Жерді аялайы?

“Жерді аялайы?”
Саба?ты? ма?саты: о?ушыларды жерді? ?адірін, байлы?ын ба?алай білуге, ту?ан таби?атты с?юге ж?не ?ам?орлы?, жанашырлы? сезімге баулу.
Сайыс-саба? т?рінде ?ткізілгендіктен, экологиялы? карта, экологиялы? газеттер, киіз ?й, ?амшы, жалбыз, т?рлі тастар к?рнекілікке пайдаланылды.
Жер – Ана. /домбырамен с?йемелдеп, к?й тартылып т?рды/. О, мені? перзенттерім! Мені? ?ойыным ке?. Сендерді ?р уа?ытта мейірімді ??ша?ыма аламын. Мені? саялы ба?ымды, м?лдіреген таза кіршіксіз ?зен – к?лдерімді, си?ырлы сазды ?нді ??старымды, жалпы таби?ат атаулыны аялап, с?йі?дер. Б?л кейінгі ?рпа?, сендерге аманат.
1 – бастаушы.
Ке? далам мені?, ке?дігіммен керілген,
Тау тасымен табанды етіп ?сірген.
Ш?птері мен г?лдері, ж?пар иісі а??ы?ан,
?зендері мен к?лдері анау, Сарыар?аны? сазынан жаратыл?ан.
 
2 – бастаушы. Жер, жалпы таби?ат – к?ллі тіршілік атаулыны? ??тты ?оныс – мекені, алтын ?я тал бесігі. Барша адамзат ?кіліне ауа, су, жер орта?. Сонды?тан жерді? ?адірін, байлы?ын ба?алай білу, жалпы таби?атты ?ор?ау – баршамызды? міндетіміз. “Жерді аялайы?” та?ырыбында?ы білім сайысы осы міндетті шешуге ба?ытталады.
Сайысты? т?ртібі бойынша ?атысушыларды алты адамнан 2 топ?а б?лдім: ?лдар ж?не ?ыздар тобы. С?ра? ?атысушыларды? барлы?ына жалпы берілді. ?ойыл?ан с?ра?тар?а ?ай топ дайын болса, сол топ жауап беруге келісілді. Бірінші с?ра??а ?лдар тобы жауап берді.
1 с?ра?. Хал?ымызды? т?н?ыш ?алымы кім ж?не ол кісі таби?ат туралы не айт?ан?
?лдар тобы. Хал?ымызды? ма?танышы болып саналатын ?алым, этнограф, зерттеуші Шо?ан У?лиханов, ол кезінде былай деген екен: “Таби?ат пен адам! ?зі?із айты?ызшы, тіршілікте одан ?ажап, олардан ??пия не бар? ?аза?тар д?ниеге ?лкен м?н берді. Таби?атта?ы кейбір жануарлар мен ??старды, к?шпелі т?рмыс?а ?ажетті заттарды киелі деп ?астерледі. Осы айтыл?андарды ??рмет т?ту адам баласына байлы? пен ба?ыт, ??т ?келеді.”
2 с?ра?. Б?л айтыл?андарды пысы?тау ?шін ?андай жыр жолдарын тілге тиек етуге болады?
?ыздар тобы.
?асиетті с?з береді “Кие” деген,
Киеліге жоламас к?йе деген
Е? алдымен б?л с?зді с?йеді екен.
Тірі н?рсе – ш?п деген, к?гал деген
К?кті ж?лса, болады обал деген,
Ата – анамыз жылан?а ?йге кірген
А? с?т ??йып басына, “Жо?ал” деген.
3 с?ра?. Халы? таби?атта?ы ?здері ?астерлейтін жерлерді ?алай ата?ан?
?лдар тобы. Халы? таби?атта?ы ?астерлейтін жерлерді “?улие б?ла?”, “?улие а?аш” деп, ?арлы?аш, а??у, ?лар, т.б. ??стар мен жануарларды жа?сылы?тын жаршысы, ба?ытты? басшысы, тіршілікті? иесі деп оларды? ?ясын б?збау?а, балапандарын ж?бірлеп, ?здерін ?лтіруге м?лдем р??сат етпеген, балапандайтын, т?лдейтін кездерінде ??стар мен жабайы андарды аулау?а тыйым сал?ан.
4 с?ра?. ?ор?ыт атаны? артында ?ал?ан ?андай ?сиет с?здерді білесіздер?
?ыздар тобы. ?ор?ыт атаны? ?сиет с?здерінде айтылатын “?ара таулары? ??ламасын, саялы а?аш сынбасын” деген ??ымдар – айналада?ы?ды аялай біл деген аталы с?з. “?ара?айды? т?бінен ?йіріп ал?ан ?обызым” деген ?ле? жолдарында ?лкен м?н бар.
5 с?ра?. ?аша?ан а?ын адам ?мірінде орманны? ?аншалы?ты ма?ызды екенін ?алай тол?а?ан?
?лдар тобы:
Жаны? сая табатын
Орман бол?ан б?л - а?аш,
?оры??анда жал?ыз?а
?ор?ан бол?ан б?л – а?аш,
Найзасына батырды?
Сап та бол?ан б?л – а?аш,
К?ріп пенен ?астерге
?уат бол?ан б?л – а?аш.
6 с?ра?. Халы? таби?атты? ?ажап к?ркі саналатын орман – то?айды ?ай ?ле?мен ?астерлеген ж?не орманды неге те?еген?
?ыздар тобы. “?араорманым” деген ?ле? жолдарын арнап, былай жырла?ан:
Киінген келіншектей о?алы орман
Секілді жан?а сая, мал?а ?ор?ан
Бабамыз бауырында малын ба?ып
?й салып, ??ры? алып, уы? жон?ан.
Осында таби?атты? бар а?ылы
К?ркейген келбетінен дала сыны.
А? ?айын, жасыл – желек ?ара?айлар,
Секілді к?зімізді? ?арашы?ы.
7 с?ра?. Таби?атты ?ор?ау туралы ананы? ?андай ?сиет с?здері бар?
?ыздар тобы.
“?я б?зба! Балапан?а тиме” деп,
?рсушы еді, мені? анам, к?йгелек
“Жас шыбы?ты сындырма” деп ?рсатын,
Шы??анымда “т?лпарымды” с?йрелеп,
“?я б?зба! Б?зба” деймін балама
?сиеті? ?андай ?ажап, жан ана!

8 с?ра?. Заманымызды? ма?танышы, тау – кен зерттеуші геолог, т?н?ыш ?алым, академик ?.И.С?тбаев туралы не деген?
?лдар тобы. “ Ту?ан жерді? ?ара тасын ма?тан ете білмеген азамат б?где жерді? алтын тасын да ма?тап жарытпа? емес”. Оны? та?ы да таби?ат?а арна?ан мынадай ма?алдары бар. “Жер – байлы? к?зі”, “Жер – ырыс ке?дігі”, “Жері байды? – елі бай”.
9 с?ра?. Жо??ар шап?ыншылы?ы кезінде ел ту?ан жерінен босып, к?ше ж?нелгенде кім ?йін жы?пай, ж?ртта отыр?ан? Оны? себебін ?алай т?сіндіруге болады?
?ыздар тобы. ?арлы?ашты? ?ясында балапаны бол?анды?тан, ?йін жы?пай, ж?ртта отыр?ан Т?ле би еді. Сонды?тан оны “?арлы?аш ?улие”, “?арлы?аш би” деп атап, ерекше ??рметтеген.
 
Ей, адамдар!
?алай ?ана ?атыгездік жасайсы?.
Ол ана? ?ой, ал сен кенже ?лысы?.
Отанын, ту?ан жерін с?йетін ?лтжанды азаматтар т?рбиелеуде танымды? ой ?рекеттерін дамытатын т?рбие са?аттарыны? ма?ызы зор.
?орытынды: ?атыс?андары?ыз?а к?п-к?п рахмет, ?ош сау-саламат болы?ыздар!!