Салтым - асыл қазынам

Тақырыбы: салтым – асыл қазынам         

Мақсаты: білімділік – білім деңгейін көтеру, жетілдіру, шығармашылық белсенділіктерін арттыру;

                  Тәрбиелік – оқушыларды жан-жақты білімді болуға, салт-дәстүрді құрметтеуге, сақтауға, қонақ қарсы алуға, ұқыптылыққа, инабаттылыққа, әдептілікке тәрбиелеу;

                   Дамытушылық – атамұраны, ой-өрісін, ойлау қабілетін дамыту, этика-эстетикалық талғамдарын арттыру, дүниетанымын, ой-өрісін кеңейту.

         Көрнекілігі: киіз үй, нақыл сөздер, қоржын, асық, ұлттық киімдер менұлттық тағамдар, қазақтың ою-өрнектері, буклеттер, дайын қол бұйымдарыт.б.

         Барысы: Ұйымдастыру кезеңі

А) оқушыларды, бөлмені сабаққа дайындау;

ә) Қонақтарды қарсы алу;

б) «Салтым – асыл қазынам» атты тәрбие сағатын бастау.

         Сабақ «Бастаңғы» салт-дәстүрімен басталады.

Әжесі мен немересі әңгімелесіп отырады.

         Немересі: Әже, осы әкемнің атын не себепті «Жолдыбай» деп қойғансыз?

         Әже: Е-е, балам, ертеректе адамның есімін ырымдап, қай уақытта туылса, сол мезгілге лайықтап қойған. Ол кезде тауға көшіп жатқан кезіміз еді. Сол жолда келе жатып болған жағдай болғаннан кейін осылай деп қойғанбыз. Ондай есімдер көп қой.

         Немересі: Әже, бүгін әкем мен апамның қыдырып кеткенін пайдаланып балаларға бастаңғы жасап жіберейікші.

         (Әжесі ойланып отырып рұқсат береді).

         Әже: Жарайды, балам, шақырсаң шақыра ғой, тек шуламай тәртіпті өткізіңдер.

         Немересі жүгіріп кетіп құрбыларын шақырып келеді. Барлығының қолдарында тағамдары бар. Дастарханға қойылады.

         Нан – тіршілік нәрі. Нана барлық тағамнан үлкен, сондықтан дастарханға бірінші нан қойылады. Нан бар жерде ән бар.

         Бауырсақ. «Бауырмал, татушыл, жақыншыл деген мағынаны білдіреді» деп бауырсақ қойылады.

                   Қымыз, айран, сүзбе, саумал шұбаты,

                   Қатық, тосап, жент – адамның қуаты.

                   Қаймақ, көже, ақ ірімшік, сүт, уыз,

                   Қазағымның сүт тағамы – бұл аты.

         Сүттен істелінген тағамдар қойылады. Әжесі бауырсақ туралы түсінік береді.

         Немересі: Әже, осы біз білмейтін салт-дәстүрлеріміз көп-ау деймін. Өткенде біздің әжеміз «Енді күн жылынса киіз басамыз, соған «қой бастыларыңды» дайындай беріңдер» деп көршілерге айтып жатыр, ол қандай дәстүр?

         Әже: Ә-ә, «қой басты» деген. ертеде киіз басушылар, киіз тебу, пісіру кезінде оны үй арасында домалата жүріп, бір үй тұсына келгенде «Қой басты» деп айқай салады, үй иесі киіз басушыларға құрт, май, шай немесе қой сойып, дастарханға шақырып тамақ берген.

         Қыз: Ал «Шарғы» деген не?

         Әжесі жауап береді.

         Әже: «Шарғы» деген – дәстүр. Өзіне таяу сіңлісіне басындағы орамалды ұзатылған қыз береді. Бұл ендігі кезек сенікі деген мағына екен. Бұрын қыздер басына орамал тағып шыққан.

         Қыз: Қыздар, сендер «біз шаншар» деген салтты білесіңдер ме?

         Қыздар: Жоқ, жоқ, ол қандай салт?

         Қыз: Мен өткенде кітаптан оқыдым. «Біз шаншар» салты «жаушы» орнына жүреді екен. Бұрындары ақсақалды кісілер бір топ ер азаматтар бойжеткен қызы бар үйге түсе қалады. Қандай шаруамен жүргенін айтпайды. Ел шаруасын, амандық білген болып, қонақасын ішіп аттанып кетеді. Әдеп бойынша ел ішінде бір топ адам бұлай жүрмейді. Олар кеткеннен кейін отағасы мен отанасы қонақтар отырған жерді қарап, одан шаншулы бізді тауып алады. Бұл «Бізде ұл бар, сізде қыз бар, құда болайық» дегенді білдіреді екен.

         Қыздар: О,о, біз білмейтін салт – дәстүрлер көп екен ғой, ол кітапты оқиық.

         Қыз:  Әй, құрбылар, енді жұмбақ шешіп, мақыл – мәтелдер айтайық. Қане, кім жасырады?

         Жұмбақтар:

                   1)Бір итім бар қабаған,

                   Аузына темір жамаған. (Кебеже)

                   2)Атқа арта салдым,

                   Ішіне толтырып арпа салдым. (Қоржын)

                   3)Судан ғайып,

                   Әжемде бар қос қайық. (Кебіс, мәсі)

                   4)Көк тіреп тұрған,

                   Көп таяқты буған. (Басқұр)

                   5)Мата қиындыларын қидаладым,

                   Қимай оны қызға арнадым. (Құрақ)

         Мақал – мәтел

                   1)Ердің қасиеті ерлігінде,

                   Қыздың қасиеті жүзігінде.

2)Сырғаның көздерінде ұлттың ұлылығы бар,

                   Оны түсінген қыздың жүрегінде сыры бар.

         Осы кезде даладан немересі жүгіріп келіп табалдырықты, есікті керіп тұра қалады.

         Әже: Балам, есікті кермей, табалдырықтан бері өт, ішке кір. Бір жаңалық айтайын деп келдің бе, ентігіп тұрсың ғой?

         Немересі: Иә, әже, сүйінші!

         Әжесі: Қалағаныңды ала ғой балам. Ол не?

         Немересі: Қой егіз қозы тауыпты, сондай бір әдемі.

         Әжесі: Жақсы болыпты ғой, балам! «Құтты қонақ келсе, қой егіз табады» деген, мына жолдастарың құтты қонақ болды ғой.

         Қыз: Әже, онда қозының біреуін мен алайыншы.

         Әжесі: Бұл «Наурыз төлі» деп аталады, төл басы ретінде қараған, төл басы сатылмайды, ешкімге сыйға берілмейді. Сондықтан келесі кезекте берейін, жарай ма? Сен ренжіме.

         Қыз: Қыздар, енді «Жүзік салар» ойынын ойнайықшы.

         Ойын ойналады. Айыптылар ән айтады.

         Ән: «Ақ дастархан»

         Немересі: Әже, ауылға біреулер көшіп келе жатыр.

         Әжесі: Не дейді?! Әй, қыздар, тез ақ алып келіңдерші, халық дәстүрінде ауылға келген көштің алдынан шығу – адамгершілік, болашақ көршілік парыз, ақ алып алдынан шығайық. Ол дәстүрді «Ақ алып шығу» дейді, шырақтарым.

         Қыздар: (тобымен) Неге, әже, неге?

         Әже: Жаңа көршімен «Осы ақтай таза, дәмді болайық» деген тілек, қарағым.

         Сөйтіп ақ алып шығады, келгендерге тілек айтып ақ ішкізеді. Келгендер рахметін айтады.

         Балалар: Әже, жүктерін түсіруге көмектесейік. (орындарынан тұрады.)

         Әжесі: Қарақтарым, тамақтың бетін жауып қойыңдар деп әжесі ескерту жасайды.

         Көш қонып болғанша қазақтың ұлттық «Хан талапай», «Бес тас» ойындары ойналады. Көршілер жайғасып болғаннан кейін тобымен ол үйдің босағасын майлауға барады.

         Әже: Қоныс құтты болсын, қарақтарым. Жаңа үй алып көшіп келгеннен кейін жаңа босағасын «Босаға майлау» дәстүрін жасап келдік. Бұл үйің көптің үйі болсын деген ұғымды білдіреді, қарақтарым. (Босаға майланып, төрге жайғасады.)

         Көршілер: Рахмет, мен де кәдемді жасайын. (Орамал береді.)

         Әже: Қарақтарым, жаңа көшіп келген үйді «Ерулікке» шақырған қазағымның ежелден келе жатқан салты бар. «Ағайынның аты озғанша, көршінің тайы озсын» деген, үйге шақыра келдім.

         Көрші: Рахмет. Ұлттық «Ақ сандық, көк сандық», «Үйімнің үстінде кім?» ойындары ойналады.

         Жігіт: Әзіл – қалжыңы жарасқан адамдар бір – бірінің үйіне бас қосып отырудың сылтаулары көп қой. Мына үйге «Қазан шегелей» барайық, жүріңдер. (Көршінің үйіне барады.)

         Жігіт: Осы үйдің қазанын шегелей келдік, қарсы емессіздер ме?

         Үй иесі: (Әзілмен) Жақсы болды ғой «қазан шегелейтін» шебер таппай отыр едік.

         Қыз: Кеше «Төле би» аулына бесік тойға барып едім, содан кішкене шаршап отырғаным.

         Жігіт: Мен де «Абай» аулының «Тоқым қағарында» болып келдім.

         Қыз: «Тоқым қағар» деген де дәстүр бар ма?

         Жігіт: «Тоқым қағар» деген «бәсіре» атына мініп алғаш алыс сапарға аттанарда «Жол аяқ» немесе «Тоқым қағар» береді. Мал сойылып, үлкен-кішіні шақырып қонақ етеді. Ондағы мақсат «Сапарым сәтті болып, аман – есен оралсам» деген ақ тілекпен шыққан шын ниет. (Бата беріп шығарып салады.)

         Қыз: (Кіріп келіп) Сіздерді «Қара қия » аулы «қапқағарға» шақырып жатыр, «қапқағар» деген де дәстүр бар ма?

         Әже: Иә, балам, қыс аяқталып, көктем басталғанда ет сүрленіп, азая бастайды. Ол ет қапта болады. Сол кезде ет асылып, аздап адам шақырылады. Бұл дәстүр «ет қайтар» деген ұғымды білдіреді, ал қаптың ең соңғысын асып бөліп жейді. Мұны «қапқағар» дейді.

         Қыз: «Естімеген елде көп» демекші салт-дәстүріміз көп екен ғой,- дейді.

         Осы кезде бір кісі: Қой, барсақ, барайық. Халқымыз «Шақырған жерден қалма, шақырмаған жерге барма» деген. Сондықтан шақырған жерден қалмайық. (қозғала бастайды.)

         Жігіт: Бата беру – ақ ниеттен туған жерқын салт. Ақ тілек айту – ежелден келе жатқан дәстүр, бата беріңіз.

         Қария бата береді. Сабақ соңында оқушыларға рахмет айтылады.