қолды төбеге қою-жұрттан безінудің белгісі деп таныған қатаң тыйым
салған. Ел ішінде тыйым түрлеріне байланысты сөздер көптеп саналады.
Тыйым.Қазақ ырымдары.
Табу сөз (бұрмалау) - қазақ дәстүрі бойынша тура айтуға тыйым салынғандықтан, бұрмалап аталған сөз.
Табу – Индонезия тіліндегі «тыйым салу» деген мағынадағы сөзден шыққан. Бұл ұғым қазақ салт-дәстүрінде жиі қолданылады. Мәселен, жаңа түскен келіннің күйеуінің туыстарын өз атымен атамай, оларға лайықтап ат қоюы.
Табу сөздердің көпшілігі әр түрлі наным-сенімнен, ырымдардан туындаған.
Табу. Тыйым-запрет . Қазақ ырымдары.
У казахов с древнейших времен существует такое понятие как табу
(запрет). Как и у других народов, и у казахов существовали запреты, порой
основанные на суевериях. Например: обнимают колени те, кому больше некого
обнять; свистеть в доме - высвистывать благополучие; опираться о землю или
подпирают руками бока-только женщины, оплакивающие погибших мужей и
сыновей; наступать на порог, а также дарить близким людям нож или собаку-к
вражде и т.д. Были запреты и этического характера. Считалось верхом
невоспитанности пересекать доргу старшему.Табу накладывали на какие-нибудь
предметы, зверей, птиц, имена людей, детали окружающей природы,
космической планеты. Существует запрет убивать некоторых птиц: лебедей,
орлов, кошек. Нельзя, если это ни к чему-топтать и рвать цветы, растения. У
Европейцев цветы дарить-прекрасно, но в казахской психологии - цветы
прекрасны там, где они растут.
Табу. Қазақ ырымдары.
Айды қолмен сілтеп көрсетпе. Себебі
ай, күн, жұлдыз, жай халыққа сырлы
дүние болып көрінген. Сондықтан
киелі нәрсені саусақпен шұқып
көрсетуге болмайды.
Жұлдыз санама.
Бұл ұғым планетаға байланысты. Отқа
су құйма, түкірме, күлді баспа. Кезінде
ата-бабаларымыз отқа да табынған. От
– өмір, тіршіліктің көзі саналған. Жас
түскен келінді отқа шақыру, отқа май
құю, от – ана, отта қасиет бар деген
ұғымнан алынған.
Табу. Қазақ ырымдары.
Шамды үрлеп сөндірме.
Себебі, майшам – от, от – киелі жанып
тұрған шам бақыт деп саналған. Оны
үрлеп сөндіру өз бақытынды өзің
өшіргенмен бірдей.
Күн шыққан соң ұйықтама. Күн
батарда ұйықтама. Ауру адамның өзі
күн батарда басын көтеріп отырады.
Күн – ұлы, киелі планета, оған батарда
жол беру керек ұғымды білдіреді.
Тыйым сөздер
Дастарқанды, тамақты баспа.
Нанды шашпа, жерге тастама, нанды баспа, нанды рәсуа етпе, үстіне басқа зат қойма.
Суды сыпырма, суға дәретке отырма, суға түкірме.
Ас ішкен ыдысыңды төңкеріп қойма. Ол ырысыңнан таусылғандығын білдіреді.
Дәмді табақтың ортасынан алма. Өз алдынан алып же.
Нанды бір қолыңмен үзбе.
Асты үрлеме, ішкен асынды жамандама.
Асты қорлама.
Тыйым сөздер
Дастарқанды, тамақты, ыдысты аттама.
Тамақ үстінен аттамайды.
Таңертеңгі асты тастама.
Асты жамандамайды.
Қол жумай, асты ішпейді.
Дастарқан үстінде әдепсіз сөз сөйлемейді, жаман сөз айтпайды.
Аузында тамақ тұрғанда сөйлемейді.
Көшеде, түргеп тұрып, жүріп келе жатып немесе жатып тамақ ішпейді.
Түнде тамақтың бетін жауып қояды.
Үйге келген адамдарға дәм таттырмай шығармайды.
Әкесі бар адам бас ұстамайды.
Суды қарызға сұрамайды.
Дастарқанда бата сұрамай, ешкім орнына тұрмайды
Табу. Қазақ ырымдары.
Босағаға сүйенбе, керме – деп те
ескертеді. Бұл босаға, шаңырақ – киелі
дүниелер. Қыз жағы отау көтеріп
беретін жағдайда, ұл жағы тек босаға,
шаңырақ апарады. Халық арасында:
«Шаңырағын шайқалмасың, босағаң
берік болсын!» - дейтін жақсы бата,
тілек бар. Бұл киелі босағаны
құрметтеу болса, екінші жағынан,
басына күн туып, қайғы-зарға
ұшырған адам босағаға сүйене
зарлайды. Сол үшін босағаға сүйенуді
халық жаман ырымға жориды. Босаға
қашанда ашық, еркін тұруға тиіс.
Табу.Қазақ ырымдары.
Аққуды атпа.
Үйге кіріп кеткен
жыланды
өлтіруге болмайды,
Басына ақ құйып
шығарады.
Жұлдыз санама
Құстардың ұясын бұзба,
Жұмыртқасын жарма.
IV бөлім: Жұмбақтар
Жұмбақтар да – қазақ ауыз әдебиетінің өте ерте заманнан
келе жатқан бір түрі. Онда адам өмірі мен тіршілігі,
табиғаттың барлық саласы жөнінде қысқа, көркем және
қызықты, астарлы түрде айтылады. Қазақ жерінде балалар
мен жастар жиналғанда жұмбақ айтысу өткізіп, ой
жүйріктігін сынға салып отырған. Жұмбақты дұрыс шешу
үшін бір затты екінші бір заттың түр-түсіне теңеп
салыстыру, олардың ұқсас және еркеше жерлерін байқай
білу қажет. Жұмбақ көп оқуды талап етеді. Адамды көркем
сөзге үйретеді, адамның ой-қиялын дамытады.
Жұмбақтар тақырыптары:
Хайуанаттар мен
жәндіктер, құстар
мен өсімдіктер
Табиғат, қоршаған орта
Құрал, үй,
шаруашылық
жабдықтары
Оқу, білім, уақыт, техника
Адам және оның
дене мүшелері,
тамақ
Жұмбақтар.Хайуанаттар мен жәндіктер туралы
Қанжардай тісі бар,
Тасыған күші бар.
Жалбыраған шашы,
Білсең айт бұл аңды.
( а...................н)
Ерте тұрады,
Жар салады.
Отбасында құмған,
Екі көзін жұмған.
Жол үстінде қу қазық,
Мергеншіге жол азық.
Кішкентай ғана бойы бар,
Айналдырып киген тоны бар.
Жұмбақтар.Өсімдіктер, жеміс-жидектер туралы.
Жер астында жез қазық,
Жеуге болар ас қазық.
Бұл не деген көп киім,
Жетпіс қабат көк киім.
Жаңбыр одан өтпейді,
Қабат-қабат тоны бар,
Түймелеуге жетпейді
Аласа тауда алуан алма,
Алқызыл болмай, аузыңа салма.
Қалың киім ұанатады,
шешіндірсең, жылатады.
Жұмбақтар.Жер, табиғат туралы.
Жылт-жылт еткен,
Жырдан өткен.
Қанаты жоқ-ұшады,
Аяғы жоқ-қашады.
Мамықтай ұлпа,
Қанттай ақ.
Қыста жер бетін басады,
Жазда сайға қашады.
Көтеріліп теңізден,
Аспанға биік барамын.
Биіктен қайта түскенде,
Өңі кірер даланың .
Аспандағы алып доп,
Жарқырайды жарық боп.
Үй үстінде ұсақ тас
Жұмбақтар.Оқу құралдар туралы.
Бір үйде көп бала,
Біреуі-көк бала,
Біреуі-қызыл бала,
Біреуі-қара бала,
Біреуі-сары бала.
Қабат-қабат қаттама,
Ақылың болса, аттама.
Ойнақтаса қолыңда
Із қалмайды соңында.
Жазу жазып жалықпаған,
Жаза-жаза арықтаған.
Жұмбақтар
Шелек қалпақ басында,
Сәбіз екен танауы.
Қыста қардан туатын,
Тауып көрші сен оны.
Жаздай тынығады,
Қыстай зымырайды.
(...)
Аяғыма байладым,
Қос таяқпен айдадым.
(...........)
Қыс айында, мұз айдында
Жүгірсе зыр етеді.
Бір адамды екеу ара
Көтеріп ап кетеді.
(...........)
V бөлім: Жаңылтпаштар
Жаңылтпаштар да - халық ауыз әдебиетінің бір
түрі. Жаңылтпаштардың сөздері ұйқасып келеді, әр
сөзі тез айту үшін құрылады. Жаңылтпашты жаңылмай, тез
тез айту үлкен өнер болып саналады. Олар тіл ширатуға,
дыбыстарды дұрыс айтуға, есте сақтау қабілеттерді дамытуға
көмектеседі. Жаңылтпаштардың мазмұны әртүрлі болып
келеді, олар да адам өмірінің барлық саласын қамтиды .
Жаңылтпаштар
Ұшты-ұшты, кім ұшты?
Қысқыш ұшты, қыш ұшты.
Қысқыш ұшпас, қыш та ұшпас.
Ұшса ұшар, құс ұшар.
Қашан қысқыш, қыш ұшты.
Ақ шар бар
Көк шар бар
Көп шар бар
Төрт шар бар
Үйір-үйір үйректі
Үйірге кім үйретті?
Үйір-үйір үйректі
Үйірге өзім үйреттім.
Топ бала,топ бала,
Ойнап жүр топтала.
Зымырап допты ала,
Қуады көп бала
VІ бөлім: Санамақтар
Біреу –деп,
Екеу-деп,
Үшеу-деп,
Төртеу-деп,
Бесеу-деп
Алтау-деп,
Жетеу-деп,
Сегіз-деп,
Тоғыз-деп,
Он-деп неге санайсың
Бір, екі, үш деп,
Орнымыздан тұрамыз.
Аққу болып ұшамыз,
Төрт, бес, алты, жеті, сегіз деп,
Қайта келіп қонамыз.
1
5
3
7
10
4
9
6
8
2
Санамақтар
Бір-таңертең тұр.
Екі-шынығып бекі.
Үш-тазала тіс.
Төрт-сабындап жу бет.
Бес-сүртін тез.
Алты-үйді жина тез.
Жеті-киін енді.
Сегіз-асынды жеп, іш.
Тоғыз-ыдысты жу тегіс.
Он-сабақ оқы
Осыдаң соң.
Бұл санамақ жаңа,
Күнде осыны орында.
Санамақтар
Бес алманың үшеуін
Досың сұрап алады.
Айтшы, сонда нешеуі
Өз қолыңда қалады?
Жүзім жедім,
Үзіп жедім.
Жіпке алтауын,
Тізіп жедім.
Екеу жедім,
Бесеу жедім.
Санаңдаршы,
Нешеу жедім.
Санамақтар
Оң қолымда бес саусақ,
Сол қолымда бес саусақ.
Екі қолда барлығы,
Бар екен ғой он саусақ.
“ 1” дегенім-бөрік,
“ 2” дегенім-етік,
“ 3” дегенім-ішік,
“ 4” дегенім-тымақ,
“ 5” дегенім-байпақ,
“ 6” дегенім-алқа,
“ 7” дегенім-жейде,
“ 8” дегенім-тон,
“ 9” дегенім-телпек,
“ 10” дегенім-оймақ.
Сегіз-еу, демейсің,
Тоғыз-ау,-демейсің,
Он-ау, демейсің?
Дегенің тура,
Неге олай екенін
Қазақ тілінен сұра.
VІІ бөлім: Ертегілер
Ертегілер - ауыз әдебиетінің ертеден келе жатқан көлемді
саласының бірі. Алдар көсе - өте қу , айлакер, шешен,
ақылды адам ретінде суреттеледі.Ол ақылсыз байларды
алдап, қулығын асырып, ақылының артық екенін көрсетеді.
Қазақ аңыздарындағы Жиренше шешен, Алдар көсе,
Қожанасыр, Қорқыт және тағы басқалар қарапайым адамдар
ретінде суреттеледі. Олар ақылды, дана, әділ, шешен адамдар
ретінде халықтың сүйікті кейіпкерлеріне айналды.
Ертегілердің тақырыптары:
Қиял-ғажайып ертегілер
Тұрмыс-салт ертегілер
Хайуанаттар туралы
ертегілер
Шыншыл ертегілер
Қарныдаштар туралы ертегі
Бірде жасыл, қызыл, сары
қарындаштар кездесіп қалады.
Ұзындықтары әр түрлі
қарындаштар бір-біріне таңдана
қарайды.
Мен бәріңнен ұзынмын,-дейді қызыл қарындаш. Ал жасыл қарындаш:
Жапырақтарды жасыл түске бояй-бояй қысқарып қалдым,-деді. Сары түсті қарындаштар:
Біздің ұзындықтарымыз бірдей,-дейді.
Достар
Ертеде аю, қасқыр, түлкі, қоян
және тышқан дос болыпты. Жазда
аю бал жинайды. Қоян сәбіз
жинайды. Ал түлкі мен қасқыр көп
ойнайды екен. Тышқан аю мен
қоянға тамақ дайындайды. Бір күні
аю ашулынып, қасқыр мен түлкіні
қуып жіберді. Содан бері аю, қоян
және тышқан тату болып, бір үйде
тұрады екен.
Алдар Көсе мен тоңғақ
Бір күні Алдар Көсе жол жүріп, тонып
келе жатады.Оның алдынан жаңа
тоны бар адам кезігіпті.Ол да тоңып
келе жатса керек. Жаңағы тоң киген
кісі Алдар Көседен:
- Әй, Алдар сен неге тоңбайсың?-депті.
Алдар Көсе:
- Менің тонымның бір жағынан кірген
суық бір жағынан өтіп кетеді,-депті .
Сонда әлгі кісі Алдар көсеге:
-Тоныңды берші,-деп жабысыпты. Алдар
көсе бермепті. Анау кісі жабысып, соңынан
қалмаған соң, Алдар көсе үстіндегі ескі
тонын шешіп беріп, жаңа тонды киіп алып
ауылына қайтыпты.
Қожанасырдың тойға баруы.
Бір бай той жасапты. Тойға Қожанасыр да
келіпті. Қожанасырдың киімі жаман екен.
Оны ешкім елемепті. «Төрге шық, тамақ
іш” – демепті. Қожанасыр өз үйіне қайта
барады. Жақсы киімін киіп, тойға келеді.
Бұл жолы үй иесі Қожанасырды
құрметтейді. Төрге отырғызады. Ет
келгенде Қожанасыр етті жемейді. Табаққа
шапанының жеңін малып:
-Же, шапаным, же! – деп отыра береді.
Үй иесі:
Қожеке, бұныңыз не? Шапан ет жей ме?
Сонда Қожанасыр:
Сен адамды сыйламайды екенсің, киімді
сыйлайсың. Сондықтан шапаныма жегізіп
отырмын! – депті.
Түлкі мен жолбарыс
Бұрынғы уақытта түлкі мен жолбарыс
жолдас болыпты. Екеуі бір жардың
басына келіп қоныпты. Жолбарыс
айтыпты:
- Мен мына жардан құлап кетермін ,
сен түлкі, менен төмен жат, - депті.
Сөйтіп түлкі жолбарыстың аяқ жағына
жатыпты. Жолбарыс ұйықтап
қалғанда, түлкі жолбарыстын үстінгі
жағына шығып жатып:- Әй, жолбарыс,
мені басып кетесің , арырақ жат! – деп.
Жолбарыс жылжи бере, жардан құлап
кетті. Құлап барып, өліп қалыпты.
Ер Төстік
Ерте заманда Ерназар деген кісі болыпты. Ерназардың өзі бай
болыпты. Төрт түлік малы сай болыпты. Ерназардың сегіз ұлы
болыпты. Бір күні елде үлкен жүт болыпты, Ел малын алысқа,
отарға алып кетіпті. Ерназардың сегіз ұлы да соның ішінде
кетіпті. Олар сол кетекеннен хабарсыз кетеді, айлар өтеді,
келмейді, жылдар өтеді, келмейді. Ерназардың азығы
таусылады, тұрмысы жаманға айналады. Бір күні кешке жақын
кемпір төсегінен тұрып түндігін ашады. Төспекте жатқан шал
шаңыраққа қараса, шаңырақтың күлдіреуішінде тұрған биенің
төстігі көзіне түседі. Ерназар қуанып кетеді. Кемпір-шал
