Ауыз ?дебиетіні? кез келген жанрларынан хал?ымызды? ерте кездегі т?рмыс – тіршілігі, ?о?амды? ?мірі, шаруашылы?ы мен к?сібі, наным – сенімі, д?ниетануда?ы к?з?арасы т.б. жайында мол м?ліметтер ала аламыз. Ауыз ?дебиетіні? мол жанрларыны? ішіндегі ?мірді? т?т?асы, тіршілікті? к?зі бол?ан е?бек к?сіпке байланысты айтылатын халы?ты? н?стият, насихат с?здері, ма?ал – м?телдерді, е?бекті д?ріптеу, жастар?а е?бек адамын ?лгі- ?неге етіп ?сыну ертегілері,мал ба??ан, е?бек с?йген, ?ару – жара? асынып, ел – ж?ртын мергендікпен асырап – са?та?ан ?арапайым шаруа адамдарыны? адал е?бегі ар?асында ?иынды? біткенді же?іп шы?ып, м?ратына жетуін баяндау ар?ылы халы? «е?бекпен ер к?гереді, м?ратына жетеді» деп ?лгі – ?неге етіп ?сынады. Хал?ымыз ?зіні? а?шылы?, мергендік, мал шаруашылы?ына байланысты шы?ар?ан ??гіме, а?ыз – ертегі, ма?ал – м?тел, ?ле? – жырларында жастарды малды д?рыс ба?ып – ?а?у?а баулуды, а?шылы? пен малшылы?ты ?нер деп ?арауды, с?йтіп оларды е?бекс?йгіш, мал тап?ыш, ?нерлі азамат етіп т?рбиелеуді негізгі нысана етеді. Жер байлы?ын тіршілікті? т?т?асы, то?шылы?ты? кепілі деп т?сінген халы? : «Жері байды? – елі бай», «Жерді? с?ні – егін, ерді? с?ні білім» деп жер байлы?ын игеруді, ди?ан болуды уа?ыздайды. Кейінгі ?рпа?ты адал к?сіпке,ерен е?бекке ша?ырады. Сондай – а?, е?бек – к?сіп,шаруашылы??а байланысты айтылатын ?ле?дерден,а?ыз – ??гімелерден халы?ты? наным – сенімін, діни к?з?арастарын а??ару?а болады.
Біріншіден, егіншілікке байланысты ту?ан ?ле?дерді талдамас б?рын егіншілікке байланысты наным мен ??рыптар, салт – жоралар?а назар аударса?,онда?ы элементтерден адамдарды? бас?а да шаруашылы? ?ызметіндегі сия?ты егіншілікті ?деттен тыс к?шті? ??діреті, ж?мысты? жебеушісі т??ірді? ісі деп т?сіндірген. Орта Азияда егін салу иран тілді отыры?шы халы?тар ортасында пайда болып, дамы?анды?тан егіншілікті? ?ам?оршысы ж?не ди?андарды? бірінші ?йретуші ?стазы мифтік кейіпкер ?асиетті Бобои Дехкан деп сана?ан. Т?рік тілдес халы?тар оны Баба – Дайкан, Ди?ан – баба,Декхан – баба деп атап, ?ауымды? жерлерді, суармалы жерлерді ескіше пайдаланып отыр?ан. Кезе?де о?ан табын?ан. ?аза? егіншілері де Ди?ан баба?а жалбарынып, егіншілік ж?мысы бастал?ан с?тте сиынатын. Егіншілікке шы?ар алдында ауылды? аузы дуалы деген а?са?алыны? ?йінде ?лкен ?азан?а ?ос к?же пісіріліп, ?азанымен ауыл сыртында?ы ?ыратты жерге апарылып, сол арада ?адірменді ?арттар бас ?осады екен. ?азан иесі та?ам ішіліп бол?аннан кейін ерте? жер жыртуды баста?алы отыр?анын хабарлайды. А?са?алдар: «??дай бере берсін. Ди?ан баба келе берсін,береке берсін» деп тілеулестігін білдіреді. Бір айта кететін жай, ауыл егіншілері ж?мысты бір к?нде баста?ан.
Ди?ан баба ??рметіне ?ос к?же дайындалып, оны б?кіл ауыл болып ішкен.?ос к?же дегені жегілетін ?ос ?гізге саяды. ?ос айдау деген ??ым да ?ос ?гізге орай айтыл?ан. К?жеден кейін ??раннан с?ре о?ылып, «Ди?ан –баба, ?олдай г?р!» деп жалынып –жалбарын?ан.
Т??ым себу ?лкен шеберлікті ?ажет етеді. Б?л жауапты іс т?жірибелі адамдар?а ?ана тапсырылатын. Е? алдымен ол жыртылып дайындал?ан жерді жера?аш ар?ылы сызып ?ткен. Оны с?дігерге та? салып ?теді деп ата?ан. Сонан со? т??ым себуші:
Бисми – л – ла?ир Рахмани –р –Рахим!
И?, Ди?ан –баба! ??рт –??мырс?а,
Жан –жануарлардан ?ал?аны менікі.
И?, ??дая! Ауадан жаудыр, жерден ?ндір,
Бала- ша?аны? несібесіне ?зі? жеткер!
Деп іске кіріскен. Оны? ?асынан ?тіп бара жат?андарды? : «Бір д?ні? мы? болсын!» деп тілек білдіруі ди?ан?а шабыт береді.
Жер жырту ж?не т??ым себуге байланысты салттар мен ырымдар ?те к?п. Мысалы, киіз ?йді? тесігінен к?н к?зі т?ссе, м?ны ?т деген. Ол а?панны? 19 мен наурызды? 20 аралы?ында болады. Осы?ан орай Сырдария бойында?ы ?аза?тарда: «?йге ?т кірді, егіншіні? к?кейіне ??рт кірді» деген м?тел бар. Я?ни егінші байыз тауып отыра алмайтын с?т туды дегенге саяды.
?аза? хал?ында а?шылы?,мал шаруашылы?ына ?ара?анда, егіншілікке байланыстыту?ан ?ле?дерді кенже ту?ан деп ?арастыр?ан. Дегенмен, ?аза?тар ежелден суармалы егіншілікпен айналыс?ан далалы? ?зендер мен к?лдер жа?асынан, тау ?зендері мен жыл?аларынан, тау етегіндегі б?ла?тардан табыл?ан суландыру ж?йелері д?лелдейді.
О?т?стік ж?не Орталы? ?аза?станда ж?ргізілген археологиялы? ?азбалар ?аза?тарды? егіншілікпен етене ш??ылдан?анын к?рсетеді. ?аза? егіншілігіні? тым ?ріде екені ж?не оларды? т?п тамыры тере?де, ортаазиялы? егіншілігімен еншілес ?те жа?ын екендігін жер ??дейтін ??ралдарыны?,суландыру ж?йелері мен ирригациялы? ??рылыстарды? егінді ору ж?не бастыру, сондай –а?,егіншілік термині, жо?арыда айтыл?ан сенімі мен ??рпы растайды. Жекелеген айма?тарда?ы мал ?сіруші ?аза?тарды? егін салумен д?ст?рлі т?рде айналыс?аны т?рмысты? ?дет – ??рып д?лелдемелерінен де белгілі. Мысалы, Жетісуда?ы ?аза?тарды? негізгі ?йыт?ысы болып табылатын ?йсіндер ?ыз ?зат?анда жасау?а тары т?йетін келіні де ?осып береді екен. Жа?а т?скен келінні? шаруашылы??а икемі бары, жо?ы осы келіні пайдалануынан белгілі бол?ан. Ерді? ??нын 200 жыл?ы, 1 кілем, 1 кетпен, 1 а?ыреттік кездеме т?леудегі малдар мен заттар ?атарына кетпенді ?осуы да жетісу ?аза?тары егіншілікпен ерте бастан – а? айналыс?анын ай?ында?андай.
?аза?тарды? а?шылы? пен мал ба?удан кейінгі баянды к?с?біні? бірі – егіншілік. Біра? егіншілік ?осал?ы,к?мекші шаруашылы? ретінде санал?анды?тан, ауыз ?дебиетінде б??ан байланысты ?ле?-жырлар т?рт т?лік мал шаруашылы?ына ?ара?анда азыра?. Дегенмен, «ел іші –?нер кен іші» демекші ел арасында егіншілікке байланысты ауыз ?дебиеті м?раларын жинау б?гінгі к?нні? талабы.
Пайдалан?ан ?дебиеттер:
1.?.?о?ыратпаев. ?аза? фольклорыны? тарихы. А. 1991 ж.
2.Б.Уа?атов. ?аза? халы? ?ле?дері А.1974 ж.
3.Н.Келімбетов. Ежелгі д?уір?дебиеті. А.1991 Ж.
4.?аза? ССР ?ыс?аша энциклопедия №4 том. А.1989 ж
5. ?аза? д?ст?рлі м?дениетіні? аны?тамасы А.1998 ж.
6.?лем альманах А.1991 ж.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Просмотр содержимого документа
«Егіншілік к?сібіне байланысты наным- сенімдер.»
Егіншілік кәсәбіне байланысты наным-сенімдер
С.Асилбекова.
№28 «Ақбай» жалпы орта мектебінің мұғалімі.
Ауыз әдебиетінің кез келген жанрларынан халқымыздың ерте кездегі тұрмыс – тіршілігі , қоғамдық өмірі, шаруашылығы мен кәсібі, наным – сенімі, дүниетанудағы көзқарасы т.б. жайында мол мәліметтер ала аламыз. Ауыз әдебиетінің мол жанрларының ішіндегі өмірдің тұтқасы, тіршіліктің көзі болған еңбек кәсіпке байланысты айтылатын халықтың нәстият, насихат сөздері, мақал – мәтелдерді, еңбекті дәріптеу, жастарға еңбек адамын үлгі- өнеге етіп ұсыну ертегілері ,мал баққан, еңбек сүйген, қару – жарақ асынып, ел – жұртын мергендікпен асырап – сақтаған қарапайым шаруа адамдарының адал еңбегі арқасында қиындық біткенді жеңіп шығып , мұратына жетуін баяндау арқылы халық «еңбекпен ер көгереді, мұратына жетеді» деп үлгі – өнеге етіп ұсынады. Халқымыз өзінің аңшылық, мергендік, мал шаруашылығына байланысты шығарған әңгіме, аңыз – ертегі, мақал – мәтел, өлең – жырларында жастарды малды дұрыс бағып – қағуға баулуды, аңшылық пен малшылықты өнер деп қарауды, сөйтіп оларды еңбексүйгіш, мал тапқыш, өнерлі азамат етіп тәрбиелеуді негізгі нысана етеді. Жер байлығын тіршіліктің тұтқасы, тоқшылықтың кепілі деп түсінген халық : «Жері байдың – елі бай», «Жердің сәні – егін, ердің сәні білім» деп жер байлығын игеруді, диқан болуды уағыздайды. Кейінгі ұрпақты адал кәсіпке ,ерен еңбекке шақырады. Сондай – ақ, еңбек – кәсіп ,шаруашылыққа байланысты айтылатын өлеңдерден ,аңыз – әңгімелерден халықтың наным – сенімін, діни көзқарастарын аңғаруға болады.
Біріншіден, егіншілікке байланысты туған өлеңдерді талдамас бұрын егіншілікке байланысты наным мен ғұрыптар , салт – жораларға назар аударсақ,ондағы элементтерден адамдардың басқа да шаруашылық қызметіндегі сияқты егіншілікті әдеттен тыс күштің құдіреті, жұмыстың жебеушісі тәңірдің ісі деп түсіндірген. Орта Азияда егін салу иран тілді отырықшы халықтар ортасында пайда болып , дамығандықтан егіншіліктің қамқоршысы және диқандардың бірінші үйретуші ұстазы мифтік кейіпкер қасиетті Бобои Дехкан деп санаған. Түрік тілдес халықтар оны Баба – Дайкан, Диқан – баба ,Декхан – баба деп атап, қауымдық жерлерді, суармалы жерлерді ескіше пайдаланып отырған. Кезеңде оған табынған. Қазақ егіншілері де Диқан бабаға жалбарынып, егіншілік жұмысы басталған сәтте сиынатын. Егіншілікке шығар алдында ауылдың аузы дуалы деген ақсақалының үйінде үлкен қазанға қос көже пісіріліп, қазанымен ауыл сыртындағы қыратты жерге апарылып , сол арада қадірменді қарттар бас қосады екен. Қазан иесі тағам ішіліп болғаннан кейін ертең жер жыртуды бастағалы отырғанын хабарлайды. Ақсақалдар: «Құдай бере берсін. Диқан баба келе берсін ,береке берсін» деп тілеулестігін білдіреді. Бір айта кететін жай, ауыл егіншілері жұмысты бір күнде бастаған.
Диқан баба құрметіне қос көже дайындалып, оны бүкіл ауыл болып ішкен.Қос көже дегені жегілетін қос өгізге саяды. Қос айдау деген ұғым да қос өгізге орай айтылған. Көжеден кейін Құраннан сүре оқылып, «Диқан –баба, қолдай гөр!» деп жалынып –жалбарынған.
Тұқым себу үлкен шеберлікті қажет етеді. Бұл жауапты іс тәжірибелі адамдарға ғана тапсырылатын. Ең алдымен ол жыртылып дайындалған жерді жерағаш арқылы сызып өткен. Оны сүдігерге тақ салып өтеді деп атаған. Сонан соң тұқым себуші:
Бисми – л – лаһир Рахмани –р –Рахим!
Иә, Диқан –баба! Құрт –құмырсқа,
Жан –жануарлардан қалғаны менікі.
Иә, Құдая! Ауадан жаудыр, жерден өндір,
Бала- шағаның несібесіне өзің жеткер!
Деп іске кіріскен. Оның қасынан өтіп бара жатқандардың : «Бір дәнің мың болсын!» деп тілек білдіруі диқанға шабыт береді.
Жер жырту және тұқым себуге байланысты салттар мен ырымдар өте көп. Мысалы, киіз үйдің тесігінен күн көзі түссе, мұны үт деген. Ол ақпанның 19 мен наурыздың 20 аралығында болады. Осыған орай Сырдария бойындағы қазақтарда: «Үйге үт кірді, егіншінің көкейіне құрт кірді» деген мәтел бар. Яғни егінші байыз тауып отыра алмайтын сәт туды дегенге саяды.
Қазақ халқында аңшылық ,мал шаруашылығына қарағанда, егіншілікке байланыстытуған өлеңдерді кенже туған деп қарастырған. Дегенмен, қазақтар ежелден суармалы егіншілікпен айналысқан далалық өзендер мен көлдер жағасынан, тау өзендері мен жылғаларынан , тау етегіндегі бұлақтардан табылған суландыру жүйелері дәлелдейді.
Оңтүстік және Орталық Қазақстанда жүргізілген археологиялық қазбалар қазақтардың егіншілікпен етене шұғылданғанын көрсетеді. Қазақ егіншілігінің тым әріде екені және олардың түп тамыры тереңде , ортаазиялық егіншілігімен еншілес өте жақын екендігін жер өңдейтін құралдарының ,суландыру жүйелері мен ирригациялық құрылыстардың егінді ору және бастыру, сондай –ақ ,егіншілік термині, жоғарыда айтылған сенімі мен ғұрпы растайды. Жекелеген аймақтардағы мал өсіруші қазақтардың егін салумен дәстүрлі түрде айналысқаны тұрмыстық әдет – ғұрып дәлелдемелерінен де белгілі. Мысалы, Жетісудағы қазақтардың негізгі ұйытқысы болып табылатын үйсіндер қыз ұзатқанда жасауға тары түйетін келіні де қосып береді екен. Жаңа түскен келіннің шаруашылыққа икемі бары, жоғы осы келіні пайдалануынан белгілі болған. Ердің құнын 200 жылқы, 1 кілем, 1 кетпен, 1 ақыреттік кездеме төлеудегі малдар мен заттар қатарына кетпенді қосуы да жетісу қазақтары егіншілікпен ерте бастан – ақ айналысқанын айқындағандай.
Қазақтардың аңшылық пен мал бағудан кейінгі баянды кәсәбінің бірі – егіншілік. Бірақ егіншілік қосалқы,көмекші шаруашылық ретінде саналғандықтан, ауыз әдебиетінде бұған байланысты өлең-жырлар төрт түлік мал шаруашылығына қарағанда азырақ. Дегенмен , «ел іші –өнер кен іші» демекші ел арасында егіншілікке байланысты ауыз әдебиеті мұраларын жинау бүгінгі күннің талабы.
Пайдаланған әдебиеттер:
1.Ә.Қоңыратпаев. Қазақ фольклорының тарихы. А. 1991 ж.
2.Б.Уақатов. Қазақ халық өлеңдері А.1974 ж.
3.Н.Келімбетов. Ежелгі дәуірәдебиеті. А.1991 Ж.
4.Қазақ ССР қысқаша энциклопедия №4 том. А.1989 ж
5. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің анықтамасы А.1998 ж.
