А?ыл-ойы кем балаларды? халы? ауыз ?дебиеті ар?ылы с?йлеу ж?не ойлау ?абілетін дамыту.
А?ыл-ойы кем балаларды? халы? ауыз ?дебиеті ар?ылы с?йлеу ж?не ойлау ?абілетін дамыту.
А?ыл-ойы кем балаларды? халы? ауыз ?дебиеті ар?ылы с?йлеу ж?не ойлау ?абілетін дамыту.
Бала?а берілетін б?гінгі т?рбиені? е? ?зекті жері – ол ата - бабадан ?ал?ан асыл м?ра. Балаларды адамгершілікке т?рбиелеп, тілдерін, ойлау ?абілетін дамыту ма?сатында халы? ауыз ?дебиетіні? асыл м?ралары – ж?мба?тар, ?ажайып ертегілер, ма?ал-м?телдер, жа?ылтпаштар, а?ыз ??гімелер мен жырларды ?олдануды? ма?ызы зор тиімді т?сіл екені белгілі. Халы? ауыз ?дебиетіні? бір саласы- ойын ?ле?дері. Тілі шы?ып с?йлей баста?аннан, к?мелетке толып, есейген ша?ына дейін баланы? жасына лайы?ты сан т?рлі ойын ойнал?ан ж?не оларды? басым к?пшілігі ?ле? - та?па?тармен бірге жал?асып, толы?тырылып отыр?ан. Ал?аш?ыда балалар ?лкендерді? к?мегімен, кейін біртіндеп т?ртібін ?згерте келе, с?здерін ?здері шы?арып, айта баста?ан. Б?л ретте баланы? білегін, ала?анын, сауса?тарын ?стап т?рлі ?имылдар жасап, арасында ?ыты?тап отыруды? м?ні зор. Олар?а: « Сауса? санау», «Бес сауса?», «?уырмаш» т.б жатады.
Сауса? санау.
?уыр-?уыр ?уырмаш,
Балапан?а бидай шаш.
Тауы?тар?а тары шаш,
?же? келсе есік аш,
?ас?ыр келсе мы?тап бас.
Мына жерде ?ой бар
Мына жерде ешкі бар,
Мына жерде сиыр бар
Мына жерде жыл?ы бар,
Мына жерде к?лкі бар
?ыты?, ?ыты?.
Жа?ылтпаш - ?аза? хал?ыны? ауыз ?дебиетіні? т?ріне жатады. Оны? ат?арар ?ызметі аз емес. Олар к?біне баланы? ??ымын, т?сінігін, д?ниетанымын ке?ейте т?седі. Жа?ылтпаштар баланы? тілін ?штай т?сіп,оны? кекештенбей,т?ты?пай,еркін,жаты?,асы?пай,?ысылмай с?йлеуіне к?мектеседі. ?р с?зді б?збай д?рыс айтылуы ма?сат етіледі. С?здерді шапша?дата тез-тез айтуы тиіс, баланы с?йлете білу ?шін ма?ызы ?те зор. Мысалы:
1.Есет атам ет асатар,
Ет асатса бес асатар.
2.?ай тай ла?тай,
?ай ла? тайла?тай.
3.Тебіншек ат- шегіншек,
Шегіншек ат- тебіншек.
Ж?мба?тар - ауыз ?дебиетіні? ертеден келе жат?ан бір т?рі. Ол баланы жастайынан ?иялдай білуге, ?орша?ан ортаны ба?ылап, тап?ырлы??а баулуды к?здейді. Мысалы:
1.Тарпа?-тарпа? тарби?ан
Т?рі жаман жарби?ан ( ба?а )
2.Асты тас
?сті тас,
Ортасында жанды бас ( тасба?а)
3.Бір ма??лы? бар екен т?рт ая?ты,
Та?ыпты ар?асына мы? тая?ты
Ашуланса ая?- ?олын к?рсетпейді,
К?ресі? к?зі? салса? ?ажайыпты ( кірпі шешен)
4.Жол ?стінде ?у азы?,
Мергеншіге жол азы? ( ?оян)
5. Т?мсы?ы ?ашау,
К?сібі ?я жасау
А?аштан ?ор?ап,
Зиянкестерді асау (то?ылда?)
6.Бір ??с бар ?лпілдеген ж?ні ж?мса?,
Т?я?ы бейне бір алмас пыша?
Т?мсы?ы имен, к?рмейді к?ндіз к?зі,
Шары?тап к?кті кезіп, т?нде ?шады (?кі).
?иялдай білу ар?ылы ой-?рісі, д?ниетанымы ар?ылы балаларды тап?ырлы??а, тілін дамытуда басты ??рал болып табылады. Ма?ал- м?телдерде халы?ты? ой-санасы, а?ыл ?негесі к?рініс тап?ан ойды? д?лдігімен, тере?дігімен сипатталуы ма?алдарда тияна?ты, т?жырымды ой айтылады. ??рылысы жа?ынан бір немесе бірнеше с?йлемнен ??ралып келе береді. Та?ырыптары да ?р алуан. Отан, ерлік,?нер - білім, ер-жер т.б. Мысалы:
1.А?ыл жастан,асыл тастан.
2.Елін с?йген ер болар
3.Отан от басынан басталады.
4.Ел іші ?нер кеніші
5.Білекті бірді жы?ады,
Білімді мы?ды жы?ады.
Балалар?а ма?алдарды ?йрете отырып, ма?ыналарын аш?ызу, т?сіндіру талап етіледі. М?нда бала?а беретін т?рбие тілін дамытатын н?рсе тере? ойды аядай ?алып?а сый?ызып, ма?ынасын ашады. То?ыз ауыз с?здін тобы?тай т?йінін жина?тап,?орытып береді. Ертегілер ар?ылы,оны? ішінде ?иял-?ажап, т?рмыс-салт, батырлар туралы ертегілерді? ма?ынасы ?те зор.
«?йшік», «?ас?ыр мен ешкі», «Бауырса?» сия?ты ертегілер ?ара с?збен айтылса да, балалар?а ?те т?сінікті, тілмен жазылып, к?з алдына елестету ар?ылы, арасында с?ра? ?ою ар?ылы тілдік ?орлары дами т?седі.
«Ту?анда д?ние есігін ашады ?ле? » деп, ?лы Абай атамыз айт?андай, халы? ауыз ?дебиетіні? басты ?лгілері ?рбір жас ?рпа? ?шін т?рбиені? ?айнар к?зі. Тегінде іс-?рекеттерді, тілдік ?орларын сипаттай білу- тіл м?дениетіні? ма?ызы болып саналады. М?ны ?мірге жа?а ?адам бас?ан балдыр?андарды? санасына д?рыс сі?іре білуін, хал?ымыз ауыз ?дебиеті ар?ылы бойларына ?алыптастыра білген. Б?л ауыз ?дебиеті ар?ылы балалар есіне ?за? са?талады.
А?ыл-ой т?рбиесі тек ойды? дамуы ?ана емес, оны? дамуы ойлау процесіні? ??рылысымен де сипатталады. Даму баланы? санды?, сапалы? жа?ынан жетілуі, психикасыны?, ой-санасыны? ?суі.
Халы?ты? педагогикада «Т?жірибе негізі- ?ылым, даналы? негізі - білім», «А?ыл азбайды» деген ?мір т?жірибесінен туында?ан ?а?идаларды жас ?рпа?ты? а?ыл – ойын т?рбиелеу ?шін пайдалан?ан.
Жас ?рпа?ты? халы? ауыз ?дебиетіне к?з?арасын ?алыптастыру е? алдымен білім негіздерін о?у ?рдісі ( тіл, ?дебиет ) ар?ылы іске асса, оны? логикалы? жал?асы, т?рбие ісінде жал?астыру.
Даму м?мкіндіктері уа?ытша шектелген балалармен ж?ргізілетін ?андай ж?мыс болмасын балаларды? с?йлеу, ойлау ?абілеттерін дамыту?а негізделуге тиіс.
?дісті? м?ндай аны?тамасы о?ыту ж?не т?рбиелеу процесіні? негізінен туады. Т?рбиеші балалар?а ?ажетті т?рбие мен білімдерді ?амтамассыз етіп, оларды? ойлау белсенділігін арттырып, білім алу?а деген ынтасын оята алатын ж?мыстарды? ?дістері мен т?сілдерін та?дап алады. Ол т?сілдер ?ш топ?а б?лінеді :
2. К?рнекі ?дістері : ?ызы?ты та?ырып?а сай к?рнекі ??ралдар болу керек.
3. Осы ?тетін та?ырып практикалы? ?дістер болу керек.
О?ушыларды? ерекшеліктеріне ?арай саба?та о?ушылар ?шін ойынды басшылы??а алуды? ролі зор.
Баланы? ойын дамытып, оны шапша?ды??а, тап?ырлы??а баулитын ж?мысты? та?ы бір т?рі- б?л ж?мба?тар, ребустар, кроссвордтар ??растыру.
1. Берілген м?тіндер ар?ылы балаларды? ой-?рісін ке?ейтіп, с?здік ?орларын арттыру.
2. О?ушыларды? тілін ?стартып, білімін толы?тыруына, сауатты жазуына, еміле бойынша ж?мыс жасай білуге т?селдіру.
3. ??рал о?ушыны? кітап о?у?а ??штарлы? сезімі мен шы?арманы
т?сініп о?у ?абілетін ?алыптастырады.
4. О?ушыларды? к?ркем шы?армаларды о?уы, суреттер бойынша ой-
?рісін дамытып, жан-жа?ты жеке т?л?а ретінде ?алыптастырылады.
К?тілетін н?тиже:
1. О?ушылар тіл дамыту саба?ында к?ркем шы?армаларды о?и отырып дамиды, ты??ылы?тылы? ж?мыс жасап, білімділік негіздері жетіледі.
2. ?рбір о?ушы ізденеді, саба??а белсенді ?атыстырылып, ойын еркін айтып, жазып шы?армашылы?, ойлау ?абілеттері ж?не сын т?р?ысынан о?у ж?не жазу ?рекеті дамытылып, жетілдірледі.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Просмотр содержимого документа
«А?ыл-ойы кем балаларды? халы? ауыз ?дебиеті ар?ылы с?йлеу ж?не ойлау ?абілетін дамыту. »
Ақыл-ойы кем балалардың халық ауыз әдебиеті арқылы сөйлеу және ойлау қабілетін дамыту.
Балаға берілетін бүгінгі тәрбиенің ең өзекті жері – ол ата - бабадан қалған асыл мұра. Балаларды адамгершілікке тәрбиелеп, тілдерін, ойлау қабілетін дамыту мақсатында халық ауыз әдебиетінің асыл мұралары – жұмбақтар, ғажайып ертегілер, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар , аңыз әңгімелер мен жырларды қолданудың маңызы зор тиімді тәсіл екені белгілі. Халық ауыз әдебиетінің бір саласы- ойын өлеңдері. Тілі шығып сөйлей бастағаннан, кәмелетке толып, есейген шағына дейін баланың жасына лайықты сан түрлі ойын ойналған және олардың басым көпшілігі өлең - тақпақтармен бірге жалғасып, толықтырылып отырған. Алғашқыда балалар үлкендердің көмегімен, кейін біртіндеп тәртібін өзгерте келе, сөздерін өздері шығарып, айта бастаған. Бұл ретте баланың білегін , алақанын, саусақтарын ұстап түрлі қимылдар жасап, арасында қытықтап отырудың мәні зор. Оларға: « Саусақ санау», «Бес саусақ», «Қуырмаш» т.б жатады.
Саусақ санау.
Қуыр-қуыр қуырмаш,
Балапанға бидай шаш.
Тауықтарға тары шаш,
Әжең келсе есік аш,
Қасқыр келсе мықтап бас.
Мына жерде қой бар
Мына жерде ешкі бар,
Мына жерде сиыр бар
Мына жерде жылқы бар,
Мына жерде күлкі бар
Қытық, Қытық.
Жаңылтпаш - қазақ халқының ауыз әдебиетінің түріне жатады. Оның атқарар қызметі аз емес. Олар көбіне баланың ұғымын, түсінігін, дүниетанымын кеңейте түседі. Жаңылтпаштар баланың тілін ұштай түсіп,оның кекештенбей,тұтықпай,еркін,жатық,асықпай,қысылмай сөйлеуіне көмектеседі. Әр сөзді бұзбай дұрыс айтылуы мақсат етіледі. Сөздерді шапшаңдата тез--тез айтуы тиіс, баланы сөйлете білу үшін маңызы өте зор. Мысалы:
1.Есет атам ет асатар,
Ет асатса бес асатар.
2.Қай тай лақтай,
Қай лақ тайлақтай.
3.Тебіншек ат- шегіншек,
Шегіншек ат- тебіншек.
Жұмбақтар - ауыз әдебиетінің ертеден келе жатқан бір түрі. Ол баланы жастайынан қиялдай білуге, қоршаған ортаны бақылап, тапқырлыққа баулуды көздейді. Мысалы:
1.Тарпаң-тарпаң тарбиған
Түрі жаман жарбиған ( бақа )
2.Асты тас
Үсті тас,
Ортасында жанды бас ( тасбақа)
3.Бір мақұлық бар екен төрт аяқты,
Тағыпты арқасына мың таяқты
Ашуланса аяқ-- қолын көрсетпейді,
Көресің көзің салсаң ғажайыпты ( кірпі шешен)
4.Жол үстінде қу азық,
Мергеншіге жол азық ( қоян)
5. Тұмсығы қашау,
Кәсібі ұя жасау
Ағаштан қорғап,
Зиянкестерді асау (тоқылдақ)
6.Бір құс бар үлпілдеген жүні жұмсақ,
Тұяғы бейне бір алмас пышақ
Тұмсығы имен, көрмейді күндіз көзі,
Шарықтап көкті кезіп, түнде ұшады (үкі).
Қиялдай білу арқылы ой-өрісі, дүниетанымы арқылы балаларды тапқырлыққа, тілін дамытуда басты құрал болып табылады. Мақал- мәтелдерде халықтың ой-санасы, ақыл өнегесі көрініс тапқан ойдың дәлдігімен, тереңдігімен сипатталуы мақалдарда тиянақты, тұжырымды ой айтылады. Құрылысы жағынан бір немесе бірнеше сөйлемнен құралып келе береді. Тақырыптары да әр алуан. Отан, ерлік,өнер - білім, ер-жер т.б. Мысалы:
1.Ақыл жастан,асыл тастан.
2.Елін сүйген ер болар
3.Отан от басынан басталады.
4.Ел іші өнер кеніші
5.Білекті бірді жығады,
Білімді мыңды жығады.
Балаларға мақалдарды үйрете отырып, мағыналарын ашқызу, түсіндіру талап етіледі. Мұнда балаға беретін тәрбие тілін дамытатын нәрсе терең ойды аядай қалыпқа сыйғызып, мағынасын ашады. Тоғыз ауыз сөздін тобықтай түйінін жинақтап,қорытып береді. Ертегілер арқылы,оның ішінде қиял-ғажап, тұрмыс-салт, батырлар туралы ертегілердің мағынасы өте зор.
«Үйшік», «Қасқыр мен ешкі», «Бауырсақ» сияқты ертегілер қара сөзбен айтылса да, балаларға өте түсінікті, тілмен жазылып, көз алдына елестету арқылы, арасында сұрақ қою арқылы тілдік қорлары дами түседі.
«Туғанда дүние есігін ашады өлең » деп, ұлы Абай атамыз айтқандай, халық ауыз әдебиетінің басты үлгілері әрбір жас ұрпақ үшін тәрбиенің қайнар көзі. Тегінде іс-әрекеттерді, тілдік қорларын сипаттай білу- тіл мәдениетінің маңызы болып саналады. Мұны өмірге жаңа қадам басқан балдырғандардың санасына дұрыс сіңіре білуін, халқымыз ауыз әдебиеті арқылы бойларына қалыптастыра білген. Бұл ауыз әдебиеті арқылы балалар есіне ұзақ сақталады.
Ақыл-ой тәрбиесі тек ойдың дамуы ғана емес, оның дамуы ойлау процесінің құрылысымен де сипатталады. Даму баланың сандық, сапалық жағынан жетілуі, психикасының, ой-санасының өсуі.
Халықтық педагогикада «Тәжірибе негізі- ғылым, даналық негізі - білім», «Ақыл азбайды» деген өмір тәжірибесінен туындаған қағидаларды жас ұрпақтың ақыл – ойын тәрбиелеу үшін пайдаланған.
Жас ұрпақтың халық ауыз әдебиетіне көзқарасын қалыптастыру ең алдымен білім негіздерін оқу үрдісі ( тіл, әдебиет ) арқылы іске асса, оның логикалық жалғасы, тәрбие ісінде жалғастыру.
Даму мүмкіндіктері уақытша шектелген балалармен жүргізілетін қандай жұмыс болмасын балалардың сөйлеу, ойлау қабілеттерін дамытуға негізделуге тиіс .
Әдістің мұндай анықтамасы оқыту және тәрбиелеу процесінің негізінен туады . Тәрбиеші балаларға қажетті тәрбие мен білімдерді қамтамассыз етіп , олардың ойлау белсенділігін арттырып , білім алуға деген ынтасын оята алатын жұмыстардың әдістері мен тәсілдерін таңдап алады . Ол тәсілдер үш топқа бөлінеді :
1. Әңгіме айту , түсіндіру , әңгімелесу , оқулықпен және кітаппен жұмыс істеу .
2. Көрнекі әдістері : қызықты тақырыпқа сай көрнекі құралдар болу керек .
3. Осы өтетін тақырып практикалық әдістер болу керек .
Оқушылардың ерекшеліктеріне қарай сабақта оқушылар үшін ойынды басшылыққа алудың ролі зор .
Баланың ойын дамытып, оны шапшаңдыққа, тапқырлыққа баулитын жұмыстың тағы бір түрі- бұл жұмбақтар, ребустар, кроссвордтар құрастыру.
1. Берілген мәтіндер арқылы балалардың ой-өрісін кеңейтіп, сөздік қорларын арттыру.
2. Оқушылардың тілін ұстартып, білімін толықтыруына, сауатты жазуына, еміле бойынша жұмыс жасай білуге төселдіру.
3. Құрал оқушының кітап оқуға құштарлық сезімі мен шығарманы
түсініп оқу қабілетін қалыптастырады.
4. Оқушылардың көркем шығармаларды оқуы, суреттер бойынша ой-
өрісін дамытып, жан-жақты жеке тұлға ретінде қалыптастырылады.
Күтілетін нәтиже:
1. Оқушылар тіл дамыту сабағында көркем шығармаларды оқи отырып дамиды, тыңғылықтылық жұмыс жасап, білімділік негіздері жетіледі.
2. Әрбір оқушы ізденеді, сабаққа белсенді қатыстырылып, ойын еркін айтып, жазып шығармашылық, ойлау қабілеттері және сын тұрғысынан оқу және жазу әрекеті дамытылып, жетілдірледі.
