Киіз үй және оның жасалуы

Сабақтың тақырыбы: Киіз үй және оның жасауы, қазақ халқының тұрмысындағы кілем бұйымдары, қазақ халқының әдет-ғұрыптары, дәстүрлері.

Сабақтың мақсаты: а) білімділік: қасиетті де киелі деп келе жатқан киіз  үйдің тарихы мен құрылысымен және қазақ халқының тұрмысындағы бұйымдар, әдет-ғұрыптары, дәстүрлеріне түсінік беру.

                                     ә) дамытушылық: оқушыларды киіз үйдің жабдықтары және жасауларының орналасуы, қазақ халқының әдет-ғұрыптары, дәстүрлеріне жеке-жеке түсініктеме беріп, олардың ой өрісін дамыту.

                                    б) тәрбиелік:  салт-дәстүрімізді сақтауға, одан әрі дамытуға тәрбиелеу, шығармашылық көз-қарастарын қалыптастыру.

Сабақтың түрі: жаңа сабақ.

Сабақтың типі: аралас.

Көрнекілік: тірек-сызбалар, суреттер.

Сабақтың барысы:

Ұйымдастыру кезеңі:

1. Оқушыларды түгелдеу, назарын сабаққа ауару.
2. Сабаққа дайындығын тексеру.

Үй тапсырмасын сұрау:

1. Интерьер дегеніміз не?
2. Сәулетші  және дизаинер мамандығы туралы не білесіңдер?
3. Тұрғын үй гигиенасы дегеніміз не?

Үй тапсырмасын пысықтау, жаңа сабаққа оқушылардың зейінін аудару.

Жаңа сабақ түсіндіру.

        Киіз үй – мал баққан көшпелі халықтардың қысы-жазы отыратын өте қолайлы және төзімді баспанасы. Киіз үй - тез құрылып,  сағатта жинап, 1 күймеге артылған.

Киіз үй тек қазақ халқының ғана емес, бүкіл түркі, тіпті оған көршілес елдердің де тұрақ мекені.

 Қыста жылы, ал жазда салқын болады. Көлеміне және сыртқы кейпіне қарай әртүрлі болып келеді. Шығу тарихы біздің заманымызға дейінгі ғасырларды  дәріптелді.

Тағы бір ерекше айта кетерлік жай біздің киіз үиіміз тек баспана ғана емес, ол сәулет, құрылыс, сурет, қолөнер сияқты бірнеше өнердің басын құрайтын ғажайып туынды десек артық емес.

Енді киіз үйдің құрылысы мен жасалу жолдарына, жалпы этнографиялық ерекшеліктеріне және тоқталайық.

Киіз үйдің негізгі қанқасын – киіз үйдің сүйегі деп атайды. Олар: кереге, уық, шаңырақ, есік немесе сықырлауық. Бұл сүйектері көлеңкеде кептірілген талдан, жіңішке қайыңнан немесе теректен жасалады. Киіз үй жасаудың өзіндік ерекшеліктері бар. Оны тек шебер-үйші жасайды.

Қазақ үйлері пайдалануына, сән салтанатына қарай бірнеше түрлерге бөлінеді. Мысалы: қара үй (3 қанат ), қоңыр үй (4 қанат), боз үй (5 қанат), ақ үй (6 қанат), ақ ала орда (8 қанат), ақ орда (12 қанат), ақ шаңқан (18 қанат), алтын үзік (24 қанат), алтын орда (30 қанат), деп аталатын түрлері бар.

Киіз үйдің негізін құрайтын – кереге. “Керегең кең болсын” деген тілек осыдан шыққан. Өйтені үйдіңберік кеңдігі осы керегеге байланысты.

Киіз үйді  тігу алдымен керегені жаяды. Осындай киелі шаңырақты көтереді. Қазақтың өмірінде шаңырақтың маңызы зор.

Шаңырақ – киіз үйдің қасиетті, киелі мүлкі. Қазақтың көптеген жақсы сөздері осыған байланысты айтылады. Шаңырақ үй, отбасы денен мағынаны да білдіреді.

“Шаңырағың биік болсын” деген бата бар. Салтанатты ордалардың шаңырағын, уығын, кереге басын, маңдайшасын осалайды, өрнектейді, күміспен, сүйекпен, мүйізбен әшекелейді.

Үй сүйегі әзір болған соң оның негіздері жабылады. Киіздері: кереге бойына - “туырлық ”, шаңыраққа дейін “үзік ”, шаңырақты жабатын “түндік ” және “киіз есіне ” деп аталады. Киіздер құр, баулар арқылы тұтылады. Олар туырлық бау, түндік бау, үзік бау, жел бау деп аталыды. Киіз сыртынан жел көтермес үшін екі жерден белбеу арқан тартылады. Киіз үйдің бір бөлшегі кәдімгі ши. Оны жүнмен орап, кілем, текемет түсіндей оюлармен безендіріп тоқиды. Оны   “шым ши ” дейді. “Ораусыз шиді ”“ақ ши дейді ”. Ши кереге мен туырлықтың ені ортасына келеді. Мұның әсемдікке және жылылыққа әсері мол. Сондай-ақ арасы жиі болғандықтан одан сырттан құрт-құмырсқа, кесіртке, жылан, тағы басқа жәндіктер кіре алмайды.

Жұмыс дәптеріне жазу.

Киіз үйдің іші 4 бөлімге бөлінеді:

1. Төр – мұнда жүк жиналады, қонақтар орналасады. Бұл үйдің жоғары әрі қымбатты орны деп саналады жас келіндер бұл жерді баса бермейді.
2. Сол жақ - (кіргенде оң жақ) үй иесінің отыратын және жататын орны. Босаға жақта азық-түлік, ыдыс-аяқтар тұрады. Оны шимен жауып қояды.
3. Оң жақ - (кіргенде сол жақ), балалары орналасады. Босаға жаққа қарай ер-тұрмандар, киімдер ілінеді.
4. От орны – қасиетті орын саналады. Мұнда от жағылады, қазан асылады.

Киіз үй негізгі 3 бөліктен құралады:

1. Үйдің сүйеніштері. (Ағаштан тұратын бөліктері, “сүйектері ” деп аталады)
2. Киіздері (ши де осыған кіреді)
3. Баулары мен басқұр, арқандары. (Мұны кейде бір сөзбен, “бау-шулары” дейді)

Кілем бұйымдары.

1. ХІХ түкті кілем.
2. Сырмақ, текемет, киіз, алаша, тұс киіз.
3. Кестелеу өнерлері.

1.Киіз үйдің ең негізгі бөлігі?(Кереге)

2.Кереге мен туырлықтың екі ортасында тұратын?(Ши)

3.Шаңырақ үстінен жабылатын киіз?(Түндік)

4.Киіз үйдің ең құрамды бөлігі?(Киіз)

5.Кереге мен шаңыраққа дейін жабылатын туырлық бөлігі? (Үзік)

6.Екі босағаны жоғарғы жағынан ұстап тұратын берік ағаш ?(Маңдайша)

Ашық сабақ

Тақырыбы: Киіз үй және оның жасауы, қазақ халқының тұрмысындағы кілем бұйымдары, қазақ халқының әдет-ғұрыптары, дәстүрлері.

Пән мұғалімі: Мұсақұлова Қ.О.

Сыныбы: 7

2015-2016 оқу жылы

Жаңа сабақты қортындылау:

Халықтың дәстүрлі өнері бастан кешкен өмір салтының, таным түсінігінің жарқын айғағы. Ұлттық өнерді сақтауға үлес қосайық.

Оқушылардың білімін бағалау:

Үй тапсырмасын беру.