat, natija. Demak, hozirgi zamon Informatika va axborot texnologiyalarisi darsining asosiy belgilari quyidagilardan iborat:

- darsning dastur talablariga mosligi;

- har bir dars maqsadlarining aniq rejalashtirilishi;

- o’quv materiallarining sinfda taqsim qilib o’zlashtirilishini ta’minlashi va rejalashtirilgan ta’lim natijalariga erishish;

- o’quvchilarni sinfda toliqtirmasdan faol ishlashlarini ta’minlash;

- o’quvchilarning fanga va bilimlarni egallash jarayoniga bo’lgan qiziqishiga e’tibor qaratish va hokazo.

Yuqoridagi talablardan kelib chiqib, Informatika va axborot texnologiyalari fanini o’qitishda noan’anaviy ta’lim yondashuvlariga quyidagilarni misol qilib keltirish mumkin:

Ochiq mashg‘ulotni tashkil etishda o‘qituvchi shaxsiga yo’naltirilgan ta’lim yondashuvlari

Pedagogik – psixologik hamda fanlarni o’qitish metodikalariga bag’ishlangan ko’plab adabiyotlarda o’quvchining individual xususiyatlarini ochib berishga uning qobiliyatlarini rivojlantirish qiziqishlarini e’tiborga olgan holda shaxs sifatida shakllanish ishiga yordam beruvchi yakka tartibda olib boriladigan ta’lim shaklini shaxsga yo’naltirilgan ta’lim deb qaraladi.

Bu ta’lim o’z mohiyatiga ko’ra ta’lim jarayonining barcha ishtirokchilarini to’laqonli rivojlanishlarini ko’zda tutadi. Bu esa ta’lim loyihalashtirilayotganda, albatta, ma’lum bir ta’lim oluvchining shaxsini emas, avvalo, mutaxassislik faoliyati bilan bog’liq o’qish maqsadlaridan kelib chiqqan holda yondashilishni nazarda tutadi.

Ta’lim tarbiya jarayonida qo’llaniladigan barcha usullar shaxsga qaratilganini e’tirof etgan holda alohida olingan o’quvchiga ta’limiy – tarbiyaviy ta’sir etish usulini ham shaxsga yo’naltirilgan ta’lim usuli deb ataymiz. Shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosini anglash va bir-birini tushunish tashkil etadi. An’anaviy ta’lim asosini tushuntirish tashkil etib, bu tushunchalar farqi quyidagicha sharhlanadi: tushuntirish – bitta sub’ekt, monolog; anglash – ikkita sub’ekt bir-birini tushunishi, hamkorlik, dialogdir.

Shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosini tushuntirishdan anglashga, monologdan dialogga, ijtimoiy nazoratdan rivojlanishga, boshqarishdano’z-o’zini boshqarishga o’tish tashkil etadi. Pedagog fanni o’quvchilar bilishiga emas, ularning hamkorlik qilishiga, ijodkorlik xususiyatlarini namoyon qilishiga erishishi kerak. O’quvchini pedagogik qo’llab-quvvatlash o’qituvchining asosiy vazifasi bo’lishi kerak. O’quvchining qo’yilgan masala ustida ijodiy izlanish, masalani tadqiq etishga tajribasi, imkoniyatlari, salohiyati yetarli emas. O’qituvchining maslahati va yordamiga muhtoj. O’qituvchining qo’llab-quvvatlashi Sh.Amonashvili ta’kidlashicha quyidagi tamoyillarga asoslanadi:

- bolani sevish;

- bola yashayotgan muhitni odamiylashtirish;

- o’z bolaligini bolada ko’rish.

Xorijiy psixologik tadqiqotlar pedagogning vazifasi bola shaxsini shakllantirishda, rivojlantirishda deb ta’kidlaydi. K.Rodjers fikriga ko’ra o’qituvchi sinfda o’quvchining individual rivojlanishiga ta’sir etuvchi muhitni yaratish uchun quyidagilarga amal qilishi kerak:

- o’quv jarayoni davomida o’quvchilarga to’la ishonchni namoyon qilishi;

- har bir o’quvchi va sinf oldida turgan maqsad va vazifalarni aniqlashtirish va ifoda qilishda ko’maklashishi;

- o’quvchilarda ichki rag’bat (motiv) mavjudligiga asoslanishi;

- har bir o’quvchi uchun o’qituvchi turli tuman tajribalarga ega, zarur bo’lganda doimo murojaat etish mumkin bo’lgan manba bo’lishi;

- o’qituvchi doimo o’quvchilar guruhi ruhiyatini sezishi va uni qabul qilishi;

- guruhdagi o’zaro muloqotning faol ishtirokchisi bo’lishi;

- o’z his-tuyg’ularini ochiq ifoda etishi;

- har bir o’quvchi his-tuyg’ulari va kechinmalarini tushunishga erishishi;

- o’z-o’zini va o’z imkoniyatlarini yaxshi bilishi.

Shaxsga yo’naltirilgan ta’limni tashkil etuvchi o’qituvchi quyidagi talablarga javob berishi kerak:

- bolaga, madaniyat va ijodga qadr qiymatli munosabatda bo’lishi;

- insoniy pedagogik munosabatni namoyon qilishi;

- bolaning ruhiy va jismonan sog’lig’ini saqlashi;

- o’quv-rivojlantiruvchi va madaniy-axborot ta’lim muhitini yaratishi va muntazam boyitishi;

- ta’lim mazmunini o’quvchi shaxsini shakllantirishga qarata takommillashtirishi;

- o’quvchi shaxsini shakllantirish va rivojlantirishga xizmat qiluvchi turli tuman pedagogik texnologiyalarni egallashi;

- har bir o’quvchining o’ziga xos tomonlarini qo’lab-quvvatlashi va rivojlantirishi.

Nazorat savollari

1. Infografika tushunchasi haqida izoh bering.

2. Infografika materiallarni yaratishda MindMapleLite dasturi imkoniyatlaridan foydalanib ko’rgazmali didaktik materiallar tayyorlang.

3. Edraw Max dasturidan foydalanib Informatika va AT fani dasrlikdagi mavzularga doir ko’rgazmali didaktik materiallar tayyorlang.

Foydalanilgan adabiyotlar va internet resurslari

1. A.A.Mahkamov va boshqalar.Ta’limda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari moduli bo’yicha o’quv-uslubiy majmua. Toshkent. 2018 yil. 144 bet.

2. A.A.Mahkamov va boshqalar.Ta’limda jarayonida pedagogik dasturiy vositalar moduli bo’yicha o’quv-uslubiy majmua. Toshkent. 2018 yil. 78 bet.

3. A.A.Abduqodirov, R.Ishmuxamedov, A.Pardayev. Ta`limda innovasion texnologiyalar (ta`lim muassasalari pedagog-o‘qituvchilari uchun amaliy tavsiyalar).-T.: Iste`dod, 2008.-180 bet.

4. Nishonov A.Х. va boshqalar. Ta`limda erkin va ochiq kodli dasturiy ta`minotlar, Axborot texnologiyalari va telekommunikasiya muammolari, respublika ilmiy-texnik konferensiyasi, Toshkent 2012 y.121-123 b.

Elektron ta`lim resurslari

1. uzedu.uz – Хalq ta`limi vazirligining rasmiy veb sayti.

2. ziyonet.uz – Ta`lim tarmog`i portali.

3. eduportal.uz – Хalq ta`limi vazirligi axborot ta`lim portali.

4. akt.uzedu.uz – Axborot kommunikasiya texnologiyalaridan samarali foydalanish tizimi.

5. utube.uz – Ta`lim videoportali.

6. https://www.edrawsoft.com/

4-mavzu: Informatika va axborot texnologiyalari fanida muammoli ta’limning ilmiy-nazariy asoslari (2 soat amaliy).

Reja:

1. Muammoli o‘qitishning tarixi haqida tushuncha.

2.Dars jarayonida muammoli vaziyatlar hosil qilish va ularni yechish usullari.

3.Muammoli ta’limning o‘quvchilar ijodiy tafakkuri va ijodiy qobiliyatlarini o‘stirishdagi ahamiyati.

Tayanch so‘zlar: Uzluksiz kasbiy rivojlanish, malaka oshirish.

Muammoli ta’lim va uning o’ziga xosliklari: muammoli vaziyatlarni yaratish, faol bilish faoliyati, murakkab masalalarin mustaqil izlash va hal etish. Muammoli o’qitishning mohiyati. Muammoli vaziyat belgilari va o’quv muammosi. Shartli muammoli o’qitish. Muammoli ta’limning asosiy uslubi. Muammoli seminarlar. Muammoli amaliy mashg’ulotlar. An’anaviy, rivojlantiruvchi va everistik ta’lim.

1. Muammoli ta’lim va uning o‘ziga xosliklari: muammoli vaziyatlarni yaratish, faol bilish faoliyati, murakkab masalalarin mustaqil izlash va hal etish.

2. Muammoli o‘qitishning mohiyati.

3. Muammoli vaziyat belgilari va o‘quv muammosi. Shartli muammoli o‘qitish.

4. Muammoli ta’limning asosiy uslubi. Muammoli seminarlar. Muammoli amaliy mashg‘ulotlar.

5. An’anaviy, rivojlantiruvchi va everistik ta’lim.

Muammoli o‘qitish amerikalik faylasuf, psixolog va pedagog Dj.Dyunning nazariy qoidalariga asoslanadi va XX asrning 20-30-yillarida tarqala boshladi. Dj.Dyun o‘qitish uchun quyidagilarni asos qilib belgiladi: ijtimoiy, konstruktsiyalash, badiiy ifodalash, ilmiy-tadqiqiy. Bu asoslarni amalga oshirish uchun quyidagilar tavsiya etiladi: so‘z, san’at asarlari, texnik qurilmalar, o‘yinlar va mehnat.

Bugungi kunda, muammoli o‘qitish (3.2-rasm) deganda mashg‘ulotlarda pedagog tomonidan yaratiladigan muammoli vaziyatlar va ularni yechishga qaratilgan o‘quvchilarning faol mustaqil faoliyati tushuniladi. Buning natijasida o‘quvchilar kasbiy bilimlarga, ko‘nikmalarga, malakalarga ega bo‘ladilar va fikrlash qobiliyatlari rivojlanadi.

Muammoli o‘qitish, o‘qitishning shaxsga yo‘naltirilgan texnologiyalarga taalluqli, chunki bu yerda shaxs sub’ekt sifatida qaraladi, muammoli vaziyatlarning maqsadi - pedagogik jarayonda o‘ziga xos qiziqish uyg‘otishdir.

Muammoli o‘qitish, o‘qitishning eng tabiiy samarali usulidir, chunki ilmiy bilimlar mantiqi o‘zida muammoli vaziyatlar mantiqini namoyish etadi.

Muammoli vaziyatlar kiritilib, an’anaviy, bayon etish o‘quv materialining eng optimal tarkibi hisoblanadi. Pedagog muammoli vaziyat yaratadi (3.3-rasm), o‘quvchini uni yechishga yo‘naltiradi, yechimni izlashni tashkil etadi. Muammoli o‘qitishni boshqarish, pedagogik mahoratni talab etadi, chunki muammoli vaziyatning paydo bo‘lishi individual holat bo‘lib, tabaqalashtirilgan va individuallashtirilgan yondashuvni talab etadi.

Muammoli o‘qitish, ijodiy jarayondan nostandart ilmiy-o‘quv masalalarni nostandart usullar bilan yechishni taqozo etadi. O‘quvchilarga mashq uchun beriladigan masalalar, olingan bilimlarni mustahkamlash va malakalar hosil qilish uchun xizmat qilsa, muammoli masalalar esa faqat yangi yechimlar izlashga qaratiladi.

O‘quv materialini muammoli taqdim etilishining mohiyati shundaki, unda o‘qituvchi bilimlarni tayyor holda taqdim etmasdan, o‘quvchilar oldiga muammoli masalalar qo‘yadi, ularni yechimining yo‘llari va vositalarini izlashga undaydi. Muammo, yangi bilimlar va harakat usullar sari, o‘zi yo‘lga boshlaydi.

Shuni qat’iyatlik bilan ta’kidlash lozimki, bu yerda yangi bilimlar ma’lumot uchun emas, balki muammo yoki muammolarni yechimi uchun beriladi. An’anaviy pedagogik usuldagi – bilimlardan muammoga qarab – o‘quvchilar mustaqil ilmiy izlanish ko‘nikma va malakalarini hosil qila olmaydi, chunki ularga o‘zlashtirish uchun tayyor natijalar taqdim etiladi. Muammoning yechimi ijodiy fikrlashni taqozo etadi. O‘zlashtirilgan bilimlar shablonlarini takrorlash bilan bog‘liq bo‘lgan reproduktiv psixik jarayonlar, muammoli vaziyatlarda hech qanday samara bermaydi.

Agar inson muntazam tayyor bilim va ko‘nikmalarni o‘zlashtirishga o‘rgatilgan bo‘lsa, uning tabiiy ijodiy qobiliyatini so‘ndirish ham mumkin; u mustaqil fikrlashni «esdan chiqaradi» Fikrlash jarayoni muammoli masalalarni yechishda a’lo darajada namoyon bo‘ladi va rivojlanadi.

Muammoli o‘qitishda kechadigan jarayonlarning psixologik mexanizmi quyidagicha bo‘ladi: inson ziddiyatli, yangi, noma’lum muammoga (muammo – murakkab nazariy yoki amaliy masala bo‘lib, yashirin ziddiyatlarni qamrab oladi, uning yechimi turli, hatto muqobil vaziyatlarni talab etadi) duch keladi, unda hayratlanish, ajablanish holati paydo bo‘ladi, «gap nimada?» degan savol tug‘iladi.

O‘quvchi noma’lum yechimni topish uchun mustaqil yoki o‘qituvchi yordamida izlanadi. Muammoni jamoaviy hal etishda paydo bo‘luvchi, sub’ekt-ob’ekt-sub’ekt munosabatlari ijodiy fikrlashni faollashtirishga olib keladi.

Muammoli o‘qitishning asosiy belgisi, bu ilmiy, o‘quv yoki barcha faoliyat turlarida paydo bo‘ladigan zaruriy ob’ektiv qarama-qarshiliklar aksi hisoblanadi. Bu esa barcha sohalarning harakatlantiruvchi va rivojlantiruvchi manbaidir. Shu sababli muammoli o‘qitishni rivojlantiruvchi deb atash mumkin, zero uning maqsadi – bilimlarni, farazlarni shakllantirish, ularni ishlab chiqish va yechishdan iboratdir. Muammoli o‘qitishda fikrlash jarayoni faqat muammoli vaziyatni yechish maqsadida joriy etiladi, u nostandart masalalarni yechish uchun zarur bo‘lgan fikrlashni shakllantiradi.

Muammoli o‘qitish samaradorligining to‘rtta bosh sharti mavjud:

• muammo mazmuniga qarab yetarli qiziqish uyg‘otishni ta’minlash;

• muammo yechimidagi har bir bosqichda paydo bo‘ladigan ishlarni bajara olish mumkinligini ta’minlash (ma’lum va noma’lumlar nisbatining maqbulligi);

• muammo yechimida olinadigan axborotni o‘quvchilar uchun muhimligi;

• pedagog va o‘quvchi orasidagi munosabat xayrixohlik ruhida kechishi, ya’ni o‘quvchilar tomonidan bildirilgan barcha fikr va farazlar e’tibor va rag‘batsiz qolmasligi zarur;

Muammoli o‘qitishning bosh psixologik-pedagogik maqsadlari quyidagilardan iborat:

• o‘quvchining fikrlash doirasini va qobiliyatlarini o‘stirish, ijodiy ko‘nikmalarini rivojlantirish;

• muammoni mustaqil yechishda va faol izlanish davrida olingan bilim va ko‘nikmalarni o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilishi, buning natijasida ushbu bilim va ko‘nikmalar an’anaviy o‘qitishdagidan ko‘ra ancha mustahkam bo‘ladi;

• nostanart muammolarni ko‘ra oluvchi, qo‘ya oluvchi va yecha oluvchi o‘quvchining faol ijodiy shaxsini tarbiyalash;

• kasbiy muammoli fikrlashni rivojlantirish – har bir aniq faoliyatda o‘zining xususiyatlariga ega.

Har qanday o‘quv materiali ham muammoli bayon etishga mos kelavermaydi. O‘quvchilarga fan tarixini o‘rgatishda muammoli vaziyatlarni yaratish oson. Farazlar, yechimlar fandagi yangi ma’lumotlar takroriy bosqichidagi an’anaviy tasavvurlarning inqirozi, muammoga yangicha yondashuvlarni izlash va hokazolar muammoli bayon etish uchun mos keluvchi mavzular hisoblanadi. Kashfiyotlar tarixi orqali izlanish mantiqini egallash – muammoli fikrlashni shakllantirishning asosiy istiqbolli yo‘llardan biridir. O‘qitishning an’anaviy usulidan muammoliga o‘tish muvaffaqiyati, quyidagi ikki omil bilan belgilanadigan «muammolik darajasi»ga bog‘liq bo‘ladi:

• muammoning murakkablik darajasi – mazkur muammo doirasida o‘quvchi uchun ma’lum va noma’lumlar nisbatiga ko‘ra aniqlanadi;

• muammo yechimida o‘quvchilar ijodiy ishtirokining ham jamoaviy ham shaxsiy hissalari hisobga olinadi.

Muammoli o‘qitishning uchta asosiy shakli mavjud:

o‘quv materialini muammoli bayon etish – ma’ruzaviy mashg‘ulotlarda monolog tarzda, seminar mashg‘ulotlarida esa dialog tarzda olib boriladi. O‘qituvchi ma’ruza paytida o‘quv materialini bayon etayotganida muammoli masalalar tuzadi va ularni o‘zi yechadi, o‘quvchilar esa yechimlarni izlash jarayoniga faqat xayolan qo‘shiladilar. Masalan, «O‘simliklar hayoti haqida» mavzusidagi ma’ruzaning boshida «Nega ildiz va tana qarama-qarshi tomonlarga o‘sadi?» degan muammo qo‘yiladi, ammo ma’ruzachi tayyor javobni bermaydi, u fanning bu haqiqatga qanday yetib kelgani, bu hodisa sabablari haqidagi farazlarni tekshirish bo‘yicha o‘tkazilgan tajriblar haqida hikoya qiladi.

qisman izlanish faoliyati tajribalar laboratoriya ishlarini bajarishda muammoli seminarlar, evristik suhbatlar davomida namoyon bo‘ladi. O‘qituvchi muammoli savollar tizimini tuzadi, bu savollarga javoblar olingan bilimlar bazasiga tayanadi, ammo ular oldingi bilimlarda mavjud emas, ya’ni savollar o‘quvchilarga intellektual qiyinchiliklar tug‘diradi va maqsadga yo‘naltirilgan ijodiy izlanishga undaydi. O‘qituvchi imkoni boricha «boshqacha javoblar» yo‘naltiruvchi savollarni tayyorlab qo‘yishi lozim, u o‘quvchilar javoblarigi tayanib, yakuniy xulosa qiladi. Qisman izlanish usuli, 3 va 4-darajali mahsuldorlik faoliyatini (foydalanish, ijod) va bilimlarni 3 va 4-darajasini bilim-ko‘nikma, bilim-transformatsiya (qayta shakllanish) ta’minlaydi. An’anaviy tushuntirish va reproduktiv o‘qitishga esa, bilim-tanishi va bilim-nusxa shakllanadi, xolos.

mustaqil tadqiqot faoliyatidao‘quvchilar mustaqil ravishda muammoni ifoda etadilar va uni yechadilar (kurs yoki bitiruv ishlarida, ilmiy tadqiqot ishlarida) va o‘qituvchi nazorati bilan yakunlanadi, bu esa 4-darajali mahsuldorlik faoliyatini (ijod) va 4-darajali eng samarali, mustahkam bilimni (bilim-qayta shakllanish) egallashni ta’minlaydi.

Pedagogikada o‘quvchilarni darsga qiziqgirish yo‘llari xilma-xildir. Birmuncha samarali bo‘lgan metodika — muammoli vaziyat-larni mashg‘ulot boshlanishida o‘qunchilarga taklif etish yoki prsd-met mavzusini ifoda eta oladigan maxsus muammoli topshiriqlar berilishi kerak.

Muammoli vaziyatlar o‘zida o‘quvchilarning qiyinchilikni (muammoni) aniq yoki mavhum anglashini ifodalaydi va uni hal etish yangi bilimlarni, yangi usul va harakatlarni izlab topishni talab etadi. Agar o‘quvchida qiynalishlarni bartaraf etish yo‘lla-rini qidirish uchun boshlang‘ich bilimlar yetishmasa, u muammoli vaziyatlarni qabul qila olmaydi va tabiiyki, tafakkurida kurash va qarama-qarshilik jarayoni kechmaydi.

Mavjud vaziyatlarning uch ko‘rinishini keltirish mumkin:

1. Vaziyat ma’lum. Uni hal etish uchun shunga o‘xshash aniq namunalar mavjud bo‘ladi. Bunday holatda variantni yechish metodi standartli bo‘lishi mumkin.

2. Vaziyat o‘xshash. Bunday holatda uni shunga o‘xshash boshqa va-ziyatlar bilan taqqoslash zarur. Ular bir-biriga aynan o‘xshash bo‘lmasligi mumkin, biroq yaxlit asosga ega bo‘lganligi uchun uning ko‘rinishini o‘zgartirib, qarachayotgan vaziyatga yaqinlashti-rib maqbullashtiriladi va oqilona yechish yo‘li topiladi.

3. Noma’lum vaziyat. Bunday vaziyat amaliy faoliyatda uchramay-di, uni boshqa qandaydir namuna bilan solishtirish imkoni yo‘q. Shu boisdan yechimning yangi uslubini izlab topish zarur bo‘ladi.

1. Muammoli vazifalar

Muammoli ta'limning asosiy maqsadi. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning talablari asosida bilim oluvchilarning mustaqilligi va faolligini oshirish, tafakkurini rivojlantirish, o’zlashtirilgan bilimlarning amaliyotga tatbiq etilishini kuchaytirishdan iboratdir. Pedagogik-psixologik adabiyotlarda muammoli ta'limning ilmiy-nazariy asoslari haqida gap borganda, uni ta'limning metodi, printsipi yoki alohida tizim deb hisoblash holatlari uchraydi. Muammoli ta'limni qanday nomlashdan qat'iy nazar uning asosiy hususiyati - bilim oluvchining aqliy faolligini oshirish, mustaqil, ilmiy, ijodiy izlanish, o’zi uchun yangi bilim, ko’nikma va malakalarni kashf etishdan iboratdir. Demak, muayyan mavzuni muammo shaklida olib chiqish yo’li bilan egallanadigan bilim, ko’nikma va malakalaryig’indisiga muammoli ta'lim deyiladi.
Respublikamizda zamonaviy pedagogik texnologiyalarning ta'lim jarayoniga tatbiq etilishi muammoli ta'limni hozirgi sharoitda dolzarb pedagogik masalaga aylantirdi.
Muammoli ta'lim o’zining maxsus tushunchalariga ega bo’lib, ularning mohiyatini bilmasdan turib, mashg’ulotlarni muammoli tarzda tashkil etib bo’lmaydi.
Muammoli ta'lim quyidagi asosiy tushunchalarga ega:

• 
  Muammo

• 
  Muammoli savol

• 
  Muammoli vazifa

• 
  Muammoli topshiriq

• 
  Muammoli vaziyat

Muammoli ta'limning asosiy tushunchalariga izoh berishdan oldin, tayyor bilimlarni o’qituvchi tamonidan berilishi yoki o’quvchining mustaqil egallashini izohli- ko’rgazmali metodi natijasi sifatida aniq tasavvurlar hosil qiladigan, ongda saqlanadigan, zarur bo’lganda qayta tiklanishini aniqlaydigan axborot shaklidagi savolni tushunish o’rinlidir.
Axborot shaklidagi savol: tayyor javobi bo’lgan, xotiradagi bilimlarga tayanib echimi topiladigan holat bo’lib, “ nima, kim, qachon, qayerda, qanday, qancha, qaysi, ..? ” kabi so’roqlar asosida javobi aniqlanadi.
Muammoli ta'limning dastlabki tushunchasi muammo hisoblanadi.
Muammo yunoncha “problem” so’zidan olingan bo’lib, vazifa, topshiriq degan ma'no-ni anglatadi.
Tayyor javobi bo’lmagan, o’rganish, tadqiq etishni talab qiladigan nazariy yoki amaliy masala muammo hisoblanadi.
Inson hayoti va faoliyati jarayonida cheksiz muammolarga duch keladi. Shaxsiy muammolar, ijtimoiy muammolar, turmush muammolari, talim-tarbiya muammolari va boshqalar. Bularning har biri o’ziga xos echim yo’llariga ega. Ta'limiy muammolar bilim oluvchidan aqliy operatsiyalarni bajarishni talab etadi. Bu operatsiyalar muammoli holatning xususiyatidan kelib chiqib, bir-biridan farq qiladi. Muammoli savolda bajariladigan aqliy operatsiya muammoli vazifanikidan, muammoli topshiriqda bajariladiganlari muammoli vaziyatnikidan o’ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi.
Muammoli ta'limning keyingi asosiy tushunchasi muammoli savol sanaladi. Muammoli savol axborot shaklidagi savoldan farqli o’laroq tafakkur qilish yo’li bilan izlangan noma'lumni topishni ta'minlaydigan so’roq bo’lib alohida holda, muammoli vaziyat va vazifalarning tarkibida bo’lishi mumkin. Muammoli savolga fikr yuritish orqali javob topiladi. “Nima uchun, nima sababdan, buni qanday tushunsa bo’ladi, bundan qanday xulosa chiqarish mumkin...? “ kabi so’roqlar muammoli savol paydo bo’lishini ta'minlaydi.
Pedagogika fanining predmeti, maqsad va vazifalari mavzusi yuzasidan quyidagi savolni muammoli deb tavsiya etish mumkin:
- Pedagogika faniga turlicha ta^riflar berilgan. “Pedagogika tarbiya haqidagi fandir" - degan ta'rif ko’p uchraydi. Siz shu qoidaga qo’shilasizmi yoki qo’shilmaysizmi? Siz qanday ta^rifni pedagogika fani uchun eng ma'qul deb sanaysiz? O'zingizgayoqqan ta^rifni izohlab bering.
Bir nechta echimini kutayotgan muammoli savolning bir-biriga bog’liq holda qo’yilishi muammoli vazifani keltirib chiqaradi. Muammoli vazifa sharti aniq bo’lgan, kimdir tamonidan hosil qilingan, javobini topish doirasi cheklangan didaktik tushunchasidir.
Muammoli vazifaning mazmuni bilim oluvchiga aniq bo’lgan masalaning noanig’i bilan ziddiyatlashuvidan iboratdir. Noaniq topilishi zarur bo’lib, izlanishni, fikrlashni, mantiqiy hulosalar chiqarishni ta'minlaydi. Muammoli vazifa albatta vazifa beruvchi tomonidan hosil qilinadi.
Pedagogika fanining ta'lim metodlari mavzusi yuzasidan talabalar uchun o’qituvchi tomonidan quyidagi muammoli vazifalar belgilanishi mumkin:

1.3. Muammoli ta’limning nazariy asoslari

Muammoli ta’lim texnologiyalari o’quvchi faoliyatini faollashtirish va jadallashtirishga asoslangan. Muammoli ta’lim texnologiyasining asosi – insonning fikrlashi muammoli vaziyatni hal etishdan boshlanishi hamda uning muammolarni aniqlash, tadqiq etish va yechish qobiliyatiga ega ekanligidan kelib chiqadi. Muammoli ta’lim o’quvchilarning ijodiy tafakkuri va ijodiy qobiliyatlarini o’stirishda jiddiy ahamiyatga ega.

    Muammoli ta’limning bosh maqsadi – o’quvchilarning o`rganilayotgan mavzuga doir muammolarni to’liq tushunib yetishiga erishish va ularni hal eta olishga o’rgatishdan iborat.   Muammoli ta’limni amaliyotda qo’llashda asosiy masalalardan biri o’rganilayotgan mavzu bilan bog’liq muammoli vaziyat yaratishdan iborat.

   Turli o’quv fanlari bo’yicha o’qituvchilar darslar jarayonida muammoli vaziyatlar hosil qilishni va ularni yechish usullarini oldindan ko’zda tutishlari kerak.

    Muammoli vaziyat yaratish usullari:

— o’qituvchi o’quvchilarga dars mavzusi bilan bog’liq ziddiyatli holatni tushuntiradi va uni yechish yo’lini topishni taklif qiladi;

— bir masalaga doir turli nuqtai-nazarlarni bayon qiladi;

— hal etish uchun yetarli bo’lmagan yoki ortiqcha ma’lumotlar bo’lgan yoki savolning qo’yilishi noto’g’ri bo’lgan masalalarni yechishni taklif etadi va boshqalar.

    Muammoli vaziyatni hal etish darajalari:

-o’qituvchi muammoni qo’yadi va o’zi yechadi;

-o’qituvchi muammoni qo’yadi va uning yechimini o’quvchilar bilan birgalikda topadi;

-o’quvchilarning o’zlari  muammoni qo’yadilar va uning yechimini topadilar.

    Muammoli vaziyatni yechishda qo’llaniladigan usullar:

— muammoni turli nuqtai-nazardan o’rganish, tahlil qilish;

— solishtirish, umumlashtirish;

— faktlarni aniqlash va qiyoslash;

— vaziyatga bog’liq xulosalar chiqarish;

— o’quvchilarning o’zlari aniq savollar qo’yishi va boshqalar.

Muammoli ta’lim texnologiyasi juda qadim zamonlardan shakllanib kelmoqda. Jumladan, qadimgi Grestiyada muammoli savol-javoblar, qadimgi Hindiston va Xitoyda muammoli bahs-munozaralardan keng foydalanilgan. Muammoli ta’limni amerikalik psixolog, faylasuf va pedagog Dj. Dyui  1894 yilda Chikagoda tashkil etgan tajriba maktabida qo’llagan. XX asrning 60-yillarida bu yo’nalishda tadqiqotlar olib borildi. 70-80-yillarga kelib, amaliyotga keng joriy etildi.

 Muammoli ta’limning asosiy g’oyasi bilimlarni o’quvchilarga tayyor holda berish emas, ular tomonidan dars mavzusiga tegishli muammolar bo’yicha o’quv-tadqiqotlarini bajarish asosida o’zlashtirilishini ta’minlashdan iborat.

    O’zbekistonda muammoli ta’limni qo’llash bo’yicha bir necha asrlar davomida maktab va madrasalarda suqrotona savol-javob usulidan keng foydalanish asosida o’quvchilarda ziyraklik, hozirjavoblik sifatlari hamda go’zal nutq tarkib toptirilgan.

Suqrotona savol-javob usuli hozirgacha eng samarali ta’lim usullaridan biri sifatida qo’llaniladi. Bunda o’quvchi chuqur mantiqiy fikrlashga, ziyraklikka, aniq va to’g’ri so’zlashga, nutqning mantiqiyligi va ravonligiga hamda tanqidiy, ijodiy fikrlashga o’rgatilgan. Masalan, suqrotona suhbatlar deganda o’qituvchining o’quvchini mustaqil va faol fikrlash jarayoniga olib kirishi hamda uning fikrlashidagi noto’g’ri jihatlarni ziyraklik bilan aniqlagan holda ularni tuzatish yo’liga olib chiqishdan iborat usullar nazarda tutiladi.Bunday suhbat bosqichlarini quyidagicha soddalashtirib ifodalash mumkin;

1. Savol-javoblar orqali o’quvchining bilim darajasi va fikrlash qobiliyatini umumiy tarzda aniqlash.

2. O’rganilayotgan mavzuning mazmunini o’quvchi motivlariga muvofiqlashtirish. Bu, asosan, o’quvchining qiziqish va qobiliyatlariga mos bo’lgan misollar tanlash orqali amalga oshiriladi.

3. O’quvchini faol muloqotga olib kirish. Bunda asosan rag’batlantirish usullaridan foydalaniladi.

4. O’qituvchi o’zini bilmaydigan odamdek, o’quvchidek tutib, savollar berib boradi.

5. O’quvchining to’g’ri fikrlarini maqtash orqali uni yanada erkin va chuqurroq fikrlashga, so’zlashga jalb qilish.

O’quvchining xato fikrlarini aniqlab borish.

1. O’quvchining xato fikrlariga nisbatan to’g’ri fikrni o’qituvchi tomonidan yaqqol mantiqiy asoslangan shaklda bayon qilish yoki tushuntirish orqali o’quvchi uchun muammoli vaziyat yaratiladi va o’quvchini o’z xatolarini o’zi tuzatishiga yo’naltiriladi.

Bundan ko’rinib turibdiki, ushbu usul yuqori natija berishi shubhasiz bo’lib, ammo buning jiddiy shartlari ham mavjud. Bular o’qituvchining keng bilimga va ijodiy fikrlash qobiliyatiga, yuqori muloqot madaniyatiga, pedagogik mahoratga ega bo’lishi kabilardan iborat.

 

Muammoli ta’lim mashg’ulotlarini tashkil etish va boshqarish

   Muammoli ta’lim mashg’ulotlarini tashkil etish va boshqarish quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi:

   -o’quv fani va darslar mavzusini o’rgatishda ular bilan bog’liq muammoli masalalarni belgilash;

-ulardan muammoli vaziyatlar hosil qilish va amalda foydalanishni oldindan rejalashtirib borish;

-o’quvchilarning tayyorgarlik darajasini hisobga olish;

-zarur o’quv vositalarini tayyorlash;

-muammoli vaziyatdagi mavjud ziddiyatni ko’rsatish;

-topshiriqni va uni yechish uchun yetarli shartlarni aniq bayon qilish;

-o’quvchilarning muammoni hal etishda yo’l qo’yayotgan xatolarini, ularning sababini va xususiyatini ko’rsatish;

-o’quvchilarning noto’g’ri taxminlari asosida chiqargan xulosalari oqibatini muhokama etib, to’g’ri yo’lni topishlariga ko’maklashish va boshqalar.

   Muammoli ta’lim jarayonini quyidagi uchta asosiy bosqichga ajratish mumkin:

1. Muammoli vaziyat hosil qilish.

2. Muammoni yechish taxminlarini shakllantirish.

   3.Yechimning to’g’riligini  tekshirish (olingan yechim bilan bog’liq axborotni tizimlashtirish orqali).

    Muammoli vaziyat hosil qilishda quyidagilar hisobga olinishi lozim:

    Muammolar nazariy yoki amaliy yo’nalishda bo’ladi.

    Darsda hosil qilinadigan muammoli vaziyat hamda o’quvchilarga hal etish taklif etiladigan muammoga qo’yiladigan eng asosiy talab – o’quvchilarning qiziqishini oshiradigan, eng kamida esa, o’quvchilarda qiziqish hosil qiladigan bo’lishi kerakligidan iborat. Aks holda ko’zda tutilgan natijaga erishish imkoni bo’lmaydi.

   Muammo o’quvchilarning bilim darajalariga hamda intellektual imkoniyatlariga mos bo’lishi shart.

   Hosil bo’lgan muammoli vaziyatni yechish uchun topshiriqlar yangi bilimlarni o’zlashtirishga yoki muammoni aniqlab, yaqqol ifodalab berishga yoki amaliy topshiriqni bajarishga yo’naltirilgan bo’ladi.

   O’quvchilarning muammoli vaziyatni tushunishlari, uning kelib chiqishi sabablari hamda nimalarga, qanchalik darajada bog’liqligini idrok qila olishlari natijasida hosil bo’ladi. Bunday tushuna olish esa o’quvchilarga mustaqil ravishda muammoni ifodalay olish imkoniyatini beradi.

   Muammoni yechish taxminlarini shakllantirishda o’quvchi o’zlashtirgan bilimlari asosida kuzatish, solishtirish, tahlil, umumlashtirish, xulosa chiqarish kabi aqliy faoliyatlarni bajaradi.

    Aqliy faoliyatdagi asosiy jarayon fikrlash jarayoni bo’lib, fikrlashning sifati uning mantiqiyligi, mustaqilligi, ijodiyligi, ilmiyligi, asosliligi, uzviyligi, tejamliligi, maqsadliligi, tezligi, tahliliyligi, qiyosiyligi, umumlashtirilganligi, xususiylashtirilganligi, kengligi, chuqurligi, ishonarliligi, realligi, haqqoniyligi darajasi bilan belgilanadi.

   Shu bilan birga intellektual sifatlar xotira, tasavvur, anglash va shu kabi psixologik jarayonlarning tezligi hamda boshqa parametrlari bilan bog’liq.

   Intellektual taraqqiyot darajasi o’qituvchilarda hamda o’quvchilarda  qancha yuqori bo’lsa, shunchalik yaxshi natijalarga erishish imkoniyati hosil bo’ladi.

   Shunga ko’ra o’quvchilarda muammoni sezish, uni aniqlash, yechimiga doir taxminni to’g’ri belgilash va yechimning to’g’riligini  tekshirish qobiliyatlari rivojlanib boradi.

   Muammoni hal etishni 3 ta bosqichga ajratish mumkin:

1. Isbotlash – bu muammoning ilgari to’g’ri deb tan olingan sabablar bilan bog’liqliklarini topish asosida amalga oshiriladi.

2. Tekshirish – buni tanlangan sababning oqibatida hal etilayotgan muammo hosil bo’lishi to’g’riligini asoslash bilan amalga oshiriladi.

3. Tushuntirish – bu muammoning yechimi nima uchun to’g’riligini tasdiqlovchi sabablarni aniqlash asosida amalga oshiriladi.

Oguvchilarning  ijodiy tafakkur va  ijodiy gobiliyatlarini   ostirishda muammoliy talimdan unumliy foydalanish uchun uninig ayrim nazariy asoslari sifatida B.Blumning yuqoridagi I.2.- mavzu ilovasida keltirilgan bilish va emotsional sohalardagi pedagogik maqsadlar taksonomiyasi (tafakkurning bilish  qobiliyatlari rivojlanishiga muvofiq ravishdagi  oltita darajasi)ga hamda G.Gardnerninig intellekt kopligi nazariyasiga asoslsnish maqsadga  muvofiq.

Intellekt kopligi nazariyasining qisqacha  bayoni quidagicha:

Bu nazariyani amerikalik psixolog Govard Gardner  (1943 yil 11 iyulda tug`ilgan) ishlab chiqqan.

Bu nazariya har bir odam turli darajada ifodalangan kamida sakkizta tipdagi intellektga ega ekanligini ochib berdi. Ular quyidagilar:

1. Verbal-lingvistik intellekt-so`z xotirasi, so`z boyligi yaxshi, o`qishni yaxshi ko`radi, so`z bilan ijod qilishni yoqtiradi. Bular shoir, yozuvchi, notiqlar.

2. Mantiqiy-matematik intellekt-hisoblash va sonlar bilan ishlashni, mantiqiy masalalar, boshqotirmalarni echishni, shaxmat o`ynashni yaxshi ko`radi, tengqurlariga nisbatan ko`proq abstrakt darajada fikrlaydi, sabab-oqibat bog`liqliklarini tushunadi. Bular matematik, fizik va boshqalar.

3. Vizual-fazoviy intellekt-ko`rish obrazlari bilan fikrlaydi, karta, sxema, diagrammalarni tekstga nisbatan oson o`qiydi, xayolga berilish, rasm chizish, modellar konstrukstiyalashni yaxshi ko`radi. Bular rassom, haykaltarosh, me’mor, ixtirochi, shaxmatchilar.

4. Motor-harakatli intellekt-yuqori sport natijasiga erishadi, boshqalarning harakatlari, mimikasi, odatlarini yaxshi takrorlaydi, hamma narsaga qo`l tekkizish, buyumlarni qismlarga ajratish va yig`ish, yugurish, sakrash, kurash tushishni yaxshi ko`radi. Hunarlarga qobiliyatli. Bular raqqos, mim, artist, sportchilar.

5. Musiqiy-ritmik intellekt-qo`shiqlar, kuylarni eslab qoladi, ovozi yaxshi, musiqa asbobini chaladi, xorda ashula aytadi, harakatlari va so`zlashi ritmli, o`zicha sezmasdan kuylaydi, biror ish qilayotib, stolni ritmik chertadi. Bular bastakor, musiqachi, qo`shiqchi, raqqoslar.

6. Shaxslararo intellekt-tengqurlari bilan muloqotni, boshqa bolalar bilan o`ynash va ularga o`rgatishni yaxshi ko`radi, turli holatlarda yetakchi bo`lib qoladi, hamdardlikni, boshqalarga g`amxo`rlik ko`rsatishni  biladi, boshqa bolalar unga sherik bo`lishga intiladilar. Bular diniy xodim, siyosatchi, diplomatlar.

7. Ichki shaxsiy intellekt-mustaqillik hissi, iroda kuchini namoyish qiladi, o`zinining yaxshi va yomon xislatlarini real anglaydi, vazifalarni hech kim xalaqit bermaganda yaxshi bajaradi, o`zini boshqara oladi, yakka ishlashni ma’qul ko`radi, o`z hissiyotlarini aniq tasvirlaydi, o`z xatolaridan ibrat oladi, o`z qadrini bilish hissi rivojlangan. Bular psixolog, o`qituvchi, tarbiyachilar.

8. Tabiatshunos intellekti-tabiatga, tabiat hodisalariga, jonivorlar, o`simliklarga qiziqadi, tabiat olamini tushunish, atrof-muhitning belgilari va xususiyatlarini farqlash,  tasniflash va shu kabilarga  qobiliyatini namoyon qiladi. Bular tabiatshunos, ekolog, qishloq xo`jalik xodimlari.

Ayrim bolalar o`zlaridagi eng ustun intellekt tipi orqali boshqalarga nisbatan osonroq o`qishlari mumkin. Har bir boladagi o`z vaqtida aniqlangan va rivojlantirilgan talant unga hayotda yuksak cho`qqilarga erishish uchun yo`l ochib beradi.

Xulosa qilib aytganda, ta’lim jarayoni bolalarga intellektning har xil tiplarini jalb qilishni talab etadigan tajribalar orttirish imkoniyatini beradigan holda tashkil etilishi lozim.

Mazmunga doir: tayanch (invariant) hamda variativ qismlardan, tinglovchining individual ta’lim dasturi shakllantiriladi. Korreksion-tahliliy: tashxis, faoliyatning doimiy tahlili, refleksiya, korreksiya ilmiy-metodik kuzatuv. Tashkiliy: o‘qitish shakllari, metodlari, vositalari, texnologiyalari. Pedagogning individual ta’lim trayiktoriyasini tuzish algoritmi quyidagi olti ketma-ketlikdan iborat: tashxis - maqsadni aniqlash – mazmunni shakllantirish – yo‘nalishni belgilash – amalga oshirish –tahlil va refleksiv baholash. Pedagogning individuai kasbiy revojlanish trayektoriyasini grafik ko‘rinishda quyidagicha tasvirlash mumkin: 1)grafikdagi AB to‘g‘ri chiziq “Davlat malaka talabi” bilan “Pedagog malaka darajasi”ning vaqt nuqtai nazaridan bir muddatda ro‘yobga chiqishi (amaliy jihatdan mumkin bo‘lmagan) xodisani ifodalaydi; 2) AC egri chiziq “Davlat malaka talabi” bilan “Pedagog malaka darajasi”ning mutanosib, uyg‘unligini ifodalaydi; Bunda o‘qituvchi davlat malaka talabini bajarish maqsadida o‘zining ustida uzluksiz ishlaydi. 3) AD to‘g‘ri chiziq “Davlat malaka talabi” ning pedagog tamonidan bajarilmasligini ifodalaydi. "Uzluksiz kasbiy rivojlanish trayektoriyasi grafigi" (lotincha: “trajectus” – siljish, jilish, surilish)

Uzluksiz kasbiy revojlanishni Eyler aylanalari yordamida ham tushuntirish mumkin. Leonard Eylerning shogirdlari “Ustoz siz bilmagan bilim ham bormi?”- degan savollariga aylanalar vositasida javob bergan. 1) bitta kichkina aylana chizib, bu aylana ichidagi nuqtalar sizlar biladigan bilimlar, aylana ustida yotgan nuqtalar sizlar bilmaydigan bilimlar bo‘lsin” 2)ikkinchi katta aylanabi chizib, bu aylana ichidagi nuqtalar mening biladigan bilimlarim, aylana ustida yotgan nuqtalar mening bilmaydigan bilimlarim bo‘lsin”- deb, taqqoslanglarchi kimning bilmaydiganlari ko‘p ekan savolini berdi. Uchinch konsentrik aylanalar kasbiy revojlanishning uzluksiz jarayon ekanligini ko‘rsatib turibdi. Ushbu ma’lumotdan, ma’lumki, bilimlarimiz qanchalik ortib borsa, bilmaydiganlarimiz ham shuncha ko‘payib borar ekan.

Uchinchi konsentrik

EYLER AYLANALARI 1) Iqro 2) beshikdan to qabrgacha ilm izla 3) dunyoda ilmdan boshqa najot yo’q va bo’lmagay

2. O‘qituvchining kasbiy mahoratini rivojlantirishda pedagoglarning tashkiliy, uslubiy asoslari

Y.N.Kulyutkina, Y.S.Turbovskiy, P.V.Xudominskiy kabi tadqiqotchi olimlarning fikricha, o‘qituvchining doimiy pedagogik faoliyati mazmunan refleksiv xususiyatga ega bo‘lib, u barcha refleksiv jarayonlarni qamrab oladi. Qayd etish joizki, hozirgi kungacha pedagogik refleksiya tushunchasining mukammal tasnifi mavjud emas. Ehtimol mazkur hodisani o‘rganish psixologiya, pedagogika, pedagogik psixologiya falsafa kabi fanlarining o‘zaro aloqadorligida amalga oshirilishi bilan bog‘liq holda hal qilinadi. B.Z.Vidfov. V.N.Xarkin kabi olimlar refleksiyani - insonning o‘z-o‘zini anglashi..., kasbiy refleksiyani esa o‘z-o‘zini kasbiy faoliyati davomida anglashi, o‘qituvchi mahoratida, pedagogik refleksiyani - pedagogik kasbiy omilkorlikda o‘zini anglash deb ta’riflaydilar.

G.M.Kodjaspirova o‘qituvchining pedagogik faoliyati barcha qirralari bilan refleksiv hodisa bo‘lsa, demak bu pedagogik refleksiya, degan nuqtai nazarni ilgari suradi.

Shu munosabat bilan ta’kidlash joizki, o‘qituvchining kasbiy faoliyatida refleksiya muhim rol o‘ynaydi. B.Z.Vulfovning fikriga ko‘ra, kasbiy refleksiya jarayonida o‘qituvchi o‘zi tanlagan pedagogik kasbi talab qiladigan darajada o‘z imkoniyatlarini, u haqdagi mavjud tasavvurlarini pedagogik tajribasining muhim jihatlari bilan nisbatlaydi, va «ixtiyoriy ravishda shaxsiy pedagogik mahorat zanjiri»ni hosil qiladi. Uning fikr mulohazasi L.S.Rubinshteynning pedagogik faoliyatdagi tashqi sabablarning ichki shart-sharoitlar asosida bilvosita harakati haqidagi mashhur qoidasini tasdiqlaydi.

O‘qituvchi pedagogik mahoratning asosiy xususiyatlaridan biri uning rivojlanishida uzluksizlikning mavjudligidir. Demak, refleksiv jarayonda o‘qituvchining kasbiy mahorati, kasbiy sifatlari mavjudmi yoki yo‘qi deb qayd etish kerak emas, balki ulaming rivojlanishini, boyib borishini kuchayishini rag‘batlantirish inobatga olinishi lozim. Ta’lim jarayoni aynan shunga xizmat qilishi kerak, qachonki bilimlar, ko‘nikma va malakalar ongli ravishda o‘z-o‘zini takomillashtirishga ichki undov bilan qabul qilinsagina u ishlanadi.

O‘qituvchining «o‘z-o‘zini kasbiy jihatdan har tomonlama mukammal takomillashtinshi» hamisha amalga oshadigan faoliyat emas. Shunga qaramay, o‘qituvchining o‘zi haqidagi deyarli har qanday fikr-mulohazasi, kasbiy refleksiyaning deyarli har bir jarayoni, kasbiy faoliyatni qiziqarli qilish uchun muhim ahamiyatga ega: chin ko‘ngildan va mehr bilan bajariladigan og‘ir mehnat ham kasbiy faoliyatni osonlashtiradi, bu esa refleksiyaning asosiy mazmun va mohiyati asoslaridan biridir.

Pedagog olimlar G.A.Golitsin va G.P.Shedrovitskiyning ishlarida refleksiyaga o‘qituvchi pedagogik faoliyati rivojlanishining asosiy omili va tabiiy mexanizmi sifatida katta ahamiyat berilgan. G.P.Shedrovitskiy refleksiyani insonning «ijobiy faoliyatlari majmuasi» nuqtai nazaridan o‘rganishni taklif qiladi. U qandaydir pedagogik faoliyatni amalga oshirish mumkin bo‘lmasa, bu g‘oya asosida ushbu faoliyat doirasidan tashqariga «refleksiv chiqish» tizimi quriladi, deb hisoblaydi. Bunda inson amalga oshirilmagan faoliyatdan, yangi faoliyat pozitsiyasiga o‘tadi va «fikran ma’nolar qurish» vositalariga ega boladi, ulardan kelib chiqib, birlamchi faoliyatni tushunadi va tavsiflaydi, bunda ikkinchi yangi faoliyatda birinchisidan muhim «material» sifatida foydalanadi.

Olimlaming bu kabi xulosalari kasbiy refleksiya o‘qituvchining o‘z o‘zmi rivojlantirishda (bu uning o‘z ijodiy mehnati natijasidan qoniqmasligi aslo mumkin emasligi bilan belgilanadi) shijoati, kasbiy faoliyatiga oid yangiliklarni muntazam izlanishida, ijodkorligida namoyon boiishi bilan asoslanadi, demak refleksiya o‘qituvchining o‘z-o‘zini kasbiy takomillashtirishiga ham asos boiadi, deb aytish mumkin.

Kasbiy pedagogik faoliyatda refleksiv jarayonlami o‘rganib ta’kidlash mumkinki, refleksiya nafaqat pedagogik faoliyatni rejalashtirish bilan bogliq hodisa, balki refleksiya mohiyatini kasbiy faoliyatni optimallashtirish maqsadida ham qoilanadi. Ba’zi olimlaming fikricha, refleksiya - asrlar davomida o‘qituvchining kasbiy faoliyatida to‘planib kelingan tajribalarida, uning xulq-atvori, muloqot madaniyati, tafakkurida yig‘ilgan eski andozalami, kamchiliklarni bartaraf etish imkoniyatini beradi (G.F.Pojmelkina, E.Y.Koloshina, E.V.Frolova).

O‘qituvchining kasbiy refleksiyasiga pedagogik flkrlashning zarur tarkibiy qismi sifatida qarash mumkin, o‘qituvchiga o‘z kasbiy faoliyatiga tahliliy yondashishni, o‘zining pedagogik faoliyatdagi о 'rninibaniqlash va rejalashtirilayotgan ishlarda ijobiy natijalarga erishishbuchun pedagogik faoliyatni maqsadli о 'zgartirishning optimal yo‘llari va konstruktiv vositalarini topish imkoniyatini beradi.

Refleksiyaning kasbiy qiyinchiliklarni yengishdagi rolini o‘rgangan V.A.Metayevaning ishlari hozirgi kunning eng dolzarb tadqiqotlaridan biri sanaladi. Olimlar refleksiyaning rivojlanganlik darajasi «o‘qituvchining kasbiy faoliyatidagi qiyinchiliklarni samarali hal qilishning asosi bo‘lmish» pedagogik mahorat natijasida muvaffaqiyatlarga erishishiga bogiiq, degan xulosaga keladi. Biroq, bizning fikrimizcha, o‘qituvchi pedagogik faoliyatida muvaffaqiyatlarga erishishi unda refleksiyaning mukammal rivojlanganlik darajasini belgilamaydi, aksincha ta’lim tarbiyada o‘qituvchining muvaffaqiyatga erishishi, o‘z faoliyati natijalaridan qoniqishi, o‘qituvchining shakllangan kasbiy pedagogik refleksiyasiga bog‘liq.

Pedagogik refleksiya о ‘qituvchiga о‘z-o‘zini kasbiy jihatdan takomillashtirish manbalarini о‘z bilimi va imkoniyatlaridan izlab topishda ko‘maklashadi hamda uning rivojlanishini ta’minlaydi.

Inson psixikasi ichki tizimlari tashqi ijtimoiy faoliyat strukturasining qizg‘in o‘zlashtirish jarayonida shakllanishini, tashqi faoiiyatning ichki faoliyatga o‘tishini ta’minlaydigan interiorizatsiya (tashqi omillarning ichki omillarga оlishi) nazariyasiga (P.Jane, J.Piaje, A.Vallon,A.A.Leontev va boshqalar) asoslanib, aytish mumkinki, kasbiy refleksiyaning rivojlanish muammosi o‘qituvchining pedagogik mahoratini oshirish asosi sifatida o‘rganiladi. O‘qituvchi o‘z faoliyatini muntazam tahlil qilmasligi aslo mumkin emasligi isbotlangan, bu o‘qituvchidan kasbiy faoliyati davomida atrofidagi insonlar (o‘quvchi, ota-ona, hamkasblari) bilan muntazam kommunikativ munosabatni tashkil etish pozitsiyasida tura olishini talab qiladi, o‘qituvchida bu faoliyat subyekti sifatida o‘ziga refleksiv munosabatni shakllantiradi. bu esa ijtimoiy munosabatlar interiorizatsiyasi (tashqi omillaming ichki omillarga o‘tishi) natijalarini o‘zida aks ettiradi.

Demak, refleksiya garchi ong funksiyasi sanalmasada, kishilarning o‘zaro munosabatlari yig‘indisi ta ’sirida shakllanadi va inson psixikasiga sezdirmasdan o‘tadi, o‘z navbatida, inson faoliyatini ongli ravishda о'zgartirish mazmunini belgilaydi. Malumki, har qanday kasbiy faoliyat obyektni o‘zgartirish jarayoni bo‘lib, ayni paytda, subyektning o‘zini ham o‘zgartirish jarayonidir, faoliyatning sifat va samaradorligini oshirish esa shaxsning faoliyat subyekti sifatida takomillashuviga olib keladi yoki aksincha bolishi ham mumkin.

Bu qoida A.A.Leontevning «shaxsni tadqiq qilishning to‘g‘ri yo‘li ijtimoiy munosabatlarda subyekt faoliyati natijasida о ‘zi - о ‘zini harakatlantirish evaziga hosil bo‘ladigan transformatsiyalarni (shakl yoki qiyofaning o‘zgarishi) o‘rganishdan iborat» ekanligi haqidagi xulosasi refleksiv jarayonlarni o‘rganish uchun ham asos sanaladi.

O‘qituvchi pedagogik faoliyatini o‘rganishga bag‘ishlangan ko‘pyillik tajribalar asosiga qilingan nazariy xulosalar pedagogik mahoratning rivojlanish jarayonini beshta elementdan iborat tizim asosida o‘rganish imkoniyatini beradi. Bu o‘qituvchining kasbiy refleksiyasi rivojlanganisari kechadigan va uning asosida uzluksiz pedagogik kasbiy mahoratiniva o‘z - o‘zini takomillashtirish imkoniyatini ta’minlaydigan jarayonlarni chuqurroq tushunishni ta’minlaydi. O‘qituvchining kasbiy refleksiyasi asosida pedagogik mahoratining rivojlanishi o‘z-o‘zini bilish jarayoni o‘qituvchining pedagogik mahorati doirasida ma’lumotlarni qayd qilish darajasida kechadi, bunda refleksiyaning passiv shakli ustuvorlik qiladi. O‘qituvchi pedagogik faoliyatida yuzaga kelayotgan turli qiyinchiliklar va muammolarning sabablarini, erishilayotgan yutuqlar va natijalarni shunchaki qayd qilib boradi.

O‘z - о‘zini anglash jarayoni o‘qituvchining o‘z faoliyati va unda o‘ziga nisbatan «metapozitsiya» (noaniq pozitsiyada)da turib, o‘ziga tashqaridan qarash, o‘zini kuzatish malakasini ko‘zda tutadi. Bunda,interiorizatsiya (tashqi omillaming ichki omillarga o‘tishi) hodisasi amalga oshadi, kasbiy qiyinchiliklarning kelib chiqish sabablari o‘zlashtiriladi; faoliyatdan ko‘zlanadigan asosiy maqsad aniqlanadi refleksiv - «MEN» shakllanadi. Bu o‘qituvchining dolzarb rivojlanish zonasi bilan bog‘liq.

O‘z - o‘zini belgilash jarayonida boshlang‘ich daraja kasbiy ehtiyojlarni hisobga olib belgilanadi va jadal imkoniyatlar asosida faoliyat rejalashtiriladi Strategik, taktik va tezkor vazifalar shakllantiriladi. Haqiqiy «MEN» va ideal «MEN» nisbatlanadi. Bu o‘qituvchining eng yaqin rivojlanish darajasi bilan bog‘liq. O‘z - о 'zini rivojlantirish jarayonida o‘qituvchining kasbiy faoliyat davomida takomillashtirilgan pedagogik mahorati, refleksivalangan (ya’ni avval foydalanilgan va ularning samaradorligini baholash natijasida tobora optimal bo‘lib chiqqan metodlar) harakat usullari va metodlarini o‘sishi sodir boladi.

O‘z - о ‘zini nazorat qilish o‘qituvchi pedagogik faoliyati jarayonida nazariy va amaliy tajribalar asosida, o‘z - o‘zini kasbiy jihatdan nazorat qilib, pedagogik mahoratini yanada takomillashtirib borishning ikkinchi shakli boshlanishini nazarda tutadi. Yuqorida ta’kidlanganidek, refleksiya muammosi nafaqat pedagogika, psixologiya, falsafa, mantiq kabi fanlarda, balki boshqa fanlarda ham o‘rganiladi. Bu tushuncha talqiniga biz talim rivojlanishining falsafiy konsepsiyasi (V.V.Krayevskiy, B.T. Lixachyov, Y S.Turbovskijva boshqalar.) g‘oyalari nuqtai nazaridan yondashamiz. Bu holatda kishining dunyo, jamiyat, о‘zining bu dunyodagi о‘rni haqidagi tobora umumiy, keng tushunchalarining pedagogik voqelik bilan aloqasi refleksiya predmeti sanaladi. Ta’kidlash joizki, dastlab ongda bilimlarning falsafiy refleksiya oqimidagi tahlili kechadi, keyin u pedagogic nazariya tarkibiga kiradi va uning bir qismiga aylanadi, so‘ngra faoliyatning nazariy jihatdan anglashning boshlang‘ich nuqtasi bo‘lib qoladi. Shu tariqa inson o‘z ongini, faoliyatini rivojlantirish mexanizmlarini egallash va ularni maqsadli boshchqarish imkoniyatini qo‘ga kiritadi. B.G.Ananev, inson xarakterining shakllanish jarayonini tahlil qilib, refleksiv xossalar shaxsning boshqa sifatlariga qaraganda ancha kech shakllanishini aytadi. Uning fikricha: «inson hayoti davomida o‘zaro munosabatlarning ко ‘plab obyektlari orqali о’ tadi, natijada uning ongi o‘z-o‘zini anglash obyektiga aylanadi. O‘zining xulq-atvor subyekti sifatida ko‘p marotaba anglash tajribasini to‘plash va unga munosabatlar, biz refleksiya deb atydigan xarakterga aylanishi uchun, xulq-atvorda uni muntazam qo‘llash talab qilinadi». Ushbu fikr kasbiy refleksiyaning rivojlanishi, buning natijasi o‘laroq, shaxsning faoliyat xususiyatlari bilan belgilangan refleksiv qirralari shakllanishini ta’minlaydigan ma'lum sharoitlar, vaziyatlarni yaratish zaruriyati haqida xulosa qilish imkoniyatini beradi.

Shunday qilib, olimlarning tadqiqotlariga tayanib, ta’kidlash mumkinki, о‘qituvchining kasbiy pedagogik mahoratini rivojlantirish muammosini faqat uning kasbiy refleksiyasini takomillashtirish asosida hal qilish mumkin. Kasbiy pedagogik refleksiya nafaqat kasbiy faoliyat, balki, bilim, ko‘nikma va malakalaming о‘sishini ta'minlaydi hamda ush bu faoliyatni takomillashtirish asosi ham sanaladi.

Har qanday o‘qituvchi o‘z-o‘zini tarbiyalash va o‘z-o‘zini rivojlantirishga hatto juda kuchli intilishi bo‘lsa ham, o‘zining shaxsiy rivojlanish dasturini maxsus malakalarsiz belgilay olmaydi, bu pedagogik faoliyatdagi muvaffaqiyatga erishish, o‘qituvchining o‘z ustida ishlashga tayyorgarligi, uning o‘z-o‘zini tahlil qila olishi, o‘z-o‘zini tashhislash qobiliyatining qanchalik shakllanganligi bilan bog‘liq.

Pedagogik tashxislash asosida o‘qituvchining kasbiy rivojlanishini ta’minlash usullari o‘qituvchi pedagogik mahoratini oshirish sohasida olib borilayotgan tadqiqotlarda ko‘plab olimlar pedagogik mahoratni rivojlantirish haqida fikr bildirishib, bu jarayonning asosiy zahirasi o‘qituvchining o‘z faoliyati tahliliga doimiy intilishida (V.I.Zagvyazinskiy, Y.K.Konarjevskiy, Y.P.Lvova, I.P. Rachenko, L.I.Ruvinskiy, V.P.Simonov,V.A.Suxomlinskiy, Y.S.Turbovskiy, T.I.Shamova va boshqalar); uningrefleksiv qobiliyatlarini takomillashtirish (A.A.Bizyayeva, V.V.Vetrova, K.V.Kuzmina, E.N.Pexota. I.A.Stetsenko va boshqalar); refleksiv pozitsiyasini (A.V.Xristeva) rivojiantirishning o‘ziga xos pedagogik refleksiyasiga bog‘liq bo‘lganligi uchun uni pedagogik fikrlashni shakllantirish bilan bog‘lab, shu tariqa (Y.N.Kuly utkrn, G.S.Suxobskaya) o‘qituvchi pedagogik refleksiyasini rivojlantirish mumkin (B.Z.Vulfov, G.M.Kodjaspirova, N.V.Kuzmina, Y.N.Kuly utkin, I.N.mesyonov, S.Y.Stepanov, G.S.Suxobskaya, N.V.Xarkin, A.V.Xristeva va boshqalar.) deb ta’kidlaydilar.

5-MAVZU: Informatika va axborot texnologiyalari fanini o‘qitishda bilim, ko‘nikma, malaka va kompetensiyalarni baholashdagi yangicha yondashuvlar

Reja:

1. Informatika va axborot texnologiyalari fanidan o‘quvchilarning o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikma va kompetensiyalarini baholash.

2. Informatika va axborot texnologiyalari fanidan baholashdagi muammolar tahlili.

3. Turli mamlakatlardagi baholash tizimlari.

4. Baholashga yangicha yondashuvlar.

5. Dars maqsadlari va baholash mezonlari orasidagi mutanosibliklar.

6. O‘zlashtirish darajalari.

Informatika va axborot texnologiyalari fanidan o‘quvchilarning o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikma va kompetensiyalarini baholash.

Baholash

Baholash o‘quv jarayonining muhim va zaruriy tarkibiy qismi bo‘lib, u ta’limning joriy va yakuniy bosqichlarida o‘quvchilar faoliyati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni to‘plash va tahlil qilish jarayonidan iborat.

Baholashning maqsadi, vazifalari, predmeti, ob’ekti, tamoyillari, usullari, shakllari va vositalari ta’lim jarayonining barcha sub’ektlari – maktab ma’muriyati, o‘qituvchilar, ota-onalar va o‘quvchilar uchun tushunarli bo‘lishi kerak.

Baholash tizimi – bu yutuqlarni o‘lchash va o‘quv muammolarini diagnostika qilishning asosiy vositasidir. U ta’lim sifatini, uning jahon standartlariga muvofiqligini aniqlashga, o‘qitish strategiyasi va taktikasi hamda ta’lim sohasidagi zamonaviy vazifalar, ta’lim mazmunini va ta’limning kutilayotgan natijalarini baholovchi shakllarini takomillashtirish bo‘yicha asosiy qarorlarni qabul qilishga imkon beradi.

Baholash – aslida olingan natijalar va rejalashtirilgan maqsadlarni o‘zaro bog‘lash jarayonidan iborat.

Baholash tizimining maqsadi Davlat ta’lim standartida belgilangan talablarni bajarilishida o‘quvchilarning bilimlari, ko‘nikma va kompetensiyalarini xolisona baholash, ularning bilim olishga bo‘lgan qiziqishlarini rag‘batlantirish va reytingini aniqlashdan iborat.

Baholash tizimining vazifalari quyidagilardan iborat:

a) o‘quvchilarda Davlat ta’lim standartlariga muvofiq tegishli bilim, ko‘nikma va kompetensiyalarini shakllanganligi darajasini nazorat qilish;

b) o‘quv fanlari bo‘yicha o‘quvchilarning doimiy ravishda darslarga tayyorgarlik bilan kelishini ta’minlash;

v) o‘quvchilarning bilimlari, ko‘nikma va kompetensiyalarini baholashda haqqoniylik, ishonchlilik va qulay shaklda baholash tamoyillariga rioya etilishini ta’minlash;

g) o‘quvchilarda bilim, ko‘nikma va kompetensiyalarning shakllanishini muntazam ravishda tahlil qilib borish;

d) o‘quvchilarning bilimlari, ko‘nikma va kompetensiya darajalarini taqqoslash va ta’lim jarayonida o‘zaro musobaqa muhitini yaratish;

e) o‘quvchilarni ta’limning keyingi bosqichiga tayyorlash, kasb tanlashga yo‘llash ishlarini mukammallashtirish;

j) o‘quvchilar bilimlari, ko‘nikma va kompetensiyalarni shakllanishida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan bo‘shliqlarning oldini olish, ularni aniqlash va bosqichma-bosqich bartaraf etilishini amalga oshirish;

z) o‘quvchining to‘laqonli bilim olishi uchun unga eng maqbul pedagogik, didaktik, psixologik sharoitni yaratish;

i) o‘quvchilarda bilim, ko‘nikma va kompetensiyalarning mustahkamlab borilishini ta’minlash hamda ularni qo‘llab-quvvatlash, ruhlantirish va ilhomlantirish.

Baholash tizimining amaldagi nazorat turlari

O‘quvchilarning bilim saviyasi va o‘zlashtirish darajasining Davlat ta’lim standartlariga muvofiqligini ta’minlash uchun quyidagi nazorat turlarini o‘tkazish nazarda tutiladi:

joriy nazorat – so‘rovlar, nazorat ishlari yoki testlar tarzida o‘quvchilarning bilimlari, ko‘nikma va kompetensiyalari muntazam nazorat qilinadi;

oraliq nazorat – chorak tamom bo‘lganda va o‘quv dasturining tegishli bo‘limi tugallangandan keyin o‘quvchilarning bilimlari, ko‘nikma va kompetensiyalarini baholash uchun amalga oshiriladi. U yozma nazorat ishi yoki testlar shaklida o‘tkaziladi. Ushbu nazoratda foydalaniladigan materiallar o‘quv fani o‘qituvchisi tomonidan tayyorlanadi.

Oraliq nazoratda nazorat ishlarining miqdori va mavzulari o‘quv dasturiga asoslangan mavzuiy rejada belgilanadi hamda muddati va shakli ko‘rsatiladi;

bosqichli nazorat – o‘quv yili tamom bo‘lgandan keyin og‘zaki, yozma imtihon hamda test sinovlari shaklida amalga oshiriladi. Uning asosida reyting aniqlanadi va o‘quvchini navbatdagi sinfga o‘tkazish to‘g‘risida qaror qabul qilinadi.

Bosqichli nazorat materiallari namunalari O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining Respublika ta’lim markazi tomonidan tayyorlanadi. Nazorat ishlari materiallari namunalariga ijodiy yondashgan holda o‘quv fani o‘qituvchilari bosqichli nazorat materiallariga o‘zgartirishlar kiritishi va ularni uslubiy birlashmalar muhokamasidan o‘tkazib, joriy etishlari mumkin;

yakuniy nazorat – o‘qish tugallangandan keyin davlat attestatsiyasi shaklida o‘tkaziladi.

O‘quvchilarning bilim saviyasini baholash va yakuniy reyting ko‘rsatkichlarini aniqlashning amaldagi qoidalari

Baholash tizimida o‘quvchining har bir fan bo‘yicha o‘zlashtirish darajasi ballar orqali ifodalanadi.

Har bir nazorat turi qanday shaklda o‘tkazilishidan qat’i nazar, besh (5) ballik (“5”, “4”, “3”, “2”, “1”) usulda butun sonlar yordamida baholanadi.

O‘quvchilarning har bir nazorat turi bo‘yicha bilimini baholash va reyting ko‘rsatkichini aniqlash ularning o‘quv fani mavzusi bo‘yicha tasavvurga ega bo‘lishi, mavzuning mohiyatini tushunib yetishi va aytib bera olishi, olgan bilimlarini amalda qo‘llay olishi, mustaqil mushohada yurita olishi, ijodiy fikrlay olishi va xulosa qabul qila olishi, masalalar hamda mustaqil ishlarni bajarishi kabi mezonlarga qarab amalga oshiriladi.

Haftasiga 1 soatdan ortiq o‘qitiladigan o‘quv fanlari bo‘yicha:

chorak davomida joriy va oraliq nazoratlarda olingan ballar asosida choraklik baho;

choraklik baholar va bosqichli nazoratda olingan ball asosida yillik baho aniqlanadi.

Bosqichli nazorat o‘tkazilmaydigan o‘quv fanlari bo‘yicha yillik baholar choraklik baholarga qarab belgilanadi.

Umumiy o‘rta ta’lim muassasalari bitiruvchilari uchun choraklik (yarim yillik) baholar asosida yillik baho, shuningdek yakuniy nazoratda olingan ball va yillik baho asosida yakuniy baho aniqlanadi.

Yakuniy davlat attestatsiyasi belgilanmagan o‘quv fanlari bo‘yicha yillik baho yakuniy baho hisoblanadi. Yakuniy baholar bitiruvchiga beriladigan umumiy o‘rta ta’lim to‘g‘risidagi shahodatnomaga qayd etiladi.

Baholash o‘quvchini sinfdan-sinfga o‘tkazish uchun asos bo‘ladi.

O‘quvchini keyingi sinfga o‘tkazish ijobiy baho olgan taqdirda amalga oshiriladi. Maktab pedagogika kengashi qarori bilan o‘quvchilar qoniqarsiz baholar bilan sinfdan-sinfga o‘tkazilishi mumkin.

O‘quvchilarning o‘quv yili davomida nazorat turlari bo‘yicha olgan ballari hamda yillik (yakuniy) baholari asosida har bir o‘quv fanidan yillik reyting ko‘rsatkichi aniqlanadi:

Bunda o‘quvchining yillik (yakuniy) bahosi:

“5” bo‘lganda – 86, 90, 95 va 100 reyting ko‘rsatkich ballaridan biri;

“4” bo‘lganda – 71, 75, 80 va 85 reyting ko‘rsatkich ballaridan biri;

“3” bo‘lganda – 56, 60, 65 va 70 reyting ko‘rsatkich ballaridan biri qo‘yiladi.

Yillik reyting ko‘rsatkich ballari yuqorida qayd etilgan ballardan iborat bo‘lib, uni belgilashda boshqa raqamlardan foydalanilmaydi, minimal 55 ball bundan mustasno.

Agar o‘qituvchi o‘quvchining yillik reyting ko‘rsatkich balini 56 balldan kamligini e’tirof etsa, u holda o‘quvchining yillik reyting bali minimal 55 ball etib belgilanadi.

O‘quvchining yillik reyting ko‘rsatkich ballarini aniqlash usuli o‘quv fani xususiyatidan kelib chiqqan holda o‘qituvchi tomonidan belgilanadi.

O‘quvchilarning nazorat turlari bo‘yicha olgan ballari hamda choraklik (yarim yillik) va yillik (yakuniy) baholari, shuningdek, yillik reyting ko‘rsatkich ballari sinf jurnaliga qayd etiladi.

O‘quvchining choraklik (yarim yillik), yillik (yakuniy) baholari va yillik reyting ko‘rsatkich ballari uning tabelida qayd etiladi.

An’anaviy baholash tizimi

Pedagogik amaliyotda keng qo‘llaniladigan besh balli shkala bo‘yicha baholash usuli sodda va hammaga tanish.

An’anaviy baholash tizimi 4 xil darajaga asoslangan bo‘lib, fan bo‘yicha o‘quv materiallarini o‘zlashtirish davomida o‘quvchilarning shaxsiy o‘quv faoliyati yutuqlarini hisobga oladi.

Maktab o‘quvchilarining ta’lim yutuqlarini baholashning an’anaviy tizimi

Baholar	Ko‘rsatkichlar
Minimal (1 ball)	O‘quv materialinii bilmaydi va tushunmaydi
Qoniqarsiz (2 ball)	O‘quv materiallarning ko‘pini bilmaydi. Og‘zaki savollarga noaniq javob beradi, yozma ishda qo‘pol xatolarga yo‘l qo‘yadi
Qoniqarli (3 ball)	Asosiy materialni biladi, lekin chetdan yordamsiz olgan bilimlaridan amalda to‘g‘ri foydalana olmaydi. Og‘zaki javoblarda va yozma ishlarda xatolarga yo‘l qo‘yadi
Yyetarli (4 ball)	Kerakli materialni biladi, savollarga osongina javob beradi, olgan bilimlarini amalda qo‘llaydi. Og‘zaki javoblarda qo‘pol xatolarga yo‘l qo‘ymaydi va yozma ishlarda faqat kichik xatolarga yo‘l qo‘yadi
Yuqori (5 ball)	Dastur bo‘yicha materialni to‘liq biladi, mavzuni mukammal tushunishini namoyish etadi, o‘qituvchining savollariga to‘g‘ri va ishonchli javob beradi, olingan bilimlar yordamida amaliy masalalarni mustaqil ravishda yecha oladi. Og‘zaki va yozma javoblarda xatolarga yo‘l qo‘ymaydi

 An’anaviy baholash tizimining quyidagi kamchiliklari bor:

 subyektivlik va baholovchiga bog‘liqligi;     

  farqlash (tabaqalash) imkoniyatining kuchsizligi.     

Baholash muammolari

Zamonaviy maktabda besh ballik baholash tizimi baholarning ob’ektivligini aniqlashga imkon bermaydi. O‘quvchi nima uchun u yoki bu bahoni olganligini aniq bila olmaydi. Bundan tashqari, eng yuqori bahoning aniq mezonlari yo‘q, shuning uchun u sub’ektivdir. 

Hozirgi vaqtda barcha darajadagi boshqaruvchilarda pedagogik nazorat qilish vositalari mavjud emas. Maktablar (o‘qituvchi va metodistlar) mustaqil ravishda baholash topshiriqlarini o‘zlari ishlab chiqadilar. Bu topshiriqlarning mazmuni va tuzilishi o‘rganilayotgan ob’ektning o‘ziga xos xususiyatlari, monitoring shakllari va usullarining xususiyatlari bilan belgilanadi. Bunday vositalarning sifati jiddiy sinovdan o‘tkazilmaydi, bu esa nazorat natijalari bo‘yicha oqilona boshqaruv qarorlarini qabul qilishda muammo tug‘diradi. Shu tariqa, o‘quv fani mavzularini o‘qitishga oid uslubiy talablar va nazorat mazmuni o‘rtasida ziddiyat paydo bo‘ladi. 

O‘quvchilar va ularning ota-onalarining har bir shaxsning shaxsiy ehtiyojlariga javob beradigan to‘laqonli ta’lim olish uchun fuqarolik huquqlarini ta’minlash uchun shart-sharoitlar yaratish zarur. Bu sharoitda o‘rta maktabni tugatayotgan o‘quvchilarning tayyorgarligi darajasini nazorat qilish vositalarini ishlab chiqishni markazlashtirilgan tarzda tashkil etishga katta ehtiyoj bor.

Baholash jarayonini qayta ko‘rib chiqishning dolzarbligi - ta’limning zamonaviy strategik maqsadlari, xalqaro standartlar va zamonaviy talablarni hisobga olgan holda ta’lim sifatini oshirish, o‘quv natijalarining ob’ektivligini va maktab bitiruvchilarining raqobatbardoshligini ta’minlash maqsadida o‘quvchilarning ta’lim yutuqlarini baholashning yagona talablarni ishlab chiqish zarurligi bilan aniqlanadi.

Turli mamlakatlardagi baholash tizimlari

Jahon tajribasida o‘quvchilarning ta’lim yutuqlarini baholashda turli xil yondashuvlar mavjud va bilimlarni baholashda ko‘plab o‘lchovlardan foydalaniladi. Ba’zi skalalarda raqamlardan (hatto kasr sonlardan), ba’zilarida esa harflardan (masalan, AQSh da) foydalaniladi.

1. Amerika Qo‘shma Shtatlarda sifat ko‘rsatkichlari A-F (yoki A-E) harflar yordamida quyidagi besh balli shkala bo‘yicha aniqlanadi:

 A = 4,0     

 B = 3.0     

 C = 2.0     

 D = 1,0     

 E (F) = 0.0     

AQSh muassasalarida baholash tizimi

Baho	O‘zlashtirish foizi
A	90% - 100%
B	80% - 89%
C	70% - 79%
D.	65% - 69%
E (F)	64% va undan past

 

1. Shvetsiyada to‘rt balli tizim mavjud, ammo baholash shakli boshqacha: “o‘tmadi”, “o‘tdi”, “imtiyoz bilan o‘tdi”, “alohida imtiyoz bilan o‘tdi”.

2. Avstriya, Ispaniya, Portugaliya, Italiya (boshlang‘ich va o‘rta maktablarida), Rossiya (o‘rta maktablarida) va ba’zi MDH davlatlarida ko‘p yillar davomida 5 balli tizimni saqlab kelmoqda. 

3. Norvegiya va Buyuk Britaniyada o‘rta maktabdagi ta’lim yutuqlarini baholashning yetti balli tizimi mavjud. Ammo bu tizimlar baholash shaklida farq qiladi: Buyuk Britaniyada G, F, D, C, B, A harfli iboralar qabul qilinadi, bu yerda G - "yomon", A – “a’lo”, Norvegiyada esa raqamli: 0-2 ball - o‘rtacha darajadan past, 3-4 - o‘rtacha, 5 - 6 - o‘rtacha darajadan yuqori, 7 - a’lo.

4. Islandiya, Ispaniya, Italiya, Gollandiya, Finlyandiya ta’lim yutuqlarini 10 ballik baholash tizimi bilan ajralib turadi. Yevropa mamlakatlarida yuqori bo‘g‘in maktablari uchun 10 ball qabul qilingan. Bundan tashqari, Italiya, masalan, yuqori bo‘g‘in maktablari imtihonlari (yakuniy baho) uchun eng kami 60 ball bo‘lgan 100 balli tizimni qo‘llaydi.

5. Germaniyada o‘rta ta’lim teskari munosabatlarga ega bo‘lgan 6 balli baholash tizimidan foydalanadi, ya’ni quyidagi miqdor va sifat belgilariga ega: 1 – "a’lo" 2 – “yaxshi" 3 – “yetarli” 4 – “qoniqarli” 5 – “qoniqarsiz” 6 – “juda yomon”.

6. Ukraina baholashni 12 balli tizimga o‘tkazgan;

Yangi baholar	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12
Eski baholar	-2	2	+2	-3	3	+3	-4	4	+4	-5	5	+5

1. Boltiqbo‘yi davlatlari anglo-sakson tizimini afzal ko‘rishdi (Estoniyada hanuzgacha besh balli shkala qo‘llaniladi, “1” – bajarilmagan ish uchun baho) va hokazo;

2. Belorusiya Respublikasi, Moldova, Gruziya 10 ballik tizimga o‘tdi. 

3. Qirg‘iziston besh ballik reyting shkalasidan foydalanadi.

Jahon tajribasini sarhisob qilib, quyidagicha xulosalarga kelish mumkin:

Aniq bo‘lmagan ko‘rsatkichlarga ega bo‘lgan besh balli tizim an’anaviy bo‘lib, zamonaviy ta’lim ehtiyojlariga javob bermaydi. Keng tarqalgan ko‘p balli tizim qiziqarli, ammo turli mamlakatlarda turli xil sonli ballarni qo‘llashadi; eng maqbul yechim - bu yutuqlarning muayyan ballarni o‘zida aks ettiradigan harflar yoki sonlar bilan belgilanishidir. 

Baholashdagi fikrlar xilma-xilligi va ushbu masala bo‘yicha fikrlarning xilma-xilligiga qaramay, ushbu tizimlarning barchasida birlashtiruvchi o‘zak bu - mezonga asoslangan baholash va o‘quvchilarning o‘quv materiallarini o‘zlashtirish darajalarining tabalashtirilishidir.

Ko‘rib turganingizdek, yangi talablar an’anaviy besh ballik baholash tizimini yangilash zarurligini anglatadi (bu baholash tizimida odatda baholar nisbiy bo‘lib, u sinfning o‘zlashytirish darajasiga nisbatan aniqlanadi (turli o‘zlashtirish darajasiga ega bo‘lgan sinflardagi bitta baho turlicha yutuqlarga erishganlikni ko‘rsatishi mumkin, masalan “kuchsiz” sinf o‘quvchisiga qo‘yilgan “5” baho, “kuchli sinfdagi "4" yoki “3" bahoga to‘g‘ri kelishi mumkin).

Nima qilish kerak?

Baholash tizimini takomillashtirish va ko‘p funksiyali qilish kerak, toki baholash tizimi:

 o‘quvchining o‘quv materialini qay darajada muvaffaqiyatli egallaganligini yoki amaliy ko‘nikmalarni shakllantirganligini aniqlashga imkon bersin;     

 kognitiv (o‘rganish) faoliyatning turli sohalarida o‘quvchilar muvaffaqiyatining dinamikasini (o‘zgarishini) ko‘rsatsin; 

 o‘quvchilarni rag‘batlantiruvchi, rivojlantiruvchi, o‘z-o‘zini baholashga yordam beradigan mexanizmga asoslangan bo‘lsin;     

 “o‘qituvchi – o‘quvchi”, “ota-ona – sinf rahbari”, “maktab ma’muriyat- o‘qituvchilar jamoasi” aloqalarini ta’minlasin.     

Bu esa o‘z navbatida o‘quv jarayonini shakllantirishga tizimli yondashuvni va shu sababli uning yaxlitligini ta’minlaydi. Yangilangan ta’lim qarashlarining shakllanishi, kompetensiyaga asoslangan yondashuvga asoslangan yangi ta’lim standartlarining paydo bo‘lishi, tizimli va fanlararo xarakterga ega bo‘lgan o‘quvchilarning ta’lim yutuqlarini mezonga asoslangan baholashning yagona texnologiyasini izlashga, mezon asosida baholash texnologiyasining tashkiliy-pedagogik asoslarini aniqlashga hamda o‘quvchilarning ta’lim va bilim qobiliyatini shakllantirishga ta’sir ko‘rsatadigan ushbu texnologiyani amaliy tatbiq etish modellarini aniqlashga yordam beradi.

Baholashda turli xil yondashuvlarning paydo bo‘lishi, albatta, kompetentsiyaga asoslangan yondashuv, shaxsga yo‘naltirilgan, rivojlantiruvchi ta’limning asosli umumiy pedagogik kontseptsiyasini yaratishga yordam beradi . Bularning barchasi baholash tizimini rivojlantirishning zamonaviy tendentsiyalarini oldindan belgilab qo‘ydi va o‘quvchilarning individual yutuqlarini, zaruriy kompetensiyalarni shakllantirish darajasini baholashning ma’lum mezonlari bilan taqqoslashdan iborat bo‘lgan mezonga asoslangan baholash texnologiyasining paydo bo‘lishiga ehtiyoj tug‘dirdi.

Yangi yondashuv: mezonga asoslangan o‘rganish

Mezonga yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyasining asosiy jihati bu belgilangan standart va dastur talablariga muvofiq to‘liq o‘zlashtirishning belgilarini aniqlash va uning muayyan etaloni (mezonini) ifodalashdan iborat.

Mezonga yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyasining asosi – ilmiy asoslangan ta’lim maqsadlaridan iborat. O‘quvchilar tomonidan ongli qabul qilingan va anglangan ilmiy asoslangan o‘quv maqsadlari –  o‘qituvchi va o‘quvchilar faoliyati ma’nolarining yaqinlashishiga olib keladi, ta’limning shaxsga yo‘naltirilganligini ta’minlaydi.

Nimadan boshlash kerak? O‘quv maqsadlari

Maktab amaliyotida, darsning ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlari ajratib ko‘rsatiladi. (AQSh maktablarida ma’lum darajada shunga o‘xshash maqsadlar qo‘yiladi: kognitiv; ijtimoiy affektiv).

Tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlarini bitta darsda amalga oshirish mumkin emas, ularni diagnostik jihatdan erishilganligini (hech bo‘lmaganda amaliyotda) aniqlash qiyin. Shuning uchun, bugungi kunda ularni har bir dars uchun emas, balki darslar tizimi uchun rejalashtirish, ko‘p haftalarga mo‘ljallangan tematik rejada shakllantirish tavsiya qilinadi. Shu bois ular har bir darsda yo‘naltiruvchi vazifani bajaradi.

Tarbiyaviy va rivojlantiruvchi o‘quv maqsadlarini ta’lim standartlarida o‘quvchining amaliy faoliyati uchun mezon (etalon)lar shaklida ifodalashning imkoni yo‘qligi sababli, kelgusida mezonga asoslangan baholashda faqat o‘quv maqsadlari haqida fikr yuritiladi.

O‘quv maqsadlarni shakllantirish ko‘pincha ilmiy emas, balki oddiy kundalik yoki intuitiv-mantiqiy yondashuvlarga asoslanadi. Darsning maqsadlari juda mavhum tarzda belgilanadi. O‘qituvchilarning dars maqsadlarini belgilash faoliyatidagi quyidagi kamchiliklarni qayd etish mumkin. 

Birinchidan, maqsadlar juda konkretlashtirilmagan holda juda umumiy shaklda shakllantiriladi (masalan, geometrik masalalarni yechishda ijodiy va tizimli yondashuvlarni birlashtira olish; o‘qish paytida tanqidiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish; mantiqiy fikrlashni rivojlantirish va hokazo). 

Faqatgina jarayonni aks ettiradigan, ammo mashg‘ulot samarasini aks ettirmaydigan bunday maqsadlar deyarli o‘quvchi o‘z mahoratini rivojlantirish va takomillashtirishni qanday ko‘rsatishi kerakligi haqidagi savolga javob berishga imkon bermaydi.

Dars maqsadlarni belgilash bo‘yicha yo‘riqlar

Dars maqsadlari – o‘rganish jarayoni natijalarining o‘quvchilar faoliyatiga nisbatan ifodasida namoyon bo‘ladi.

Maqsadlar aniq (konkret), korrekt va erishib bo‘ladigan tarzda ifodalanishi zarur. 

Maqsadning aniqligi deganda umumiy tarzda ifodalashdan qochib, o‘quv maqsadini aniq va ravshan tavsuflash tushuniladi. Dars maqsadini aniqlashtirib kirgan o‘qituvchi, unga erishish uchun maqsadli o‘quv jarayonini tashkil qilib ko‘p narsaga erishadi. Mavhum, umumiy tavsiflangan maqsadlar esa o‘qituvchining dars davomidagi hatti-harakarlariga yo‘naltiruvchi kuch bermaydi. Natijada dars natijasi kutilgandek bo‘lmasligi mumkin.

Maqsadning korrektligi deganda, maqsadning ifodasi haqiqatdan ham kutilayotgan natijaga qaratilganligini ya’ni uning to‘g‘ri ifodalanganligini aniqlaydi.

Maqsadlar vaqt, qanday o‘quv materialini qamrab olganligi va o‘quvchilarning o‘zlashtirish imkoniyatlari hamda shart-sharoitlardan kelib chiqib, erishib bo‘ladigan qilib belgilanishi muhim ahamiyat kasb etadi.

Yuqorida ta’kidlangandek, maqsadlar o‘quvchilar faoliyatiga nisbatan ifodalanishi kerak. Aksariyat hollarda, o‘qituvchilar dars maqsadlarini o‘z faoliyatlariga nisbatan (mavzuni bayon qilish, tushuntirish, teoremani isbotlab berish, tipik misollarni ishlab berish tarzida) belgilashadi.

Ta’lim jarayoni natijasi o‘qituvchi bergan, tushuntirgan o‘quv materiallari bilan emas, balki o‘quvchilar qabul qiligan, o‘zlashtirgan bilim va ko‘nikmalar bilan o‘lchanishini hisobga olsak, maqsadlarni yuqoridagi kabi belgilash - ma’nosiz ekanligi kelib chiqadi. Bu holda, dars oxirida o‘qituvchi dars maqsadiga erishdim, chunki mavzuni tushuntirib berdimku, deb iddao qilishi mumkin bo‘lib qoladi. Shu bois, darsning maqsadlari bevosita o‘quvchining o‘rganish faoliyati, hatti-harakatlari natijasiga nisbatan belgilanishi mantiqan to‘g‘ri bo‘ladi.

Misol tariqasida, quyidagi maqsadni tahlil qilaylik: “Pifagor teoremasining mohiyatini tushuntirib berish”. Bu maqsad o‘qituvchi faoliyatiga qaratilgan bo‘lib, u noto‘g‘ri ifodalangan. Keling shu maqsadni tuzataylik. Uni ikkita kichik maqsadchalar ko‘rinishida qayta tavsiflash va aniqlashtirish mumkin: 1. “Pifagor teoremasini bilish”; 2. “Pifagor teoremasini sodda misolda qo‘llay olish”.

Maqsadning bunday aniqlashtirilishi o‘quv natijalari haqidagi umumiy tasavvurdan ma’lum bir etalonga, o‘quvchi tomonidan erishilishi lozim bo‘lgan mezonga o‘tishga yordam beradi. 

Dars maqsadlarini belgilash texnologiyasining tavsifi – bilim, ko‘nikma, malaka, ijodiy faoliyat tajribasini rivojlantirishning mumkin bo‘lgan o‘zlashtirish darajalariga bog‘liqliklarisiz to‘liq bo‘lmaydi.

O‘zlashtirish darajalari

O‘zlashtirishning uchta darajasini ajratish mumkin.

1-daraja – bilish va tushunish  (tanib olish faoliyati). O‘quvchilar uni ob’ektlar, jarayonlar yoki harakatlar haqida ilgari o‘zlashtirilgan ma’lumotlarni qayta idrok etgandagina amalga oshirishi mumkin.

2-daraja – qo‘llash (algoritm). Ilgari o‘rganilgan, reproduktiv, algoritmik harakatlarni qo‘llash. O‘quvchilar mazkur amalni bajarish bo‘yicha oldin o‘zlashtirgan ma’lumotlari asosida mustaqil ravishda uni qayta bajara oladilar.

3-daraja – mulohaza yuritish (ijodiy). Nostandart muammolarni hal qilish uchun ilgari olingan bilim va ko‘nikmalarni qo‘llash. Bu fikrlash uchun samarali harakatdir. Bu jarayon natijasida o‘quvchilar sub’ektiv (faqat o‘zlari uchun) yangi ma’lumotlarni o‘zlashtirishadi, ya’ni evristik faoliyatni amalga oshirishadi. Shuningdek, ular yangi ma’lumotlarni o‘zlashtirishadi. Bunda ular tadqiqotchilik faoliyatini amalga oshirib, o‘zlariga ma’lum bo‘lgan sohada "qoidalarsiz" harakat qilib, yangi boshqa qoidalarni yaratishadi.

Maqsadni belgilash faoliyati jarayonida o‘qituvchi ushbu darsning o‘rganish ob’ekti bo‘lgan mazmun elementlarini aniqlaydi; har bir element uchun standart talablari, vaqt miqdori, o‘quvchilarning xususiyatlarini hisobga olgan holda uni o‘zlashtirish darajasi va aniqlashtirilgan maqsadlarni belgilaydi; o‘quv maqsadlarni shakllantiradi va ularga erishish uchun zarur bo‘lgan harakat usullari va shakllarini tanlaydi.

Baholashning o‘quv maqsadlariga muvofiqligi

Ta’lim natijalarini tekshirish va baholash o‘quv maqsadlariga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Pedagogik amaliyotda baholashning o‘quv maqsadlariga muvofiq kelmaslik holatlari keng tarqalgan. Masalan, ta’lim standartiga muvofiq mazmunnning qaysidir elementi qo‘llash (algoritmik) darajasida o‘zlashtirilishi kerak. Lekin, baholash topshiriqlari berilgan javoblardan to‘g‘risini tanlash testlaridan iborat bo‘lib, u faqat bilish va tushunish darajasini tekshirayapti.

6-mavzu: Informatika va axborot texnologiyalari fanini o‘qitishda baholash texnologiyalari va metodikasi (2 soat amaliy).

O‘quvchilarning informatika va axborot texnologiyalari fanidan o‘ zlashtirgan bilim, ko‘ nikma va kompetensiyalarni baholashda formativ va summativ baholash haqida tushuncha, ularni amalga oshirish usullari

Formativ baholash nazariyasi

Formativ baho o‘quvchilar va o‘qituvchilar o‘rtasida uzluksiz, ballarsiz, mulohazalarni ta’minlaydi. Bu sizga o‘quvchining haqiqiy imkoniyatlarini, qiyinchiliklarni aniqlash, o‘ qitish va idrokga turtki berish va jalb qilish, eng yaxshi natijalarga erishishda yordam berish, o‘quv jarayonini o‘z vaqtida sozlash, o‘qituvchining kasbiy mahoratini rivojlantirishga imkon beradi [Shepard, 2000; Pellegrino, Chudovskiy, Glaser, 2001; Meros, 2010; Wiliam, 2009]. Avvalo, bu o‘qituvchi va o‘quvchilarning miqdoriy ko‘rsatkichlarga emas, balki dars davomida ularning ta’lim faoliyatini sifatli tahlil qilishiga yo‘ naltirilganligi tufayli erishiladi.

Blek va Uilyamning ta’kidlashicha, formativ baho beshta asosiy strategiyadan iborat:

-kutilayotgan natijalar va baholash mezonlarini tushuntirish;

-sinfda o‘quvchilarning tushunishini aks ettiradigan samarali munozaralar va o‘zaro munosabatlarni rivojlantirish;

-o‘quvchilarni natijalarga erishishga undaydigan teskari aloqa bilan ta’minlash;

-o‘quvchilarni o‘zaro ta’lim manbalari sifatida jalb qilish;

-o‘z bilimlarining «yaratuvchisi» sifatida o‘ quvchi bo‘ lish (Black, Wiliam, 2009).

Formativ baholash nazariyasi doirasida o`quvchilarni qo‘ llab-quvvatlash jarayonining asosini quyidagi uchta savol tashkil qilishi kerak: «O`quvchilarning o‘ qishdan maqsadi nima va ta`lim jarayonida qayerga borishadi?», «Ular o‘ qitishning qaysi bosqichida?» va «Bunga erishishlariga yordam berish uchun nima qilish kerak?» Ushbu savollarning turli xil «sub’ektlar» (o‘ qituvchi, tengdosh, o`quvchi) bilan kesishishi 1-jadvalda keltirilgan [Wiliam, Tompson, 2007].

1-jadval. Formativ baholash aspektlari

Formativ baholash madaniyati va amaliyotini sinfda singdirish baholash tizimini isloh qilish jarayonida faoliyatning qiyin yo‘ nalishlaridan biridir. Bunga o‘qituvchi ongi falsafasida vujudga kelgan assimetriya sabab bo‘ ladi, chunki ongda idrok etilayotgan ob’ekt hukmronlik va afzalliklarga mos kelmasligi mumkin. Biroq, assimetriyada, ong falsafasiga ko‘ ra, ijobiy moment ham mavjud: assimetriyani keltirib chiqaradigan ob’ektni idrok etish ob’ektivligi kuchayadi, bu esa uning yanada rivojlanishiga olib keladi. Binobarin, formativ bahoga nisbatan o‘ta skeptik va tanqidiy munosabatda bo‘lish orqali o‘qituvchi formativ baholash jarayonida olgan natijalarini xolisona baholay oladi. Bu, o‘z navbatida, o‘qituvchiga o‘qituvchilar jamoasida yetarlicha rag’batlantiruvchi va qo‘llab-quvvatlovchi professional muhit faoliyat ko‘rsatishi sharti bilan haqiqiy o‘zgarishlarga va o‘z amaliyotida yaxshi natijalarga erishishga imkon beradi.

Formativ baholash - bu bilish va o‘rganish jarayonida ushbu vaqtda majburiy bo‘ lgan o‘quv vazifasini bajarish baholangan sinfdagi kundalik ish jarayonida baholash. Bu o‘quvchilar taraqqiyotining hozirgi o‘lchovidir va o`qituvchi hamda o‘qituvchi o‘rtasida teskari aloqani ta’minlaydi. Bu o`qituvchining qiyinchiliklarini aniqlashga, uning eng yaxshi natijalarga erishish qobiliyatini aniqlashga yordam beradi. O‘quvchi o‘qituvchining, tengdoshlarining tavsiyalariga amal qilish, o‘tkazib yuborilgan yoki qo‘shimcha topshiriqlarni bajarish orqali ayni vaqtdagi o‘quv kamchiliklarini to‘ldirishi kerak.

Summativ baholash mavzuning, chorakning yoki yarim yillikning, yil va asosiy bosqichning oxirida, o‘quv dasturlariga mos topshiriqlar yordamida o‘tkazilishi mumkin.

Summativ baholash yozma, test, nazorat ish, suhbat yoki amaliy topshiriq shaklida bo‘lishi mumkin. Qanday usuldan foydalanilsa ham, baholash muvaffaqiyatga erishiganligini ko‘ rsatadi.

O‘quv dasturining o‘quv maqsadlari va kutilgan natijalari formativ baholash amaliyotining mazmunini belgilaydi.

Formativ baholash jarayoni standartlashtirilmaydi, ya’ni har bir o‘qituvchi mustaqil ravishda formativ baholash amaliyotini aniqlay oladi va o`tkazadi, uning natijalari uchun javobgar bo‘ladi.

Formativ baholashni tashkil qilishda o‘qituvchilarga quyidagilarga e`tibor qaratish tavsiya etiladi:

1. Nimani baholash kerak? Qaysi bilim va ko‘nikmalar baholash va tahlil qilishni talab qiladi?

2. Baholash qanday o‘tkaziladi? Qanday usullardan foydalanish mumkin?

3. Baholash natijasida qanday natijalar olinadi?

4. Ushbu natijalardan o‘qituvchilar, o‘quvchilar va ota-onalar qanday foydalanadilar? va boshq.

Formativ baholashni amalga oshirishning dastlabki bosqichida o‘qituvchilarga kuzatuvlar, o‘quvchilar natijalarini tahlil qilish, mulohazalarni jurnallar, kundaliklar va boshqalar formatida qayd etish tavsiya etiladi. An’anaga ko‘ra o‘qituvchi o`qituvchini o‘qitish va uni baholash uchun javobgardir. Shu bilan birga, o‘quvchining o‘zi va uning tengdoshlari o‘rganishda qanday rol o‘ynashiga e’tibor berish kerak. O‘qituvchi ko‘p hollarda faqat samarali o‘quv muhitini yaratish va amalga oshirish uchun javobgardir, o`quvchi esa ushbu muhitda o‘rganish va u erishgan natijalar uchun javobgardir. O‘qish uchun javobgarlik o‘qituvchi va o`quvchi zimmasida bo‘ lganligi sababli (sheriklik to‘g’risidagi qonun tili bilan aytganda - «birgalikdagi javobgarlik»), ikkalasi ham har qanday muvaffaqiyatsizlikning natijalarga ta’sirini yumshatish uchun barcha sa’y-harakatlarni amalga oshirishi kerak.

Summativ baholash emotsional jarayon, shuning uchun baholashda qulay iqlimni yaratish usullarini topish kerak [Farrel, 1994]. Bu xolislik va asoslilikni ta’minlash bo‘ yicha qat’iy talablar bilan bir qatorda, uni amalga oshirishning har bir bosqichida aniq, izchil va sifatli baholash zarurligini keltirib chiqaradi [Shtidl, Kugelmass, Nemet 2010; Daugherty, Black, Ecclestone, James, Newton, 2008].

Summativ baholashda o`quvchilar orasida xavotirlik omili mavjud bo‘ lishiga qaramay, ushbu baholashning ta’lim natijalariga ijobiy ta’sir ko‘ rsatishi faktlari dunyo nazariyasi va amaliyotida tasdiqlangan. O`quvchilar ko‘proq harakat qilishadi va o‘rganadilar, natijada ular summativ baholashda kerakli bilim va ko‘nikmalarni yaxshiroq o‘zlashtiradilar. Masalan, Kruks summativ baholashning afzalliklarini uchta omil bilan izohlaydi [Crooks, 1988]. Birinchidan, summativ baho o`quvchilarni materialni qayta ko‘ rib chiqishga, takrorlashga va mustahkamlashga majbur qiladi. Ikkinchidan, baholash tajribasining o‘zi o‘ quvchilarni tarkibni aqliy jihatdan qayta ishlashga majbur qiladi, garchi bu ko‘p jihatdan test savollari sifatiga bog’liq bo‘lsa ham. Uchinchidan, test e’tiborni baholanadigan mavzular va ko‘ nikmalarga qaratadi, bu o‘quvchilarning yutuqlariga ta’sir qiladi.

Yopiq va ochiq turdagi topshiriqlarning yangi formati, ularni o‘ quv maqsadlariga va o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga qarab, oddiydan murakkabgacha murakkablashtirib, ularni sinfda ishlatishga imkon beradi. Mezonlarni fikrlash qobiliyatining uch guruhiga taqsimlash (o‘quv materialini bilish va tushunish; o`quvchilarning bilimlarni qo‘llash qobiliyati va ko‘ nikmalari; o`quvchilar o‘z bilimlari va tajribalariga qarab tahlil qilish, sintez qilish va baholash qobiliyatlari) o‘quv jarayonini farqlash uchun asos, sinf o‘ quvchilari o‘ quv materiallarini o‘zlashtirish darajasini samarali nazorat qilish va boshqarish. Masalan, o`quvchilarning 20 foizdan kamrog’i yuqori darajadagi mahorat topshiriqlarini bajara oladigan bo‘ lsa va 80 foizdan kam o`quvchilar amaliy vazifalarni bajara oladigan bo‘ lsa, o‘ qituvchi vaziyatga murojaat qilishi va uning yuzaga kelish sabablarini topishi kerak.

Bo‘lim / o‘zaro faoliyat mavzu uchun summativ baholashni rejalashtirish va tashkil etish mezonlarga asoslangan baholash qoidalariga muvofiq amalga oshiriladi. Bo‘ lim / o‘zaro faoliyat mavzu bo‘yicha summativ baholash protseduralarining soni o‘quv yilining boshida ko‘rsatma hujjatlari bilan tasdiqlanadi va quyidagilar uchun uzoq muddatli o‘quv rejalariga muvofiq belgilanadi:

• tabiiy fanlar - bo‘limlar bo‘yicha;

• ijtimoiy va gumanitar fanlar - kesma mavzular bo‘yicha;

• filologiya fanlari - nutq faoliyati turlari bo‘ yicha. Chorakda har bir bo‘lim uchun 2 ta summativ baholash o‘ tkaziladi: tinglash va so`zlash; o‘ qish va yozish.

Bo‘limda yoki o‘zaro faoliyat mavzuda baholanadigan o‘quv maqsadlarining soni mavzuga qarab farq qilishi mumkin. Shunga ko‘ ra, summativ baholash protseduralari ham farq qilishi mumkin: loyiha, nazorat yoki laboratoriya ishlari, yozma yoki og’zaki taqdimot va hk.

Bo‘lim / kesma mavzu uchun summativ baholash uchun topshiriqlarni tuzishda o‘ qituvchi summativ baholash uchun uslubiy tavsiyalarda taklif qilingan namunalardan yoki talablarga muvofiq mustaqil ravishda ishlab chiqilgan materiallardan foydalanishi mumkin.

O`quvchilarning ta’lim yutuqlari darajalarining tavsifi

Chorak uchun summativ baholash spetsifikatsiyasi protseduraning tuzilishini, mazmunini belgilaydi va quyidagi ma’lumotlarni o‘ z ichiga oladi:

• chorak uchun summativ baholashning maqsadi;

• chorak uchun summativ baholashga umumiy sharx: summativ ishning davomiyligi, baholash tarkibi, topshiriqlar soni, chorak uchun summativ baholash topshiriqlarining xususiyatlari;

• chorak uchun summativ baholashni o‘ tkazish bo‘ yicha ko‘ rsatmalar;

• chorak uchun summativ baholash uchun topshiriqlar namunalari;

• topshiriqlar uchun ball sxemalari.

Har bir maktab taklif qilingan namunalardan foydalanish yoki topshiriqlarni ishlab chiqish imkoniyatiga ega. Chorak uchun summativ baholash uchun topshiriqlarni ishlab chiqish spetsifikatsiyaga muvofiq barcha parallel sinflar uchun yagona talablar asosida amalga oshiriladi.

Vazifalar har xil bo‘ lishi mumkin: diktantlar, bayonlar, referatlar, testlar, laboratoriya ishlari, testlar, loyihalar va boshqalar.

Formativ va summativ baholash natijalari o‘ qituvchilar tomonidan o‘ quv jarayonini rejalashtirish, o‘ zlarining o‘ qitish amaliyotini aks ettirish va takomillashtirish, shuningdek o‘ quvchilar va ularning ota-onalari, ta’lim organlarini xabardor qilish uchun foydalaniladi.

O`quvchilar natijalarini ro‘ yxatdan o‘ tkazish

Bo‘ limlar / o‘ zaro faoliyat mavzular va choraklar uchun summativ baholash natijalari elektron jurnalda qayd etiladi va avtomatik ravishda hisoblab chiqiladi. Summativ baholash natijalari chorak davomida va oxirida o`quvchilar va ota-onalarga muntazam ravishda taqdim etiladi

Natijalar	Tavsif
Har bir summativ ish uchun ball	O`quvchining ballari yig’indisi va tegishli o`quv yutuq darajasi (yuqori, o‘ rta, past) sarlavhalar shaklida qog’oz yoki elektron shaklda
Choraklik uchun summativ bal	O`quvchining spetsifikatsiya bo‘ yicha ballari chorak uchun summativ baholash
Summativ ball	O`quvchining chorak davomida o‘ tkazilgan barcha jami ish uchun ballari yig’indisi ma’lum foizda ballarni baholarga aylantirish shkalasi bo‘ yicha baholarga o`giriladi. O`quvchi chorak davomida bo‘ limlar / o‘ zaro faoliyat mavzular bo‘ yicha summativ ish natijalari 50% - chorak uchun summativ ish natijalari bo‘ yicha 50% baho oladi
Yillik baho	O`quvchilar ballarining foizlar nisbati, barcha choraklar uchun mumkin bo‘ lgan maksimal ballga qarab, baholar shkalasi bo‘ yicha baholarga o`giriladi.

Pedagogik nazariya va amaliyotda bilimlarni baholashga qarama-qarshi munosabat mavjud. Baholashning ta’siri faqatgina o`quvchilar baholash tizimiga ishonch hosil qilgan taqdirda foydali bo‘ ladi. Ijobiy va salbiy har qanday baho o`quvchilarning motivlariga ta’sir qiladi, ularning faoliyati va xulq-atvorida rag’batlantiruvchi omil bo‘ lib, umuman shaxsiyatning rivojlanishiga ta’sir qiladi. Binobarin, ob’ektiv baholash asosida o‘z xatti-harakatlarini tartibga soluvchi o`quvchi kelajakda muvaffaqiyatli natijalarga erishishda muhim afzalliklarga ega bo‘ ladi.

Ta’lim oluvchilarning bilim, ko‘ nikma va malakalarini o‘zlashtirish darajalarini tekshirish, nazorat qilish va baholash masalasini to‘ g‘ri talqin qilish uchun dastavval bilim, ko‘ nikma va malaka tushunchalari ustida qisqacha to‘ xtalib o‘ tiladi.

Bilim-odamlarning dunyoni bilib olish mahsuloti bo‘ lib, u tabiatan, jamiyat qonun-qoidalari, hodisa va buyum, predmetlarning haqiqiyligini o‘rganish jarayonida shakllanadi.

Ko‘nikma-ta’lim jarayonida egallangan mavjud bilimlarga tayanib, belgilangan maqsadga muvofiq bajariladigan barcha harakatlarning yig‘indisi, yoki harakat (faoliyat)larning muvaffaqiyatli bajarish imkoniyatidir. Harakat (faoliyat)ni o‘ zlashtirish ko‘ nikma darajasiga ko‘ tarilganda mehnat jarayoni bilan bog‘liq u yoki bu harakat (faoliyat)ni bajarishga kirishishdan oldin ijrochi ularning ketma-ketligi va amalga oshirish usullarini uzoq muddat davomida o‘ ylab ko‘ radi. Ta’lim jarayonida ma’lum harakat (faoliyat)ni tez va to‘ g‘ri bajarishda mashqlar izchil davom ettirilib, ko‘ nikma asta-sekin malaka darajasiga ko‘ tarila boradi, ya’ni, malaka ko‘ nikmadan o‘ sib chiqadi, rivojlanadi.

Malaka-ko‘nikmani mustahkamlash va takomillashtirishdek murakkab jarayon bo‘lib, u bir xil sharoitlarning o‘ zida ma’lum harakat (faoliyat)larni ko‘ p marta qayta takrorlash natijasida shakllantiriladi. Zarur harakat (faoliyat)ni etarli miqdorda takrorlash keyinchalik ijrochiga ma’lum darajada uni o‘ ylab o‘ tirmasdan, juda tez, avtomat ravishda bajarishga imkon beradi, ya’ni faoliyatni faollashuvi sodir bo‘ ladi. Malaka qanchalik yuksak darajada shakllansa, ijrochi ishni shunchalik tez va samarali bajaradi.

Ta’lim oluvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini tekshirishdan asosiy maqsad, u yoki bu o‘quv dasturi materiallarini bolalar ta’lim oluvchilar tomonidan o‘zlashtirish darajasini, ularda ko‘ nikma va malakalarni shakllanganligini, mustahkamligini hamda ularni amalda qo‘llay olishini nazorat qilishdan iboratdir. O‘zlashtirish darajasini aniqlash-o‘quv dasturiga muvofiq ma’lum talablar asosida o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini o‘zlashtirish darajasi va sifatini aniqlashni ko‘ zda tutadi. Test tizimi bo‘ yicha o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini nazorat qilish va baholashdan asosiy maqsad faqat mavjud kamchilik, nuqsonlarni aniqlashdan iborat bo‘ lmay, balki ularni keltirib chiqaruvchi sabablarni namoyon qilish hamda tuzatish choralarini ham ishlab chiqishdir. Bu ishda yuzakilikka, bir tomonlamalikka yo‘ l qo‘ ymaslik uchun quyidagi pedagogik, psixologik va uslubiy talablarni bajarish zarur.

1. Bilim, ko‘ nikma va malakalarni aniqlashni doimiyligini, tizimliligini, uni o‘ quv va mehnat faoliyatining turli qirralari bilan uyg‘unlashib borishini ta’minlash;

2. Nazorat, tekshirish, hisobga olish va baholashga har tomonlama yondashish uchun o‘ quv dasturi va rejasining barcha bo‘ limlarini o‘ z ichiga qamrab oluvchi test topshiriqlarini tuzishga erishish; shaxsiyatning axloqiy, xulqiy sifatlarini shakllantirishning amaliy jihatlarini ishlab chiqish, laboratoriya ishlarini o‘ tkazishda texnikaviy, texnologik va boshqa turli xil bilim, ko‘ nikma va malakalarni o‘ zlashtirilganlik malakasini aniqlash;

3. O‘quvchilarning aqliy va jismoniy mehnatga, o‘ quv faoliyati natijalariga qiziqishini oshirish maqsadida pedagogik nazorat, tekshirish va baholashni o‘tkazishning shakl va turlarining xilma-xilligiga erishish va bu tadbirlarning ta’limiylik, tarbiyaviylik funksiyasini amalga oshirishni ta’minlash;

4. Tekshirish, nazorat va baholash jarayoni har bir o‘ quvchi (sub’ekt)ning ta’lim sohasidagi butun faoliyati (yoki uning ma’lum bir qismi)ni qamrab olishini, uning o‘ quv mehnati sohasida eishgan natijalari bo‘ yicha individualligini, o‘ ziga xosligini ta’minlash lozim.

Tekshirishning maqsadi:

A) Ta’lim-tarbiya ishining ma’lum maqsadga yo‘ naltirilganligi, uning ilmiy poydevorlarga tayanib amalga oshirilayotganligini aniqlash;

B) O‘ quv faoliyat sur’atini, taraqqiyot darajasini aniqlash hamda mazkur faoliyatning kelajakdagi samarali yo‘ nalishlarini belgilash;

V) Ta’limning muqobil uslublarini ishlab chiqishga erishish, o‘ quvchilar jamoasining o‘ zaro do‘ st, birodarlik munosabatda bo‘ lishlarini, yagona maqsad sari yakdillik bilan kurashishlarini ta’minlash.

O‘ quvchilar tomonidan informatika va axborot texnologiyalari o‘ quv fani dasturlari va DTS bilan me’yorlangan muayyan bilim, ko‘ nikma va malakalarni o‘ zlashtirish, ularni tarbiyalash va rivojlantirish jarayoni o‘ qitishning turli shakllaridan foydalanishni taqozo etadi. Informatika va axborot texnologiyalari o‘ qitish metodikasida o‘ qitish jarayonini tashkil etishning turli shakllari belgilangan. Ularga dastur talablarini amalga oshiradigan o‘ qitishning asosiy shakli bo‘ lgan dars, unga bog‘liq holda ekskursiyalar, uy ishlari, darsdan tashqari ishlar va ixtiyoriy ravishda tashkil etiladigan sinfdan tashqari mashg‘ulotlar kiradi.

O‘quvchilar o‘zini baholashi, o‘quvchilar boshqa o‘ quvchilarni baholashi va o‘qituvchi tomonidan baholash yondashuvlari, ulardan samarali foydalanish

“O‘z-o‘zini baholash”. O‘quvchilar o‘z o‘rganishlari to‘g‘risida ma’lumot to‘plash, ularni tahlil qilish va o‘z yutuqlari haqida xulosa chiqarish jarayoni. O’z-o‘zini baholashning zaruriy sharti - bu mavzuni o‘rganishning boshida va ish boshlanishidan oldin o‘quvchilar tanish bo‘lishi kerak bo‘lgan ishni baholash mezonlarining mavjudligi. Texnikalardan biri bu o'quvchilarni dars davomida, mavzuni o'rganishda o'z ishlarini tahlil qilishga majburlaydigan savollar bilan o'z-o'zini baholash varag'idir. Bu ularga “Men nimalarni yaxshi bilaman?”, “Nima ustida ishlashim kerak?” degan savollarga javob berishga yordam beradi. “Keyin nima qilishim kerak?”, “Bo‘shliqlarni qanday yo‘qotishim mumkin?”. Yana bir usul - o‘quvchilarni dars davomida, darsdan so‘ng, biron bir topshiriqni bajargandan so‘ng, taklif qilingan bayonotlar bo‘yicha o‘zlarini baholash uchun masalan, daftarning chetiga “plyus” qo‘yish taklif qilish. O‘z-o‘zini hurmat qilishni rivojlantirish uchun quyidagi usullardan foydalanish mumkin: “Muvaffaqiyat zinapoyasi”, “Shubhalar xaritasi” (+ “Men hamma narsani tushundim”, - “Men to‘liq tushunmadim, shubhalarim bor”;? “Men hech narsani tushunmadim”. “Gapiradigan chizmalar”, “Muvaffaqiyat daraxti” .

Samarali o‘z-o‘zini baholash quyidagilarni talab qiladi:

o‘quvchi tomonidan uning ishi, faoliyati qanday baholanishini tushunish;

tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish;

ob’ektivlikni rivojlantirish;

o‘quvchilarning diqqatini o‘z maqsadlariga qaratish.

Xulosa qilib shuni aytish joizki, baholash mezonlari aynan ta’lim standartlari talablarining zarrachalaridan iborat bo‘lgan o‘quv maqsadlaridan kelib chiqib tuzilishi, baholash topshiriqlari esa maqsadga erishganlikni aniqlaydigan bo‘lishi lozim.

Nazorat savollari:

1. Informatika va axborot texnologiyalari fanidan o‘quvchilarning o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikma va kompetensiyalari qanday baholanadi?

2. Informatika va axborot texnologiyalari fanidan baholashda qanday muammolar mavjud?

3. Turli mamlakatlarda baholash tizimlari haqida gapirib bering.

4. Dars maqsadlari va baholash mezonlari orasidagi mutanosibliklar nimalardan iborat?

5. O‘zlashtirish darajalari qaysilar?

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Ishmuhamedov R.J., Yuldashev M. Ta’lim va tarbiyada innovatsion pedagogik texnologiyalar.– T.: “Nihol” nashriyoti, 2013, 2016.–279b.

2. Pedagogika nazariyasi va tarixi // M.X. Tо‘xtaxо‘jaeva tahriri ostida. – T.: “Moliya-iqtisod”, 2008. – 208 b.

3. Inoyatov U.I., Muslimov N.A., va boshq. Pedagogika: 1000 ta savolga 1000 ta javob. 2012 y. Toshkent, “Ilm-Ziyo” nashriyoti. 12 b.t.

4. Inoyatov U.I., Muslimov N.A., va boshq. Pedagogika (nopedagogik oliy ta’lim muassasalari uchun). 2013 y. - TDPU. 15,25 b.t.

5. Ismatov I.SH., Azamatova D. “Kimyo fanini о‘qitish metodikasi” moduli bо‘yicha о‘quv-uslubiy majmua. Toshkent davlat pedagogika universiteti huzuridagi xalq ta’lim xodimlarini kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish xududiy markazi, Toshkent, 2017. -137 b.

6. Ismatov I.SH., Azamatova D. “Kimyo fanini о‘qitishda zamonaviy yondashuvlar va innovatsiyalar” moduli bо‘yicha о‘quv-uslubiy majmua. Toshkent davlat pedagogika universiteti huzuridagi xalq ta’lim xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish xududiy markazi, Toshkent, 2017. -108 b.

7. Muslimov N.A., va boshqalar. Kasb ta’limi о‘qituvchilarining kasbiy kompetentligini shakllantirish texnologiyasi. 2013 y. Toshkent, «Fan va texnologiyalar». 8 b.t.

8. Asqarov I.R., G‘opirov K., Tо‘xtaboyev N.X., 7-sinf uchun darslik. T:-“Sharq” nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati, - 2017.

9. Asqarov I.R., G‘opirov K., Tо‘xtaboyev N.X., 8-sinf uchun darslik. T:-“Yangiyul Poligraph Service”,-2019.

10. Asqarov I.R., G‘opirov K., Tо‘xtaboyev N.X., 9-sinf uchun darslik. T:-“О‘zbekiston”-2019.

11. Masharipov S., Mutalibov A., Murodov E., Islomova H., 10-sinf uchun darslik. T:-“G‘ofur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi”, -2017.

12. Masharipov S., Mutalibov A., Murodov E., Islomova H., 11-sinf uchun darslik. T:-“G‘ofur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi”, -2018.

13.Ismailov A.A., G.O.Tog‘ayeva va boshqalar. "Xalqaro tadqiqotlarda o‘quvchilarning tabiiy fanlar bo‘yicha savodxonligini baholash", metodik qo‘llanma, Toshkent, "Sharq" nashriyoti, 2019 yil, 112 bet

14.Ismailov A.A., X.J.Daminov va boshqalar. "O‘quvchilarni xalqaro tadqiqotlarga tayyorlashga mo‘ljallangan axborotnoma" 1-son, Toshkent, "O‘qituvchi" nashriyoti, 2020-yil, 128 bet.

15.Ismailov A.A., X.J.Daminov va boshqalar. "O‘quvchilarni xalqaro tadqiqotlarga tayyorlashga mo‘ljallangan axborotnoma" 2-son, Toshkent, 2020-yil, 128 bet.

16. Ziyatovich D. P., Sunnatovich U. S. uzluksiz kasbiy rivojlanish to ‘g ‘risida ayrim mulohazalar //integration of science, education and practice. scientific-methodical journal. – 2022. – с. 1-4.

17. Ismatov I.Sh., Omonov H.T., Mahmudov Y.G‘. va boshqalar., Umumiy о‘rta ta’lim maktablarida kimyo fanini о‘qitishni takomillashtirish texnologiyalari. “Yangi nashr” Toshkent-2016.

Elektron ta’lim resurslari

1.http://www.uzedu.uz – O‘zbekiston Respublikasi Xalq talimi vazirligi portali.

2.http://www.eduportal.uz - Xalq talimi vazirligi portali.

3.http://www.rtm.uz – Respublika ta’lim markazi sayti.

4http://www.dtm.uz – Respublika test markazi sayti.

5.http://markaz.tdi.uz - Talim sifatini baholash bo‘yicha xalqaro tadqiqotlarni amalga oshirish milliy markazi veb sayti

1. http://www.edunet.uz – maktablar, o‘quvchi va o‘qituvchilar sayti.

2. www.ziyonet.uz - ZiyoNET ta’lim axborot tarmog‘i.

3. http://onlinedu.uz - uzluksiz kasbiy ta’lim platformasi.

4. http://khanacademy.org – Xan akademiyasi masofaviy ta’lim portali.

5. https://www.coursera.org – Onlayn ta’lim platformasi.

6. www.phet.com

7. https://t.me/nodirziyosurxonmoi

8. https://STesting.uz

65