М?хтар Омархан?лы ?уезов – ?лы жазушы, ?о?ам ?айраткері, ??лама ?алым, ?аза?стан ?ылым академиясыны? академигі (1946), филология ?ылымдарыны? докторы, профессор (1946), ?аза? КСР-ні? е?бек сі?ірген ?ылым ?айраткері (1957)
?мірбаяны
Ол ?азіргі Шы?ыс ?аза?стан облысыны? Абай ауданы жерінде 1897 жылы жиырма сегізінші ?ырк?йекте ту?ан. Ал?аш?ыда 1908 жылы Семейдегі Камалиддин хазірет медресесінде о?ып, одан кейін орыс мектебіні? дайынды? курсына ауысады. 1910 жылы Семей ?алалы? бес класты? орыс ?азына училищесіне о?у?а т?сіп, со??ы класында о?ып ж?ргенде «Дауыл» атты ал?аш?ы шы?армасын жазады.
Училищені 1915 жылы ая?тап, Семей ?алалы? м??алімдер семинариясына т?седі. Семинарияда о?ып ж?ріп Ш?керім ??дайберді?лыны? «Жолсыз жаза» дастаныны? негізінде «Е?лік – Кебек» пьесасын жазып, оны 1917 жылы маусым айында Ой??ды? деген жерде сахна?а шы?арады.
М?хтар Омархан?лы ?уезов ??рметіне шы?арыл?ан марка
Ресейдегі саяси т??керістер ?уезов ?міріне ?лкен ?згерістер ?келеді. Ол Семейде «Алаш жастары» ода?ын ??рып, т?рлі ?йірмелерді? ашылуына ?йыт?ы болады. Ж?сіпбек Аймауытовпен бірігіп жаз?ан «?аза?ты? ?згеше мінездері» аталатын ал?аш?ы ма?аласы 1917 жылы 10 наурызда «Алаш» газетінде басылды. 1918 жылы 5 – 13 мамырда Омбы ?аласында ?ткен Жалпы ?аза? жастарыны? ??рылтайына ?атысып, оны? орталы? ат?ару комитетіні? м?шесі болып сайланады. ?уезов жазушы Аймауытовпен бірлесіп Семейде «Абай» ?ылыми-к?пшілік журналын шы?ару?а ?атысады. 1919 жылы семинарияны бітіріп, ?о?амды?-саяси ж?мыс?а араласады. 1919 жылы желто?санны? т?ртінде Семейде большевиктер билігі орнап, ?уезов Семей губревкомыны? жанынан ашыл?ан ?аза? б?ліміні? ме?герушісі ж?не «?аза? тілі» газетіні? ресми шы?арушысы болып та?айындалады. 1921 жылы ?араша айында ?аза? АКСР-і Орталы? ат?ару комитетіні? (ОАК) т?рал?а м?шелігіне сайланып, онда кадр м?селесімен айналысады. Сол жылы «?ор?ансызды? к?ні» ??гімесі «?ызыл ?аза?стан» журналыны? №3 – 4 сандарында жарияланды. 1922 жылы к?зде Ташкенттегі Орта Азия университетіне ты?даушы болып о?у?а т?седі ?рі «Шолпан» ж?не «Сана» журналдарына ж?мыс?а орналасады. Осы басылымдарда «?ыр суреттері», «?ыр ??гімелері», «?йлену», «О?ы?ан азамат», «Кім кін?лі», «Заман еркесі» («С?ніп-жану») ??гімелері жарияланады. 1923 жылы маусым айында Ленинград (?азіргі Санкт-Петербург) мемлекеттік университетіні? ?о?амды? ?ылымдар факультетіні? тіл-?дебиет б?ліміне о?у?а ауысады. 1924 – 1925 жылы Семейдегі м??алімдер техникумына о?ытушылы??а ?алдырылды. Сонда ж?ріп «Та?» журналын шы?арады. Онда «Кін?мшіл бойжеткен», «?аралы с?лу», «Ескілік к?ле?кесінде», «Жуанды?» ??гімелері жарияланды. 1925 жылы Ленинград?а ?айтып барып, о?уын жал?астырады. 1926 жылы жаз айында Семейге арнайы ?ылыми экспедиция ?йымдастырып, оны? материалдары негізінде жазыл?ан «?дебиет тарихы» монографиясы 1927 жылы кітап болып шы?ады. 1927 жылы жазда Жетісу ??іріне сапармен келіп, Ілияс Жанс?гіровпен бірге болаша? шы?армаларына материал жинайды. Ленинград?а ?айтып оралысымен, осы материалдар негізінде «?араш-?араш о?и?асы» повесін, «?илы заман» романын, «Хан Кене» пьесасын жазады. 1928 жылы Орта Азия мемлекеттік университетіні? аспирантурасына ?абылданды ?рі ?аза? а?арту институтында саба? берді.
??рмет ордені
Алаш ?оз?алысы
Алаш ?оз?алысыны? к?семдерімен бірге 1930 жылы 16 ?ырк?йекте т?т?ындалып, 1932 жылы с?уір айында ?ш жыл?а шартты т?рде бас бостанды?ынан айырылды. Дегенмен маусым айында т?рмеден босатылып, ?аза? педагогика институтыны? (?азПИ-ді?) а?а о?ытушысы болып ?ызмет істейді. Осы жылдары театр, драматургия, м?дениет пен ?нер, ?дебиет, фольклор тарихы, орыс ?дебиетіні? классиктері туралы ма?алалары ?збей жарияланып т?рады. ?уезов сценарийі бойынша «Райхан» к?ркем фильмі (1940) т?сіріледі. 1936 жылы М?скеуде ?ткен ?аза? ?дебиеті мен ?неріні? онк?ндігіне ?атысады. Осы жылдары «Абай» романын жазу?а кірісіп, оны 1941 жылы бітіреді. «Абай» романыны? жары? к?руі (1942) ?аза?станны? м?дени ?міріндегі ерекше о?и?а болды. 1943 жылы «Абай» романын тал?ылау ?лкен нау?ан?а айналады. 1946 жылы романны? екінші кітабын жазып бітіріп, ол 1947 жылы жары? к?реді. 1950 жылы роман-эпопеяны? «А?ын а?а» аталатын ?шінші кітабы жары? к?реді. 1943 жылды? ?ырк?йегінен бастап ?аза?ты? мемлекеттік университетіні? (?азМУ-ді?) ?аза? ?дебиеті кафедрасына профессор болып орналасып, ?міріні? со?ына дейін сонда д?ріс о?ыды. 2-д?ниеж?зілік со?ыс жылдарында «Сын са?атта» (1941), «Намыс гвардиясы» (жазушы ?лжаппар ?бішевпен бірігіп, 1942), «?ынаптан ?ылыш» (1945) пьесалары мен «Абай» операсыны? либреттосын (1944), «Абай ?ндері» фильміні? сценарийін (1945) жазады. 1946 жылы ?аза?стан ?ылым академиясы ??рыл?анда, оны? толы? м?шесі (академик, №1 ку?лік) болып сайланады, филология ?ылымдарыны? докторы, профессор ата?ы берілді.
1951—1954 жылдары ?уезов саяси-идеологиялы? т?р?ыдан та?ы да ?ыспа??а алынып, 1953 жылы с?уір айында М?скеуге жасырын аттанып кетуге м?жб?р болады. М?скеу мемлекеттік университетінде профессор болып орналасып, «КСРО халы?тары ?дебиетіні? тарихы» деген арнайы курс бойынша д?ріс берді. 1954 жылы Алматы?а ?айтып оралып, «Абай жолы» роман-эпопеясын т?пкілікті ая?тады.
1955 жылы шет елге сапар?а шы?ып,Герман демократиялы? республикасы (ГДР) жазушыларыны? Берлинде ?ткен съезіне ??рметті ?она? ретінде ?атысты. ?ндістан?а 40 к?ндік сапармен барып ?айтады. 1956 жылы КСРО м?дениет ?айраткерлері ?кілдеріні? ?атарында Чехословакияда болды. Жазушыны? 60 жас?а толу мерейтойы Алматыда, М?скеуде салтанатпен атап ?тіледі. Атом ж?не сутек бомбасын сынау?а ?арсы халы?аралы? ?оз?алысты? Жапонияда ?ткен 3-конференциясына ?атысады. 1958 жылы Ташкентте ?ткен Азия ж?не Африка елдері жазушыларыны? 1-конференциясын ?йымдастырушыларды? бірі болды. 1960 жылы А?Ш-?а барып ?айтып, 1961 жылы ?ндістан?а екінші рет сапар шегеді. 1955—1957 жылы алты томды? та?дамалы шы?армалары басылып шы?ады.
?уезовті? м?раcыны? аса ?ома?ты б?лігі – оны? ?ылыми зерттеулері. Ол ?аза? ауыз ?дебиетін жина?тап, ж?йелеп, ?аза? ?дебиеті тарихы, Абайды? ?мірі мен шы?армашылы?ы, ?дебиеттану мен фольклорды? теориялы?-проблемалы? м?селелері ж?нінде іргелі е?бектер жазды. ?о?ам ж?не мемлекет ?айраткері ретінде ?уезов жиырмадан астам шет елдерде болып, адамзат ?о?амыны? дамуы, рухани ынтыма?тасты? ?шін ?з к?з?арасын білдірді. ?лем халы?тары оны? «Абай жолы» роман-эпопеясын айры?ша ??былыс ретінде таныды. 1961 жылды? жиырма жетінші маусымында М?скеу ?аласында?ы ауруханада ?айтыс болды; Алматы ?аласында жерленген. Сол жылы ?аза?стан ?ылым академиясыны? ?дебиет ж?не ?нер институтына оны? есімі берілді, одан кейін жазушы т?р?ан ?йде м?ражай-?йі (1963) ашылып, ескерткіштер орнатылды. ?аза? академиялы? драма театры, Алматы, Астана, Семей ж?не бас?а ?алалар мен облыстарда?ы аудан, ауыл, к?ше, мектептер ?уезов есімімен аталады. М?хтар ?уезовті? ту?анына 100 жыл толуы ЮНЕСКО-ны? шешімімен, д?ниеж?зілік де?гейде (1997) аталып ?тті.
Ту?ан жері — б?рын?ы Семей уезіні? Шы??ыс болысы (?азіргі Шы?ыс ?аза?стан облысыны? Абай ауданы). ?кесі Омархан мен атасы ?уез сауатты кісілер бол?ан. М?хтар атасыны? ?олында ?скен. Атасы ?уез бен ?жесі Дінасылды? т?рбиесінде бол?ан бала М?хтарды? ал?аш сауатын ашушы да атасы. Соны? ар?асында ол алты жасынан Абайды? ?ле?дерін ауылдастарына жат?а о?ып беретіндей д?режеге жетеді. 1908 жылы хазірет медресесінде о?ып, одан орыс мектебіні? дайынды? курсына ауысады. 1910 жылы бес класты? орыс училищесіне т?седі. Осы жерде о?ып ж?ріп «Дауыл» атты ал?аш?ы шы?армасын жазады. 1915 жылы Семей ?алалы? м??алімдер семинариясына ?абылданады. О?ып ж?ргенде Ш?к?рім ??дайберді?лыны? «Жолсыз жаза» дастаны негізінде «Е?лік-Кебек» пьесасын жазып, оны 1917 жылы маусым айында Ой??ды? деген жерде тіркестіріп тіккен киіз ?й сахнасына шы?арады.
1918 жылы М.?уез Семей ?аласыны? ?кілі ретінде Омбы ?аласында ?ткен жалпы ?аза? жастарыны? ??рылтайына ?атысып, оны? орталы? ат?ару комитетіні? м?шесі болып сайланады. ??рылтайда «Алашорда» ?кіметі мен Алаш ?оз?алысыны? ба?ытын ?стан?ан «Жас азамат» атты Б?кіл?аза?станды? жастар ?йымы ??рылады. ?йымны? белсенді м?шесі бола ж?ріп, «Абай» ?ылыми-к?пшілік журналын шы?ару?а (Ж. Аймауытовпен бірге) атсалысады.
1919 жылы — Семей губревкомыны? жанынан ашыл?ан ?аза? б?ліміні? ?ызметкері, 1920жылды? а?панынан б?лім ме?герушісі. «?аза? тілі» газетіні? ресми шы?арушысы болып та?айындалады.
