( ?лы Абай К?нанбай?лыны? ту?анына 170 жылды?ына арнал?ан
10 сынып о?ушыларыны? арасында ?ткізілген ашы? сайыс-саба?)
Абайды о?ы, та?ыр?ан, басы? шай?а,
А?ынды?ты? ?уаты есі?ді алып,
Бас алмастан о?ырсы?, ?айта-?айта.
С. Торай?ыров
«?аза?ты? бас а?ыны – Абай ??нанбаев» деп Ахмет Байт?рсынов айт?андай ?аза? ?дебиетіне Абай кіргізген жа?алы? к?п. ?аза? ?ле?іне ?лгі, ?рнек берген, т?рін к?бейткен Абай атамыз.
Абай ?дебиетке, ?ле?- жыр?а б?рыннан орна?ан теріс пікір, теріс ??ымды жо?алтып, ж?ртты? ойын т?рбиелейді.
?зіні? а?ынды? ма?сатын «Мен жазбаймын ?ле?ді ермек ?шін» деген ?ле?інде к?рсетеді. ?ле?ні? ермек емес, ?нер екенін ыл?и баса айтады. ?з ?нерін халы? м?ддесіне ж?мсауды ма?сат етеді.
«?нні? де естісі бар, есері бар» деп, ?н ты?дауды ж?не айту?а ты?даушы мен айтушы да эстетикалы? тал?ам болу керек екенін айтады.
Ты?даушы мен айтушы к?бі надан,
Б?л ж?ртты? с?з танымас бір парасы, - дейді а?ын.
Абай батыс м?дениетінен ?ылым негіздерін, к?ркем ?дебиетті ?йренуді уа?ыздайды. Абай шы?армаларында?ы таби?ат лирикаларында таби?ат пен адам ны? бейнесі, іс-?имылын а?ын ?йлестіре жырлап, ?рі таби?ат к?ркемдігіне о?ушы мен ты?даушыны ?ызы?тырады, ?рі сол кездегі адам бейнесін суреттеп к?ркемдікті, адамгершілікті сезіндіре, ?серлендіреді.
Абайды? б?л та?ырыпта?ы т???ыш ?ле?і – «Жаз» (1886). Осы ?ле?ні? ?зінде Абай а?ынды? м?дениеті іріленген, шебер ?нер иесі. М?нда жаз?ы таби?атты? к?ркем к?рінісі мен неше алуан ?ызы?ты ??былыс ас?ан шеберлікпен суреттеледі. К?рініс, ??былыстарды? бейнелері жар?ын. К?к орай шал?ыны мен б?йшешегітолыс?ан жайлау мен ?лі ?онып ?лгермеген ауылды? ?арбалас тіршілігі, ?имыл-?оз?алысымен т?гелдей суретке т?седі.
?ыс таби?атын Абай ?оз?алыс-?рекеттегі к?йде алады. Біра? б?л ?рекет таби?аттан г?рі, адамны? – жанды тіршілікті? ?рекетіне ??сайды. Абай ?ысы Н. Некрасовты? «Аяз атасы» т?різдес.
А? киімді денелі,а? са?алды, Со?ыр мыл?ау танымас тірі жанды, ?сті-басы а? ?ырау,т?сі суы?, Бас?ан жері сы?ырлап,келіп ?алды.
Абай?а дейінгі ?дебиетте ?ысты жанды адам (шал) бейнесінде суреттеу ?деті болма?ан. Б?л Абай жа?алы?ы. «Жаз?ыт?ры», «К?з», «?араша желто?санмен сол бір-екі ай» ?ле?дерін сол мезгілді? ?зіне т?н суреттерімен жырлайды.
Сондай ты? арнаны ?з т?сында?ы ж?не ?зінен кейінгі ?аза? ?дебиетінде б?дан былай?ы жол етемін деп «бас?а шауып,т?ске ?рлеген» жа?а заман а?ынын біз е? ал?аш к?лемді т?рде «?ансонарда» деген ?ле?інен к?ре бастаймыз. Жа?аша берілген тау бейнесі,кеше ?ана ?зі?із ж?ріп ?ткен жерлерді?,адыр тауларды? ой-?ырын, жотасы ?орым тастарын,?ия беттерін, соны ?ар?а т?скен іздерімен д?л ?ана, т?гел к?рсетеді.
Абай таби?атты жырлау?а кейін де оралып отыр?ан. Б?л т?р?ыда?ы с?тті ізденістеріні? ?атарына оны? «Желсіз т?нде жары? ай», «К?ле?ке басын ?зартып» ?ле?дері жатады. Б?ларда таби?атты сырттай тамашаламай, ?ле? кейіпкеріні? к??іл-к?йімен, ішкі сезіммен табыстыра,?штастыра суреттейді. Адам мен таби?атты? бірлігі та?ырыбын ?лем поэзиясынан ала отырып, Абай ?аза? ?мірімен байланысты ке? дамытты.
«Абайды? таби?ат лирикасы,?сіресе жылды? т?рт мезгілін суреттейтін ?ле?дері – к?шті а?ынды? шеберлікпен, зор м?дениетпен жазыл?ан аса с?лу,сырлы жырлар. Б?ларды? композициялы? к?рылысында да ?зіндік ?згешелік бар.» деп Зейнолла ?абдоллов а?мыз айт?андай,?лы а?ын м?расы ту?ан хал?ы ?шін еш?ашан сар?ылмайды. Себебі – ту?ан елмен,?скен жерін Абай оны? оты мен суына т?сіп,к??іреніп, тебіренген болса, б?гін елі де оны соншама ??рметтеп,?лпештеп с?йеді. «?лді деуге бола-ма, ойла?даршы, ?лмейт??ын артына с?з ?алдыр?ан.» деп атал?ан саба?та ?аза? поэзиясыны? ас?ар биігі, кеме?гер, дана ойшылымыз Абайды? ?негелі ?мірі мен ?шпес ?ле?дерін,?ибратты с?з м?расын, шы?армаларын тере? ме?герту; а?ын шы?армашылы?ыны? ??діреттілігін, а?ынны? ?лылы?ын таныту, ?орытындылау ж?не оны? шы?армалары туралы ты? м?ліметтер беру ма?сат етіп ?ойылды.
Абай ?ле?дерін ме?герту, жат?а айту, ?ле?ді талдау машы?ын жетілдіру. О?ушыларды? шы?армашылы?пен ж?мыс істеуіне ы?пал ету,ойлау ?абілетін, с?йлеу м?дениетін жетілдіру.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
( Ұлы Абай Кұнанбайұлының туғанына 170 жылдығына арналған
10 сынып оқушыларының арасында өткізілген ашық сайыс-сабақ)
Абайды оқы, таңырқан, басың шайқа,
Ақындықтың қуаты есіңді алып,
Бас алмастан оқырсың, қайта-қайта.
С. Торайғыров
«Қазақтың бас ақыны – Абай Құнанбаев» деп Ахмет Байтұрсынов айтқандай қазақ әдебиетіне Абай кіргізген жаңалық көп. Қазақ өлеңіне үлгі, өрнек берген, түрін көбейткен Абай атамыз.
Қазақ ақындық өнерін нағыз халықтық, ұлттық биік дәрежеге көтерген, тұнғыш кемеңгер, қалам қайреткері – Абай.
Абай әдебиетке, өлең- жырға бұрыннан орнаған теріс пікір, теріс ұғымды жоғалтып, жұрттың ойын тәрбиелейді.
Өзінің ақындық мақсатын «Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін» деген өлеңінде көрсетеді. Өлеңнің ермек емес, өнер екенін ылғи баса айтады. Өз өнерін халық мүддесіне жұмсауды мақсат етеді.
«Әннің де естісі бар, есері бар» деп, ән тыңдауды және айтуға тыңдаушы мен айтушы да эстетикалық талғам болу керек екенін айтады.
Тыңдаушы мен айтушы көбі надан,
Бұл жұрттың сөз танымас бір парасы, - дейді ақын.
Абай батыс мәдениетінен ғылым негіздерін, көркем әдебиетті үйренуді уағыздайды. Абай шығармаларындағы табиғат лирикаларында табиғат пен адам ның бейнесі, іс-қимылын ақын үйлестіре жырлап, әрі табиғат көркемдігіне оқушы мен тыңдаушыны қызықтырады, әрі сол кездегі адам бейнесін суреттеп көркемдікті, адамгершілікті сезіндіре, әсерлендіреді.
Абайдың бұл тақырыптағы тұңғыш өлеңі – «Жаз» (1886). Осы өлеңнің өзінде Абай ақындық мәдениеті іріленген, шебер өнер иесі. Мұнда жазғы табиғаттың көркем көрінісі мен неше алуан қызықты құбылыс асқан шеберлікпен суреттеледі. Көрініс, құбылыстардың бейнелері жарқын. Көк орай шалғыны мен бәйшешегітолысқан жайлау мен әлі қонып үлгермеген ауылдың қарбалас тіршілігі, қимыл-қозғалысымен түгелдей суретке түседі.
Қыс табиғатын Абай қозғалыс-әрекеттегі күйде алады. Бірақ бұл әрекет табиғаттан гөрі, адамның – жанды тіршіліктің әрекетіне ұқсайды. Абай қысы Н. Некрасовтың «Аяз атасы» тәріздес.
Ақ киімді денелі,ақ сақалды, Соқыр мылқау танымас тірі жанды, Үсті-басы ақ қырау,түсі суық, Басқан жері сықырлап,келіп қалды.
Абайға дейінгі әдебиетте қысты жанды адам (шал) бейнесінде суреттеу әдеті болмаған. Бұл Абай жаңалығы. «Жазғытұры», «Күз», «Қараша желтоқсанмен сол бір-екі ай» өлеңдерін сол мезгілдің өзіне тән суреттерімен жырлайды.
Сондай тың арнаны өз тұсындағы және өзінен кейінгі қазақ әдебиетінде бұдан былайғы жол етемін деп «басқа шауып,төске өрлеген» жаңа заман ақынын біз ең алғаш көлемді түрде «Қансонарда» деген өлеңінен көре бастаймыз. Жаңаша берілген тау бейнесі,кеше ғана өзіңіз жүріп өткен жерлердің,адыр таулардың ой-қырын, жотасы қорым тастарын,қия беттерін, соны қарға түскен іздерімен дәл ғана, түгел көрсетеді.
Абай табиғатты жырлауға кейін де оралып отырған. Бұл тұрғыдағы сәтті ізденістерінің қатарына оның «Желсіз түнде жарық ай», «Көлеңке басын ұзартып» өлеңдері жатады. Бұларда табиғатты сырттай тамашаламай, өлең кейіпкерінің көңіл-күйімен, ішкі сезіммен табыстыра,ұштастыра суреттейді. Адам мен табиғаттың бірлігі тақырыбын әлем поэзиясынан ала отырып, Абай қазақ өмірімен байланысты кең дамытты.
«Абайдың табиғат лирикасы,әсіресе жылдың төрт мезгілін суреттейтін өлеңдері – күшті ақындық шеберлікпен, зор мәдениетпен жазылған аса сұлу,сырлы жырлар. Бұлардың композициялық кұрылысында да өзіндік өзгешелік бар...» деп Зейнолла Қабдоллов ағмыз айтқандай,ұлы ақын мұрасы туған халқы үшін ешқашан сарқылмайды. Себебі – туған елмен,өскен жерін Абай оның оты мен суына түсіп,күңіреніп, тебіренген болса, бүгін елі де оны соншама құрметтеп,әлпештеп сүйеді. «Өлді деуге бола-ма, ойлаңдаршы, Өлмейтұғын артына сөз қалдырған...» деп аталған сабақта қазақ поэзиясының асқар биігі, кемеңгер, дана ойшылымыз Абайдың өнегелі өмірі мен өшпес өлеңдерін,ғибратты сөз мұрасын, шығармаларын терең меңгерту; ақын шығармашылығының құдіреттілігін, ақынның ұлылығын таныту, қорытындылау және оның шығармалары туралы тың мәліметтер беру мақсат етіп қойылды.
Абай өлеңдерін меңгерту, жатқа айту, өлеңді талдау машығын жетілдіру. Оқушылардың шығармашылықпен жұмыс істеуіне ықпал ету,ойлау қабілетін, сөйлеу мәдениетін жетілдіру.
Оқушыларға эстетикалық,экологиялық тәрбие беру,поэзияға деген сүйіспеншілігін арттыру, Абайдың даналығын үлгі ету.
Әңгімелеу,түсіндіру,сұрақ-жауап,көрнекілікпен жұмыс, шығармашылық жұмыс,баяндау әдістерін қолдану.
Абай портреті, табиғат көріністері интерактивті тақта арқылы, слайдтар арқылы көрсетіліп отырады.
Сабақ барысы: Сәлемдесу, сабақ мақсаты мен мазмұнын түсіндіру: Сайысты бастамас бұрын, жалпы Абай өмірі, шығармашылығы жайында қысқаша айтып өткен соң, оқушыларға сұрақтар қоямын. Себебі, оқушылар өз ойларын ортаға салады.
Абай кім?
Биыл Абай Құнанбайұлының туғанына қанша жыл болады?
Абайдың неше қара сөзі бар?
Абайдың жыл мезгілдерін суреттеген өлеңдерін атаңыздар?
Абайдың қандай өлеңдерін жатқа білесіңдер?
Абай өмірі жайлы кім жазды?
Мұражай,әндері жайында не айтамыз?
Абай атында не бар?
Жақсы,балалар, сендер Абай атамыз жайында өз ой-пікірлеріңді, білімдеріңді ортаға салдыңдар. Енді, сендер екі топ болып жарысқа қатысасыңдар ( олар мынандай бағытта білім сайысына түседі,өлеңді мәнерлеп оқу,өнер,тест,сұрақтарға жауап беру,сахналық көрініс).
Сәлемдесу. Таныстыру. Әр топ ортаға шығып,өздерінің ұранын,газет,эмблема,буклеттерін қоғайды,өз топтарын таныстырады.
(І-топ-«Қыс»,ІІ-топ-«Күз»)
Екі жақтың жетекшілері шығып,өздеріне қойылған ат бойынша табиғаттың осы мезгілдеріне байланысты қысқаша сипаттама береді.
Әр топ ортақ тапсырмалар бойынша сұрақтарға жауап береді,тапсырмаларды орындайды.
Мәнерлеп оқу сайысы. (Әр топтан бір оқушы шығып, Абайдың бір өлеңін жатқа айту керек.)
Өлең- сөздің патшасы,сөз сарасы, Қиыннан қиыстырар ер данасы. Тілге жеңіл, жүреккке жылы тиіп, Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы. (Тақтада осы өлең жолдары көрсетіліп тұрады)
Өнер сайысы: (Әр топтың бір мүшесі шығып, Абайдың әнін айту керек)
Ұйықтап жатқан жүректі ән оятар. Үннің тәтті оралған мәні оятар. Кейі зауық,кейі мұң,дертін қозғап, Жас балаша,көңілді жақсы уатар. (Тақтада осы өлең жолдары көрсетіліп тұрады)
Білім сайысы: А) Тест. В) Сұрақтар.
Мақсатым-тіл ұстартып,өнер шашпақ, Наданның көңілін қойып,көзін ашпақ. Үлгі алсын деймін ойлы жас жігіттер, Думан- саулық,ойда жоқ,әуел баста-ақ. (Тақтада осы өлең жолдары көрсетіліп тұрады)
Тест сұрақтары:
Абайдың туған жері? А) Семей уезі Ә) Қостанай Б) Қарағанды
Табиғат лирикасы А) «Жаз»,Ә) «Бойы бұлғаң» Б) «Дүтбайға»
«Қалың елім,қазағым,қайран жұртым» -қай өлең түрі? А) Сыншылдық Ә) Табиғат Б) Махаббат
Абай аудармасын тап? А) «Татьяна әні» Ә) «Қор болды жаным» Б) «Күз»
Абайдың сөз өнері,ақындық туралы өлеңін тап? А) «Өлең-сөздің патшасы» Ә) «Аттың сыны» Б) «Масғұт»
Абай өлеңдерін жинап, баспаға ұсынған кім? (Кәкітай Ысқақұлы)
Лермонтовтан аударған әні. («Қараңғы түнде тау қалғып»)
Абайдың аяқталмаған поэмасы? («Әзімнің әңгімесі»)
Абай айтқан бес асыл мен бес жаман қасиеті (а)талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым; ә) өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, мал шашпақ)
«Тегінде адам баласы адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озбақ. Одан басқа нәрселермен оздым деген ақымықтық». Бұл- Абайдың нешінші қара сөзі. (18- қара сөзінен)
Абай өлеңдері басылып тұрған тұңғыш газеттің аты. («Дала уәлаяты»).
Абай оқыған медресе. («Ғабұл-Жаппар», «Ахмет- Риза»).
«Тамағы тоқтық,
Жұмысы жоқтық
Аздырар адам баласын...» Қай өлеңнен үзінді? («Сегіз аяқ»).
«Дүниеге көзімді ашқан...» Абайдың осы сөзін арнаған өмірдегі ұстазы кім болды? (Михаэлис)
Топ атауларына байланысты әр топқа жекелеме сұрақтар:
«Қыс» тобына арналған сұрақ:
Ақын қысты қандай бейнеде суреттеген?
(Абай қысты ақ киімді, денелі, ақ сақалды шалға теңейді. Оның үсті-басын ақ қырау басқан, түсі суық, ешкімді көрмейтін соқыр, мылқау тұлғада суреттеген. Қысты тойымсыз, сұрамшақ құдаға теңеп, оның басталуы, елдің мазасын алып, әлек салған каһарлы, қайырымсыз қонақтаң келгені сияқты етіп суреттеген.)
Қыстағы адам тіршілігі қалай суреттелген?
(Тынышсыз жайған қар, бұрқылдап соққан боран әуес көріп жүгірген балалардың бетаузынүсік шалған. Боранға қарсы қарай алмай қабаттап киінген малшылар, ашыққан мал, қыспен бірге қабаттасып, малға ауыз салған аш қасқыр-қыстың көңілсіз көрінісі бейнеленген.)
«Күз» тобында арналған сұрақ:
Өлеңде күздің қандай белгілері суретталген?
(Күз келіп, аспанды сұр бұлт торлаған, жерді басқан дымқыл тұман. Бұрынғыдай жасыл шөп, бәйшешекжоқ. Ойнап күлген жастар мен шулаған балалар да көрінбейді. Ағаштар да жапырағынан айырылған көрікте)
Өлеңде ауыл тұрмысы қандай бейне тапқан?
(Адамдардың бәрі өз қамдарын жасап жүр. Біреулері тері илеп, жыртық киімдерін бүтіндеп, жас әйелдер енесіне жіп иіртеді. Туырлық жамайды. Ауыл бейнесі көңілсіз. Күндегі ойын-сауық пен күлкі де естілмейді.)
5. Сахналық көрініс. Әр топ ақынның өмірі мен шығармашылығы жайында көрініс көрсетеді. Сабақ соңында топтардың жауаптары мен көрсеткен өнерлеріне сай өз бағаларын алып, марапаттап, сабағымызды ақынның дана сөзімен аяқтаймыз:
