Болымсыздық есімдігі

САБАҚ: Болымсыздық есімдігі		Мектеп: Жаңа қазақ орта мектебі
Күні: 12.12.17ж		Мұғалімнің есімі: Даршеева М.Л
СЫНЫП: 6 «А»		Қатысқандар саны:	Қатыспағандар:
Сабақ негізделген оқу Болымсыздық есімдігін үйрете отырып, мақсаты (мақсаттары) оқушылардың іскерлігі мен танымдық белсенділігін арттыру.
Сабақ нәтижесі	Барлық оқушылар: Оқулықта берілген тапсырмаларды орындайды. Тақырыпты меңгереді.
	Оқушылардың басым бөлігі: Тақырыптың маңызы туралы дәлелдеп айтып бере алады.
	Кейбір оқушылар: Білімді сыныптастарына түсіндіріп оқулықтан тыс ресурстар қоса алады.
Бағалау критерийі	Жеке, жұптық, топтық тапсырмаларды орындай алады. Сабақ барысында тыңдаушының назарын өзіне аудара алады.
Тілдік құзіреттілік	Тілдік талдау
Ресурстар	Оқулық, суреттер, топқа бөлуге арналған кеспе қағаздар , топтық тапсырмалар, кері байланыс, стикер.
Әдіс-тәсілдер	Сұрақ-жауап, түсіндіру, Рефлексия.
Пәнаралық байланыс	Музыка, қазақ әдебиеті.
Алдыңғы тақырып	Өздік және Жалпылау есімдігі
Жоспарланған уақыт	Сабақ барысы			Бағалау түрлері
Басталуы 5 минут	(Шаттық шеңберіне шақыру) Психологиялық ахуал қалыптастыру: Мейірімді жүрекпен (жүректерін ұстайды) Ақ пейілді тілекпен (қолдарын көкке көтереді) Амандасып алайық (бір - бірінің қолдарын ұстайды) Бір жадырап қалайық (бір - біріне қарап күлімдейді) Еңбек етіп ерінбей, Жақсы баға алайық! (бас бармақтарын көрсетеді) Сабаққа көңілді, жағымды әсермен кіріседі. Сынып реттілігін қадағалау. Оқушыларды түгелдеу. Оқу құралдарын байқау. Топқа бөлу. Сыныпты есімдік сөздері арқылы 5 топқа бөлу. Кім? Мен. Ол. Өз. Барша «Конверт сұрақ» әдісі Үй жұмысын сұрау.			1-топМен -Жіктеу есімдігі 2-топ Сен -Сілтеу есімдігі 3-топ Кім-Сұрау есімдігі 4-топ Өз-Өздік есімдігі 5-топ Барша-Жалпылау есімдігі
Түсіну. Білу 18 минут Жаңа білім	Қызығушылық ояту «Жұмбақ» шешу Құрамындағы сөздің көбін көршісінен сұрап алыпты. Алдына бір буын қосыпты да, есімдіктің бір түрі боп тұра қалыпты. Болымсыздық есімдігі туралы үнтаспадан тыңдатылады Оқулықпен жұмыс Топтарға тапсырма: (Мәтін бөліктерін тарату) Оқулықтағы тапсырмаларды топтарға бөлу 152- жаттығу. Мәтінді рөлге бөліп оқып, мазмұнын айтыңдар. Есімдіктерді мағыналық түріне қарай ажыратыңдар. Мәтіндегі негізі ойды анықтаңдар. 153- жаттығу Сөйлемдерді көшіріп жазыңдар. Құрамындағы болымсыз есімдіктерін тауып, астын сызыңдар.			Болымсыздық есімдігі интер тақтадан Слайдпен көрсетіледі:  Үнтаспадан тыңдалым
Ортасы 8 минут	1-топ Жіктеу есімдігі. Ешкім, Ешқайсысы сөзін септеу 2- топ Сілтеу есімдігі Ақын жазушылардың өлең жырларынан есімдіктерді тауып жазу. 3-топ Сұрау есімдігі Құрамында есімдік сөзі бар мақал-мәтел жазу 4-топ Өздік есімдігі Ешқандай сөзіне морфологиялық талдау 5-топ Жалпылау есімдігі Болымсыздық есімдігін қатыстырып мәтін құрау			Постер қорғау
Сергіту сәті 2 минут	«Қызыл гүлім ай!» би билеу			«Қызыл гүлім ай!» биі
Аяқталуы 3 минут	Толықтыру әдісі.   Тапсырмалар:  1 Жіктеу-Мына киімдердің қайсысын аласыз? -Кешіріңіз, ........................ алмаймын. -Сен көктемгі демалыста қайда барасың? -........................... бармаймын. Үйде боламын. 2-топ -Сардиния аралдары туралы не білесің? Сонда барғым келеді. -Өкінішке орай, .................... білмеймін.Интернеттен қарайық. -Не болды,интернеттен таптың бар бір нәрсе? -.................... жоқ.Ертең ағамнан сұрайық. -Сәуле,кеңсеге жаңа жиһаздарды алып келді ме? -Кешіріңіз, ............................ жиһаз әкелген жоқ. -Апа, әпкем көйлегімді тазаламапты.Енді кешке не киемін? -........................... етпейді.Басқа көйлегің бар ғой. -Үйге кім келді? --....................... келген жоқ. -Сенің досың алдай ма? -Менің досым ................... өтірік айтпайды.
Бағалау Өзін-зі бағалау Рефлексия 3 минут	Бағалау парақшаларын тарату «Бес саусақ» тәсілі Бас бармақ - басты мәселе. Бүгін сабақта ең құнды мәселе қандай болды? Балалы үйрек – бірлесу. Мен топта қалай жұмыс жасадым? Кімге көмек бердім? Ортан терек – ойлану. Мен бүгін қандай білім алдым? Шылдыр шүмек – шынайылық. Сабақ маған ұнады ма? Неліктен? Кішкентай бөбек – көңіл - күй ахуалы. Мен сабақта өзімді қалай сезіндім?
Үй жұмысын беру «Мен өз елімнің патриотымын тақырыбында» эссе жазу

Сөйлемге морфологиялық талдау жаса.

.

Мен ешкімнің малын түгендеп жүргенім жоқ.

1. ..... айтып тұрған қасиеттер .... баладан табылмасына ... кепіл?

2. ..... ертіп жүрген бала қазақтың белгілі ақыны болған Нұржан Наушабаев екен. .....

3. - Күршім өзені. .........- Ұлыстың ұлы күніне арналып құрылған киіз үйлер. ...елің- алтын бесік..

4.Адамзаттың . . . сүй «бауырым» деп 

5. Көнбеді ..... сөзіме, әдетіне қарысып

Қажетті есімдіктер: ешкім,осы, сіз, бұлар, бәрін, өз, мына, мынау, кім  

3 – қағаз. Ешқайда болмай шықты оған жер тең (С. М.) 

4 – қағаз. Мен оған айтсам да, ол ешқашан уәдеде тұрған емес («Мөлдір бұлақ» журналы). 

5 –қағаз. Қайрат айтыпты: «Ей, ғылым, өзің білесің, дүниеде ешнәрсе менсіз мәдмәлатқа жетпейді, әуелі өзіңді білуге, ерінбей, жалықпай өзденіп, үйреніп, орнына келтірмек менің ісім...» (Абайдың қара сөзінен) 

6 – қағаз. Төзе алмай ешкім қарсы тілсіз жауға, Қырылды қаза тауып мал да, жан да (Т.Жароков). 

7 – қағаз. –Балам, сен еш нәрсені аңғара алмай отырсың-ау деймін. Бекберген менің немере інім болады. (Ғ.М.). 
Ең жақсысы – ешкіммен төбелесіп, сөзге келмейтіндігі еді (С.М.). 

ІІ. Қызығушылығын ояту: Оқушыларға ертегі тыңдату. 

Баяғыда бір Есімдік атты қария өмір сүріпті.Оның жеті ұлы бар екен.Қарт осы ұлдары дүниеге келген кезде өскенде үлкен азамат болсын деп затына лайық ат қоймақ ниетпен Ербол, Есбол, Азамат, Батыр, Ерасыл, Мақсат, Ардақ деген ат қойыпты.Бірақ өсе келе қарттың ұлдары әке үмітін ақтамай,атына лайық іс жасамай, ерке, шолжаң, өр көкірек болып өсіпті. Ерболы «мен барсам ол да барсын,сен де жүр» деп не нәрсеге болса да санасатын әдет тауыпты. Есбол - болса өзі жасаған қателіктерін ешқашан мойындамай, үнемі біреуден көріп, «оны істеген анау,мынау» деп жала жабудың шебері боп шығады. Азамат болса ешқандай сөзге түсінбес надан болыпты. Не сұрасаң да «қашан?» ,«қалай?», «неге?» деп қайталауын қоймапты. Ал, Ерасыл тура өзімшіл боп өсіпті. Өзім , өзім деп кеуде қаққан оның айналасында достары да қалмапты. Ал Батыр сараң болады,ешнәрсесін ешкімге татырмапты. Үлкен үмітпен атын Мақсат деп қойған қарттың алтыншы ұлы да әке сенімін ақтамапты. Әкесі оның достары кім,қайда жүретіні,не істейтінен де бейхабар болыпты. Тек ұлдарының ішінде Ардақ қана көпшіл, бірлікті жақсы көретін болып өседі. Ұлдарының атына заты сай болмағанына ренжіген Есімдік қарт өз ұлдарын шын атымен атамай, өздеріне лайық есім беріпті. 

Оқушылар, ертегі не туралы? Қарт ұлдарының есімін қалай өзгертті деп ойлайсыңдар? 
Оны қалай таптыңдар? 

«Өз елім - өлең төсегім» деген мақалдың ішінде есімдік бар. 
Есімдіктер орынбасар сөз табы деп аталады. 

Жалпылау, жинақтау мағынасын білдіретін Жалпылау есімдігі. 
Болымсыздық мағынаны білдіретін сілтеу есімдігі. 

«Әрқашан күн сөнбесін» сөйлемінде жіктеу есімдігі қолданылған. 

Тапсырмалар: 
1.Толықтыру әдісі. 
..... айтып тұрған қасиеттер .... баладан табылмасына ... кепіл? ..... ертіп жүрген бала қазақтың белгілі ақыны болған Нұржан Наушабаев екен. .....- Күршім өзені. .........- Ұлыстың ұлы күніне арналып құрылған киіз үйлер. ...елің- алтын бесік.. Адамзаттың . . . сүй «бауырым» деп 

Қажетті есімдіктер: осы, сіз, бұлар, бәрін, өз, мына, мынау, кім,  

2.

Берілген есімдіктерді есімдіктің мағыналық түрлеріне қарай топтастырып жаз. 

Әрқашан, әлдене, ешбір, кім, мынау, анау, ешбір, мен, бізге, өздеріміздің, түгел, бәрі, сол, біреу, неге. 

. 

Зымыран сұрақтар

«Өз елім - өлең төсегім» деген мақалдың ішінде есімдік бар

«Әрқашан күн сөнбесін» сөйлемінде жіктеу есімдігі қолданылған

1. Етікші аспабының бірімен ұқсас келетін есімдіктің қай түрі?

(біз) 
2. Басқаның бәрін өзі сұрайды, өзінен ешкім сұрамайды? (сұрау) 
3. Көпшіл және көңілшек, 
Ештемені бөліп жармайды, 
Көптік ұғым беріп, 
Көпшілікті қармайды. (жалпылау) 

Заттың атын,санын да білдірмейтін есім сөздерге орынбасарлық қызмет атқаратын қай сөз табы. Есімдік

3. Сөйлемдердегі есімдіктерді тауып мағыналық түрін анықтау. 
  

1. Сен тұтас жер болып едің, Жер ана. (сен – жіктеу есімдігі) 

2. Сол оқиғаны есіне алғысы келмейді. (сол – сілтеу есімдігі) 

3. Алмат достарының қашан келетінін білмейді. (қашан – сұрау есімдігі) 

4. Өзін Мадиярға аға тұтып жүр. (өзін – өздік есімдігі) 

5. Енді ол үшін бүкіл дүние тас қараңғы. (бүкіл – жалпылау есімдігі) 

6. Басқа ешкім дыбыс шығарып сөйлемейді. (ешкім – болымсыздық есімд.) 

7. Кейбір жігіт жүреді мақтан сөйлеп. (белгісіздік есімдігі) 

4. Берілген есімдіктерді септе. 
Септіктер 
Сол 
Осы 
Ешкім 
Біреу 

Атау 
Сол 
Осы 

Қай сөйлемде өздік есімдігі бар?

А. Сөйлей-сөйлей шешен болады

Ә.Туған үйдің түтіні

Б.Өз елің бәрінен жақсы

Сөйлемде есімдіктің қай түрі бар?

Өзіңді зор тұтпа,

Өзгені қор тұтпа

Көп нүктенің орнына есімдік қойыңыз.

Әсемпаз болма әрнеге,

Өнерпаз болсаң арқалан.

... де бір кірпіш дүниеге,

Кетігін тап та бар қалан!

Жалпылау есімдігі бар сөйлемді табыңыз.

А. Ешкімге тіл тигізуші болма.

Ә.Мен Отанымды қастерлеймін.

Б.Еріншектік – күллі дүниедегі өнердің дұшпаны

Дұрыс септелген есімдікті табыңыз.

А. Менге

Ә. Сеннің

Б. Маған

Есімдіктерге мағынасына қарай жалғау жалғаңыз

Біз... сыныптың балалары шетінен өнерлі.

Олар... барлығы беске оқуға тырысады.

Өлең жолдарындағы есімдіктерді табыңыз

Бұл сөзім асып айтқан асылық емес,

Ойында оты барлар асылық емес.

Тебем деп тірі болсамнадандықты

Серт етіп өзіме-өзім еткем егес

Қай сөйлемде жіктеу есімдігі бар?

А. Біз туған жерімізді сүюге міндеттіміз!

Ә.Отан үшін отқа түс күймейсің

Б.Ынтымақты ел – сарқылмас көл

Болымсыздық есімдігін атаңыз.

А. бірнеше

Ә.сізге

Б.ешкім

.

3.Есімдік дегеніміз не?
4.Не себепті есімдікті орынбасар сөз

деп атайды?

5.Есімдіктің қандай мағыналық түрлері

бар?

6. Жіктеу есімдігі дегеніміз не?

7.Сілтеу есімдіктеріне қандай сөздер жатады?

8.Өздік есімдігі қай сөз арқылы жасалады?

Үлестірмелі кеспе қағаздарды тарату. Сөйлемдерден болымсыздық есімдікті тауып, оның қандай сөздердің орнына қолданылып тұрғанын айту. 

1 – қағаз. Ашық мінез, ақмаңдай, Менмендік жоқ ешқандай (қазақ әндері). 
2 – қағаз. Мылтық оқтағанда оның аузын ешқашан кісіге қаратпа, кісіге қаратып ойнап оқтама (Ш. Айманов). 
3 – қағаз. Ешқайда болмай шықты оған жер тең (С. М.) 

4 – қағаз. Мен оған айтсам да, ол ешқашан уәдеде тұрған емес («Мөлдір бұлақ» журналы). 

5 –

6 – қағаз. Төзе алмай ешкім қарсы тілсіз жауға, Қырылды қаза тауып мал да, жан да (Т.Жароков). 

7 – қағаз. –Балам, сен еш нәрсені аңғара алмай отырсың-ау деймін. Бекберген менің немере інім болады. (Ғ.М.). 

8 – қағаз. Ең жақсысы – ешкіммен төбелесіп, сөзге келмейтіндігі еді (С.М.). 

Болымсыздық есімдіктерін қатыстыра отырып сөйлем құрау ). 


Етікші құралының бірімен ұқсас есімдік есімдіктің қай түрі? (біз).
4. Басқаның бәрін өзі сұрайды, өзінен ешкім сұрамайды. Есімдіктің қай түрі? (сұрау).
Есімдік дегеніміз не?
. Есімдіктің мағыналық түрлерін ата.
Жіктеу есімдігі дегеніміз не?
Сілтеу есімдігі дегеніміз не?

Ешқандай сөзіне морфологиялық талдау

1. Тұлғасына қарай:
б) туынды түбір – екі сөздің бірігуінен жасалған.
2. Құрамына қарай: екі құрамнан тұрады еш+қандай.
3. Құрылысына қарай: күрделі – біріккен сөз
4. Лексикалық мағынасы –дерексіз мәндегі заттың сындық мағынасын білдіретін сөз .
5. Грамматикалық мағынасы: – есімдік.
6. Сұрағы – қандай?
7. Мағынасына қарай –болымсыздық есімдік

«Бес саусақ» тәсілі
Бас бармақ - басты мәселе. Бүгін сабақта ең құнды мәселе қандай болды?
Балалы үйрек – бірлесу. Мен топта қалай жұмыс жасадым? Кімге көмек бердім?
Ортан терек – ойлану. Мен бүгін қандай білім алдым?
Шылдыр шүмек – шынайылық. Сабақ маған ұнады ма? Неліктен?
Кішкентай бөбек – көңіл - күй ахуалы. Мен сабақта өзімді қалай сезіндім?

Атау-Ешкім 
Ілік- Ешкімнің 
Барыс -Ешкімге 
Табыс -Ешкімді 
Жатыс -Ешкімде 
Шығыс -Ешкімнен 
Көмектес -Ешкіммен 

Қайрат айтыпты: «Ей, ғылым, өзің білесің, дүниеде ешнәрсе менсіз мәдмәлатқа жетпейді, әуелі өзіңді білуге, ерінбей, жалықпай өзденіп, үйреніп, орнына келтірмек менің ісім...» (Абайдың қара сөзінен) 

 

1. Тұлғасына қарай:
б) туынды түбір – екі сөздің бірігуінен жасалған.
2. Құрамына қарай: екі құрамнан тұрады кей+біреу.
3. Құрылысына қарай: күрделі – біріккен сөз
4. Лексикалық мағынасы – адам есімінің орнына жұмсалатын сөз.
5. Грамматикалық мағынасы: – есімдік.
6. Сұрағы – Кім?
7. Мағынасына қарай – белгісіздік есімдік.

Ол – жіктеу есімдігі, ІІІ жақта жекеше, атау септігінде тұр, құрамына қарай дара, тұлғасына қарай негізгі
Сенің – жіктеу есімдігі, ІІ жақта, жекеше, ілік септігінде тұр, құрамына қарай дара, тұлғасына қарай негізгі
Саған – жіктеу есімдігі, ІІ жақта, жекеше, барыс септігінде тұр, құрамына қарай дара, тұлғасына қарай негізгі.

Өтілген тақырыптарды қайталау үшін «Зымыран сұрақтар» әдісін қолдану

1. Заттың түрін, түсін білдіретін сөз табы.
2. Заттың сапалық белгісін, сипатын білдіретін сөз табы.
3. Барлық заттың, құбылыстың атауын білдіретін сөз табы.
4. Жалпылай немесе жекелей аталуына қарай жалқы, жалпы болып бөлінетін сөз табы
5. Қай сөз табының көптік, жіктік, тәуелдік, септік жалғаулары бар?
6. Заттың санын, мөлшерін білдіретін сөз табы.
7. Қандай? қай? деген сұрақтарға жауап беретін сөз табы.
8. Қай сөз табы мағынасына қарай сапалық, қатыстық болып екіге бөлінеді?
13. Мағынасына қарай деректі, дерексіз болып бөлінетін сөз табы
14. Мағынасына қарай 6 түрге бөлінетін сөз табы

Болымсыздық есімдігінің сөйлем ішінде жұмсалуы	Мысалы:
Болымсыздық есімдігі түбір тұлғада келеді	еш ,дәнеңе, дәнеме,
Болымсыздық есімдігі туынды тұлғада келеді	ешқайсысы,ешқандай, ешбір, ешқашан, ешқайда, ешқайдан, ешкім,
Болымсыздық есімдігі зат есім орнына жүреді	Ешкім, ешқайсысы, ештеңе,ештеме, дәнеңе, дәнеме
Болымсыздық есімдігі сын есім орнына жүреді	ешқандай, ешбір
Болымсыздық есімдігі үстеудің орнына жүреді	ешқашан, ешқайда, ешқайдан