Жеткіншек кезе?індегілерді? психикалы? дамуы

Жеткіншек кезе?індегілерді? психикалы? дамуы
Жоспар
1. Жеткіншек кезеніні? баланы? дамуында?ы алатын орны мен ма?ызы.
2. Жеткіншек жасына ?туді? анатомиялы?-физиологиялы? ж?не психологиялы? ал?ы шарттары.
3. Жеткіншек кезе?дегі «да?дарыс» м?селесіне теориялы? к?з?арастар.
4. Жеткіншектік ша??а ?тудегі жа?а ??рылымдар
5. Ересектік сезім – жеткіншек жасыны? негізгі психологиялы? ??рылымы ретінде.
Жеткіншек кезе?іні? баланы? дамуында?ы алатын орны мен ма?ызы. Жеткіншекті? кезе?іні? шектері шамамен балаларды? орта мектепті? V-VIII сыныптарында о?итын кезе?імен с?йкес келеді де, 11-12 жастан 14-15 жас?а дейінгі арлы?ты ?амтиды, біра? жеткіншектік жасты? іс ж?зінде басталуы V сынып?а ?сумен тура келмей, бір жыл ерте не кеш болуы м?мкін.
Жеткіншек кезе?іні? баланы? дамуыда?ы ерекше орны оны «?тпелі, бетб?рыс, ?иын, сыналатын» кезе? деген атауларды бейнеленген. Б?л атауларды осы жастарда болатын, ?мірді? бір д?уірден екіншісіне ?туімен байланысты даму процесіні? к?рделілігі мен ма?ыздылы?ы айтыл?ан. Балалы? ша?тан ересектікке ?ту осы кезе?дегі дене, а?ыл-ой, адамгершілік, ?леуметтік дамуды? барлы? жа?тарыны? негізгі мазм?ны мен ?зіне т?н ерекшелігі болып табылады. Барлы? ба?ыттарда сапалы? жа?а ??рылымдар ?алыптасады, организмні? сана-сезіміні?, ?лкендермен ж?не жолдастарымен ?арым-?атынасын, олармен ?леуметтік ?зара іс-?рекет ?дістеріні?, м?дделерді?, танымды? ж?не о?у іс ?рекетіні?, мінез-??лы??а, іс-?рекет пен ?арым-?атынас?а ар?ау болатын моральды?-этикалы? нормалар мазм?ныны? ?айта ??рылуы н?тижесінде ересектік элементтері пайда болады.
Жеткіншекті? жеке басыны? дамуыны? аса ма?ызды факторы – оны? ?зіні? ау?ымды ?леуметтік белсенділігі; ол белгілі-бір ?лгілер мен игіліктерді игеруге, ?лкендермен ж?не жолдастарымен, а?ырында ?зіне ?ана?аттанарлы? ?арым-?атынас орнату?а (?зіні? жеке басы мен ?зіні? болаша?ын, ниетін, ма?саты мен міндетін ж?зеге асыру ?рекеттеріні? жолбалануы) ба?ытталады.
Алайда, жа?аны? ?алыптасу процесі біраз уа?ыт?а созылады, б?л к?птеген жа?дайлар?а байланысты болады ж?не осы себепті б?кіл майданда ?ркелкі болуы м?мкін. М?ны? ?зі бір жа?ынан жеткіншекке «балалы? пен ересектікті?» ?атар болуымен, ал екінші жа?ынан, сол бір ?ана паспортты? жаста?ы жеткіншектерде ересектікті? т?рлі жа?тырыны? даму д?режесіндегі елеулі айырмашылы?тары болуымен аны?талады. Б?л ?азіргі мектеп о?ушыларыны? ?міріндегі жа?дайларда екі т?рлі жай с?ттеріні? болуымен байланысты.
Олар: 1) ересектік дамуын тежейтін жа?дайлар: балаларды? к?бінде т?ра?ты ж?не байыпты міндеттер болмай, тек о?умен ?ана ш??ылдануы, к?птеген ата-аналарды? балаларды т?рсымта?ы е?бектен, ?иыншылы?тар мен ?ынжылыстардан ?ор?аштау?а, т?гелдей ?ам?орлы??а алу?а тырысуы.
2) Ересектендіретін жа?дайлар: мазм?ны ж?нінен сан алуан информацияны? орасан зор тас?ыны, к?птген ата-анларады? бос уа?ытыны? азды?ы, осыны? м?мкін салдары ретінде балаларды? дербестікке ерте жетуі, жолдастарымен ?арым-?атынасты? жедел дамуы, дене к?ші дамуы мен жынысты? толысуды? акселерациясы.
Осыны? б?рі ересектікті? дамуын аны?тайтын алуан т?рлі жа?дайлар жасайды, осыдан келіп оны? белгілі бір жа?тары дамуыны? алуан т?рлі к?ріністері мен елеулі айырмашылы?тары келіп шы?ады. М?селен, VII сыныпта бет пішіні мен м?дделері ?лі бала?а ??сас ер балалар да бар, сонымен ?атар ересектер ?міріні? ?айсыбір жа?ына орта?тас?ан ?те ересек балалар да бар, ?здігінен білім алып ж?рген интеллектуалдар да бар, біра? сонымен ?атар о?у матералыны? ?зін ?здігінен игере білетін жеткіншектер де бар, болаша??а деген жоспары ай?ын емес, мектеп о?ушылары бар, ал болаша? маманды?ына саналы т?рде дайындала баста?андар да бар, кейбір ?ыз балаларды? бар ойла?аны с?н ?уу мен ер балалар ?ана,бас?алары б??ан онша м?н бермейді, кейбір балалар ?йінде на?ыз ?ол?анат – ж?рдемші болса, енді біреулері ?бден ерке болып кеткен, тіпті т?рмыста?ы ?арапайым ж?мыстар?а ебі жо?.
Жеткіншектерді? ересектігіні? дамуында?ы жалпы ба?ыт ?рт?рлі ж?не ?рбір ба?ытты? к?птеген н?с?аулар болуы м?мкін. Мысалы ?айсы бір интеллектуал ?шін ?мірде е? бастысы кітап пен білім болады, ?ал?аныны? б?рін ол ?лі «н?ресте» дегенді бір на?ыз интеллектуал ?йде электроника туралы ма?алаларды о?ып, радиотехникамен ?уестенсе де, саба?та т?к бітірмейді, модадан ?алып ?оймаумен т?тенше ш??ылданады, ?мірді? м?нінен бастап е? шебер шаштараз туралы барлы? м?селелер ж?нінде ??гімелесуге болатын ересек жас?спірімдермен с?йлескенді б?рінен арты? к?реді, ?шінші бір интеллектуалды ересектікті? сырт?ы к?ріністері онша ?ызы?тырмайды, біра? ол шешеміні? с?йеніші, ?зін ерлік ?асиеттерге т?рбиелейді, ал ?ыздар?а келгенде, осы ?ыздарды? пікірінше ?зін бала сы?ылды ?стайды, галстуктарын тарт?ылап, шаштарын ?йпалап кетеді. Бір ?лшем ??сас осы н?с?аулар ересектікті? дамуы ?р?илы болады да, б?л орайда мазм?ны ?рт?рлі ?мірлік игіліктер ?алыптасады, біреу ?шін ма?ыздыны? енді біреуге ??ны жо?. Жеткіншектік кезе?ні? ма?ыздылы?ы адамны? жеке басыны? моральды? ж?не ?леуметтік негіздері жас?спірімдік ша?та оларды? ?алыстасуы жал?асады.
Жеткіншектік кезе? ?иын ?рі сыналатын кезе? деп саналады. Б?лай ба?алау, біріншіден, осы уа?ытта болатын к?птеген сапалы? ?згерістерге байланысты, б?л ?згерістер кейде баланы? б?рын?ы ерекшеліктерін, м?дделері мен ?арым-?атынастарын т?бірімен ?згертетін сипатта болады, м?ны? ?зі біршама ?ыс?а мерзімде болуы м?мкін, к?бінесе к?тпеген жерден болады да, даму процесі секірмелі, ?ауырт сипат алады. Екіншіден, болып жат?ан ?згерістер екіні? бірінде бір жа?ынна жеткіншекті? ?зінде, ?рт?рлі елеулі субьективтік ?иыншылы?тарды? болуымен ?абаттасады, оны т?рбиелеудегі ?иыншылы?тармен ?штасады, жеткіншек ересектерді ы?палына к?не ?оймайды, онда тіл алмауды?, ?арсылы? пен наразылы?ты? ?р т?рлі формалары шы?ады (?и?арлы?, д?рекілік, ?арсылы?, тентектік, б?кпелік, т?йы?ты?).
Жеткіншектік кезе?дегі дамуды? сыналу к?ріністеріні? пайда болуында биологиялы? ж?не ?леуметтік жа?дайларды? р?лі туралы теориялы? талас жарты ?асырдан астам уа?ыттан бері болып келеді. Б?л проблеманы? аса ма?ызды педагогикалы? м?ні бар.

Жеткіншек жасына ?туді? анатомиялы?-физиологиялы? ж?не психологиялы? ал?ы шарттары.
Жеткіншек дамуында?ы биологиялы? фактор м?селесі баланы? организімінде на? осы ша?та?ы биологиялы? толысу жолына т?бегейлі ?згерістерді? болуынан туындайды. Дене к?шіні? дамуында жа?а кезе? басып, жынысты? жетілу процесі ?ркендейді. Б?ларды? б?ріні? сыртында организмні? морфологиялы? ж?не физиологиялы? ?айта ??рылу процестері т?рады.
Организмні? ?айта ??рылуы эндокриндік ж?йедегі ?згерістерден басталады. Гипофизді? ?сіресе оны? алды??ы б?лігіні? ?ызметі к?шейеді, ал м?ны? гормондары талшы?тарды? ?суіне ж?не ішкі секрецияны? ?те ма?ызды бездеріні? ?ызметіне ?олайлы жа?дайлар жасайды. Оларды? ?ызметі жеткіншекті? организмінде к?птеген ?згерістер ту?ызады. Б?л процестер ?ыз балаларда 11-13 жаста, ер балаларда 13-15 жаста не??рлым жедел ж?реді. Дене к?шіні? толысуы мен жынысты? жетілуді? акселерациясы бай?алып отыр?ан ?азіргі уа?ытта кейбір ?ыз балалар 10-11, ер балалар 12-13 жатса жынысты? жетілуді? бастап?ы сатысында болады.
Бойды? ?заруы, салма?ты? артуы, кеуде клеткасы ше?беріні? ?суі – жеткіншек ша?та?ы дене толысуыны? ?зіне т?н жа?дайлары, б?лар к?рт ?су деген ерекше терминмен белгіленеді. Осыны? н?тижесінде баланы? пішінімен салыстыр?анда жеткіншекті? пішіні ?згереді, дене пропорциясы ересек адам?а т?н пропорция?а жа?ындайды. Бас с?йегіні? бет б?лігіні? жедел жетілуі н?тижесінде бет ?лпеті де ?згереді. Жеткіншек жасында?ы жылдарда омырт?а жылды? ?суінде бойды? ?зару ?ар?ынынан ?алып ?ояды. 14 жас?а дейін омырт?алар арасында?ы ке?істік ?лі шеміршікпен толы болады. Дене т?зілісіні? не??рлым к?бірек б?зылуы 11-15 жаста болады, дегенмен на? осы ша?та м?ндай кемшіліктерді т?зеу одан да кейінгі кездегіден о?ай болады. 20-21 жаста жамбас с?йектеріні? бекуі ая?талады (?ыз балаларды? жыныс органдары осы с?йектерді? аралы?ында болады). ?те биіктен секірген кезде б?л с?йектерді? тайып кетуі м?мкін, ал биік ?кшелі ая? киім кигенде жамбасты? формасы ?згеріп, м?ны? кейінгі босану функциясына зиянды ?сері болуы м?мкін.
Б?лшы? ет к?шіні? не??рлым жедел артуы жынысты? жетілуді? ая?ында болады. Б?лшы? етті? дамуы ер балаларда еркектер типінде, ал ?ыз балаларда ?йелдер типінде болады, осыдан келіп ?р жынысты? ?кілдерінде еркектерге т?н немесе ?йелдерге т?н белгілер ?алыптасады, біра? б?л процесті? ая?талуы жеткіншек ша?тан ?ткеннен кейін болады.
Б?лшы? ет к?шініні? артуынан жеткіншекті? дене к?шіні? м?мкіндіктері ?л?аяды. М?ны ер балаларды? ?здері де ??ынады ж?не оларды? ?р?айсысы ?шін оны? ?лкен ма?ызы бар. Алайда ересектерге ?ара?анда жеткіншекті? б?лшы? еттері тез шаршайды, сонды?тан ?за? уа?ыт ж?мыс істейтін ?абілеті ?лі болмайды, спортпен ж?не дене е?бегімен ш??ылдан?ан кезде м?ны ескеріп отыру ?ажет. Мотор аппаратыны? ?айта ??рылуымен ?атар к?біне ?оз?алыстарда?ы ?йлесім жо?алады, ?з денесін д?рыс ?стай білмеушілік шы?ады. Алайда 6-7 жастан 13-14 дейінгі ша? – к?птеген ?оз?алыс сапалары оптималды дамитын, ?оз?алыс функцияларыны? бір?атар к?рсеткіштері жедел артып жетілетін кезе?. Сонды?тан спортта жетістіктерге жету м?мкіндіктері де артады.
?р т?рлі м?шелер мен талшы?тарды? ?суі ж?ректі? ?ызметіне шамадан тыс талаптар ?ояды. Ж?рек те ?седі, ?рі ?ан тамырларына ?ара?анда тез ?седі. М?ны? ?зі ж?рек – ?ан тамырлары ж?йесіні? ?ызметіндегі функциялы? б?зылуларды? себебі болып, ж?ректі? ?а?уы мен ?ысымыны? артуы, басты? ауруы, басты? айналуы, тез шаршау т?рінде к?рінуі м?мкін. Жеткіншек ша?та организміні? ішкі ортасында белсенді ?ызмет ат?аратын ішкі секреция бездері ж?йесіндегі ?згерістерге байланысты к?рт ауысулар болады, осыны? ?зінде ?ал?ан бездері мен жыныс бездеріні? гормондары, атап айт?анда, зат алмасуды? анализаторлары болып табылады. Эндокриндік ж?не ж?йке ж?йелері функциялы? жа?ынан ?зара байланысты бол?анды?тан, жеткіншек ша?, бір жа?ынан, энергияны? к?рт ?суімен, ал екінші жа?ынан, патогендік ?серлерге деген сезімталды?ты? артуымен сипатталады. Сонды?тан а?ыл-ой немесе дене к?шіні? ?ажуы, ?за? уа?ыт ж?йеге к?ш т?су, аффектілер, к?шті эмоциялы? тол?аныстар (?ор?ыныш, ыза, реніш) эндокриндік ?олайсызды?тар (етеккір цикліні? уа?ытша то?тауы, гипертирозды? дамуы) ж?не ж?йке ж?йелеріні? функциялы? б?зылуларына себеп болуы м?мкін. Жеткіншек ша?та эндокриндік ж?не ж?йке ж?йелеріні? ?ызметіндегі балалы? ша?та болатын тепе-те?дік б?зылады да, жа?а тепе-те?дік енді ?ана ?алыптаса бастайды. Б?л ?айта ??рылу жеткіншектті? ішкі жа?дайларына, ?серлеріне, к??іл-к?йіне ?сер етіп, оны? жалпы ?ш?ала?ты?ыны?, ашуланша?ты?ыны?, шамдан?ышты?ыны?, ?оз?ышты?ыны?, ?имыл белсенділігіні?, мезгіл-мезгіл селсо?ты?ыны?, енжарлануыны? негізі болады.
Жеткіншек кезе?дегі «да?дарыс» м?селесіне теориялы? к?з?арастар. Жеткіншекті? организмінде болатын елеулі ?згерістер ?за? уа?ыт бойы осы кезе?дегі жеткіншектер ерекшеліктері мен дамуыны? сыналу ??былыстарыны? биологиялы? шарттасты?ы туралы ?р т?рлі теориялар?а негіз болады. М?ндай ??ым бізді? ?асырымызды? ал?аш?ы ширегінде ?стем болды. Биогенетикалы? универсализм негізін салушылар С. Холл мен З. Фрейд болды. Олар жеткіншекті? да?дарысы мен ?зіне т?н ерекшеліктері комплексін биологиялы? шарттасты?ы себепті болмай ?оймайтын ?рі универсал ??былыс деп санады.
20-30 жылдарда ?р т?рлі елдерде на?ты зерттеулер жина?тал?анды?тан биогенетикалы? универсализмге ?арама-?арсы ба?ыт к?ш ала бастады, ал б?л зерттеулерде жеткіншекті? жеке басыны? кейбір ?асиеттеріні? оны? ?леуметтік ?атыстылы?ына т?уелділігі к?рсетілді. ?иын жеткіншектерді т?рбиелеу іс-т?жірибесіні? ма?ызы болды, м?селен, А. С. Макаренкода м?ндай жеткіншектер ?ыс?а мерзім ішінде т?зелетін еді.
Самоа аралында?ы жеткіншектерді зерттеген американ ?алымы М. Мид жеткіншек ша?та да?дарыстар мен дау-жанжалдарды? болмай ?оймайтынды?ы туралы т?сінікті? ?исынсызды?ын д?лелдеді, с?йтіп оларды? биологиялы? емес, ?леуметтік шарттасты?ын к?рсетті. М. Мид Самоада?ы жеткіншек ?ыз балаларды? балалы?тан ересектікке ?йлесімді, дау-жанжалсыз ?тетінін бай?ады да балаларды? тіршілік жа?дайларын, т?рбиеленуі мен айналада?ылармен ?арым-?атынастарыны? ерекшеліктерін егжей-тегжейлі сипаттап жазды. ?ыз балаларды? жеткіншек ша?ын М. Мид балалы? ж?не ересектік к?збен салыстыр?анда т?тас ал?анда не??рлым жа?сы ж?не ерікті кезе? деп ба?алады.
Антропологтарды? зерттеулерінде жеткіншектік кезе?ні? ?за?ты?ы ?р т?рлі болуы ж?не бірнеше аймен шектелуі м?мкін екені аны?талды. Балаларда «Эдип» комплексіні? міндеттілігі туралы пайымдау да теріске шы?арылып, жеткіншекті? инициациядан кейін алатын ересектік статусына арнайы ?зірлік жа?дайында да, сондай-а? б?л статусты? талаптарын біртіндеп ме?гергенде де жеткіншек ер балаларда да?дарысты? болмау м?мкіндігі аны?талды.
Антрополог Р. Бенедикт балалы?тан ересектікке ?туді? 2 типін к?рсетті:
– ?здіксіз тип;
– баланы? балалы? ша?ында о?ып ?йренгені мен ересекті? р?лін ж?зеге асыру ?шін ?ажетті іс-?рекет т?сілдері мен т?сініктер арасында ?злістер болатын тип.
?туді? бірінші типі балалар мен ересектерге арнал?ан ма?ызды нормалар мен талаптарды? ??састы?ы жа?дайларында болады. М?ндай жа?дайларда даму бір?алыпты ?теді, бала ересектік іс-?рекет т?сілдеріне біртіндеп ?йренеді де, ересекті? статусыны? талаптарын орындау?а даяр болып шы?ады.
?туді? екінші типі балалар мен ересектерге ?ойылатын м?нді талаптарда алша?ты? бол?ан кезде бай?алады (Бенедикт пен Мид оны ?азіргі заман?ы американ ?о?амына ж?не ?нерк?сібі жо?ары дамы?ан елдерге т?н деп санады). М?ндай жа?дайларда балалы?тан ересектікке ?ту ?р т?рлі ?иыншылы?тармен ?абаттасып, оны? ?зіне т?н н?тижесі болады – ресми кемелдікке жеткен кезде ересекті? р?лін ат?ару?а дайын болмау келіп шы?ады. Балалы?тан ересектікке ?тетін жол, деп атап к?рсетті Бенедикт, ?р т?рлі ?о?амдарда ?ркелкі болады ж?не оны? еш?айсысы да кемелдікке жеткізетін «таби?и» со?па? деп ?арастырылмайды.
Антропологтар зерттеулеріні? теориялы? ма?ызы зор. Бала ?міріні? на?ты ?леуметтік жа?дайларына:
– жеткіншектік кезе?ні? ?за?ты?ына;
– да?дарысты?, талас-тартысты?, ?иыншылы?ты? болуына;

балалы?тан ересектікке ?туді? ?зіні? сипатына ?арай аны?талатыны д?лелденді.

Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?

Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.

Быстро и объективно проверять знания учащихся.

Сделать изучение нового материала максимально понятным.

Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.

Наладить дисциплину на своих уроках.

Получить возможность работать творчески.

=> ПОЛУЧИТЬ СУПЕРСПОСОБНОСТИ УЧИТЕЛЯ <=

Просмотр содержимого документа
«Жеткіншек кезе?індегілерді? психикалы? дамуы »

Жеткіншек кезеңіндегілердің психикалық дамуы

Жоспар

1. Жеткіншек кезенінің баланың дамуындағы алатын орны мен маңызы.

2. Жеткіншек жасына өтудің анатомиялық-физиологиялық және психологиялық алғы шарттары.

3. Жеткіншек кезеңдегі «дағдарыс» мәселесіне теориялық көзқарастар.

4. Жеткіншектік шаққа өтудегі жаңа құрылымдар

5. Ересектік сезім – жеткіншек жасының негізгі психологиялық құрылымы ретінде.

Жеткіншек кезеңінің баланың дамуындағы алатын орны мен маңызы. Жеткіншектің кезеңінің шектері шамамен балалардың орта мектептің V-VIII сыныптарында оқитын кезеңімен сәйкес келеді де, 11-12 жастан 14-15 жасқа дейінгі арлықты қамтиды, бірақ жеткіншектік жастың іс жүзінде басталуы V сыныпқа өсумен тура келмей, бір жыл ерте не кеш болуы мүмкін.
Жеткіншек кезеңінің баланың дамуыдағы ерекше орны оны «өтпелі, бетбұрыс, қиын, сыналатын» кезең деген атауларды бейнеленген. Бұл атауларды осы жастарда болатын, өмірдің бір дәуірден екіншісіне өтуімен байланысты даму процесінің күрделілігі мен маңыздылығы айтылған. Балалық шақтан ересектікке өту осы кезеңдегі дене, ақыл-ой, адамгершілік, әлеуметтік дамудың барлық жақтарының негізгі мазмұны мен өзіне тән ерекшелігі болып табылады. Барлық бағыттарда сапалық жаңа құрылымдар қалыптасады, организмнің сана-сезімінің, үлкендермен және жолдастарымен қарым-қатынасын, олармен әлеуметтік өзара іс-әрекет әдістерінің, мүдделердің, танымдық және оқу іс әрекетінің, мінез-құлыққа, іс-әрекет пен қарым-қатынасқа арқау болатын моральдық-этикалық нормалар мазмұнының қайта құрылуы нәтижесінде ересектік элементтері пайда болады.
Жеткіншектің жеке басының дамуының аса маңызды факторы – оның өзінің ауқымды әлеуметтік белсенділігі; ол белгілі-бір үлгілер мен игіліктерді игеруге, үлкендермен және жолдастарымен, ақырында өзіне қанағаттанарлық қарым-қатынас орнатуға (өзінің жеке басы мен өзінің болашағын, ниетін, мақсаты мен міндетін жүзеге асыру әрекеттерінің жолбалануы) бағытталады.
Алайда, жаңаның қалыптасу процесі біраз уақытқа созылады, бұл көптеген жағдайларға байланысты болады және осы себепті бүкіл майданда әркелкі болуы мүмкін. Мұның өзі бір жағынан жеткіншекке «балалық пен ересектіктің» қатар болуымен, ал екінші жағынан, сол бір ғана паспорттық жастағы жеткіншектерде ересектіктің түрлі жақтырының даму дәрежесіндегі елеулі айырмашылықтары болуымен анықталады. Бұл қазіргі мектеп оқушыларының өміріндегі жағдайларда екі түрлі жай сәттерінің болуымен байланысты.
Олар: 1) ересектік дамуын тежейтін жағдайлар: балалардың көбінде тұрақты және байыпты міндеттер болмай, тек оқумен ғана шұғылдануы, көптеген ата-аналардың балаларды тұрсымтағы еңбектен, қиыншылықтар мен қынжылыстардан қорғаштауға, түгелдей қамқорлыққа алуға тырысуы.
2) Ересектендіретін жағдайлар: мазмұны жөнінен сан алуан информацияның орасан зор тасқыны, көптген ата-анларадың бос уақытының аздығы, осының мүмкін салдары ретінде балалардың дербестікке ерте жетуі, жолдастарымен қарым-қатынастың жедел дамуы, дене күші дамуы мен жыныстық толысудың акселерациясы.

Осының бәрі ересектіктің дамуын анықтайтын алуан түрлі жағдайлар жасайды, осыдан келіп оның белгілі бір жақтары дамуының алуан түрлі көріністері мен елеулі айырмашылықтары келіп шығады. Мәселен, VII сыныпта бет пішіні мен мүдделері әлі балаға ұқсас ер балалар да бар, сонымен қатар ересектер өмірінің қайсыбір жағына ортақтасқан өте ересек балалар да бар, өздігінен білім алып жүрген интеллектуалдар да бар, бірақ сонымен қатар оқу матералының өзін өздігінен игере білетін жеткіншектер де бар, болашаққа деген жоспары айқын емес, мектеп оқушылары бар, ал болашақ мамандығына саналы түрде дайындала бастағандар да бар, кейбір қыз балалардың бар ойлағаны сән қуу мен ер балалар ғана,басқалары бұған онша мән бермейді, кейбір балалар үйінде нағыз қолғанат – жәрдемші болса, енді біреулері әбден ерке болып кеткен, тіпті тұрмыстағы қарапайым жұмыстарға ебі жоқ.
Жеткіншектердің ересектігінің дамуындағы жалпы бағыт әртүрлі және әрбір бағыттың көптеген нұсқаулар болуы мүмкін. Мысалы қайсы бір интеллектуал үшін өмірде ең бастысы кітап пен білім болады, қалғанының бәрін ол әлі «нәресте» дегенді бір нағыз интеллектуал үйде электроника туралы мақалаларды оқып, радиотехникамен әуестенсе де, сабақта түк бітірмейді, модадан қалып қоймаумен төтенше шұғылданады, өмірдің мәнінен бастап ең шебер шаштараз туралы барлық мәселелер жөнінде әңгімелесуге болатын ересек жасөспірімдермен сөйлескенді бәрінен артық көреді, үшінші бір интеллектуалды ересектіктің сыртқы көріністері онша қызықтырмайды, бірақ ол шешемінің сүйеніші, өзін ерлік қасиеттерге тәрбиелейді, ал қыздарға келгенде, осы қыздардың пікірінше өзін бала сықылды ұстайды, галстуктарын тартқылап, шаштарын ұйпалап кетеді. Бір өлшем ұқсас осы нұсқаулар ересектіктің дамуы әрқилы болады да, бұл орайда мазмұны әртүрлі өмірлік игіліктер қалыптасады, біреу үшін маңыздының енді біреуге құны жоқ. Жеткіншектік кезеңнің маңыздылығы адамның жеке басының моральдық және әлеуметтік негіздері жасөспірімдік шақта олардың қалыстасуы жалғасады.
Жеткіншектік кезең қиын әрі сыналатын кезең деп саналады. Бұлай бағалау, біріншіден, осы уақытта болатын көптеген сапалық өзгерістерге байланысты, бұл өзгерістер кейде баланың бұрынғы ерекшеліктерін, мүдделері мен қарым-қатынастарын түбірімен өзгертетін сипатта болады, мұның өзі біршама қысқа мерзімде болуы мүмкін, көбінесе күтпеген жерден болады да, даму процесі секірмелі, қауырт сипат алады. Екіншіден, болып жатқан өзгерістер екінің бірінде бір жағынна жеткіншектің өзінде, әртүрлі елеулі субьективтік қиыншылықтардың болуымен қабаттасады, оны тәрбиелеудегі қиыншылықтармен ұштасады, жеткіншек ересектерді ықпалына көне қоймайды, онда тіл алмаудың, қарсылық пен наразылықтың әр түрлі формалары шығады (қиқарлық, дөрекілік, қарсылық, тентектік, бүкпелік, тұйықтық).
Жеткіншектік кезеңдегі дамудың сыналу көріністерінің пайда болуында биологиялық және әлеуметтік жағдайлардың рөлі туралы теориялық талас жарты ғасырдан астам уақыттан бері болып келеді. Бұл проблеманың аса маңызды педагогикалық мәні бар.

Жеткіншек жасына өтудің анатомиялық-физиологиялық және психологиялық алғы шарттары.
Жеткіншек дамуындағы биологиялық фактор мәселесі баланың организімінде нақ осы шақтағы биологиялық толысу жолына түбегейлі өзгерістердің болуынан туындайды. Дене күшінің дамуында жаңа кезең басып, жыныстық жетілу процесі өркендейді. Бұлардың бәрінің сыртында организмнің морфологиялық және физиологиялық қайта құрылу процестері тұрады.
Организмнің қайта құрылуы эндокриндік жүйедегі өзгерістерден басталады. Гипофиздің әсіресе оның алдыңғы бөлігінің қызметі күшейеді, ал мұның гормондары талшықтардың өсуіне және ішкі секрецияның өте маңызды бездерінің қызметіне қолайлы жағдайлар жасайды. Олардың қызметі жеткіншектің организмінде көптеген өзгерістер туғызады. Бұл процестер қыз балаларда 11-13 жаста, ер балаларда 13-15 жаста неғұрлым жедел жүреді. Дене күшінің толысуы мен жыныстық жетілудің акселерациясы байқалып отырған қазіргі уақытта кейбір қыз балалар 10-11, ер балалар 12-13 жатса жыныстық жетілудің бастапқы сатысында болады.
Бойдың ұзаруы, салмақтың артуы, кеуде клеткасы шеңберінің өсуі – жеткіншек шақтағы дене толысуының өзіне тән жағдайлары, бұлар күрт өсу деген ерекше терминмен белгіленеді. Осының нәтижесінде баланың пішінімен салыстырғанда жеткіншектің пішіні өзгереді, дене пропорциясы ересек адамға тән пропорцияға жақындайды. Бас сүйегінің бет бөлігінің жедел жетілуі нәтижесінде бет әлпеті де өзгереді. Жеткіншек жасындағы жылдарда омыртқа жылдық өсуінде бойдың ұзару қарқынынан қалып қояды. 14 жасқа дейін омыртқалар арасындағы кеңістік әлі шеміршікпен толы болады. Дене түзілісінің неғұрлым көбірек бұзылуы 11-15 жаста болады, дегенмен нақ осы шақта мұндай кемшіліктерді түзеу одан да кейінгі кездегіден оңай болады. 20-21 жаста жамбас сүйектерінің бекуі аяқталады (қыз балалардың жыныс органдары осы сүйектердің аралығында болады). Өте биіктен секірген кезде бұл сүйектердің тайып кетуі мүмкін, ал биік өкшелі аяқ киім кигенде жамбастың формасы өзгеріп, мұның кейінгі босану функциясына зиянды әсері болуы мүмкін.
Бұлшық ет күшінің неғұрлым жедел артуы жыныстық жетілудің аяғында болады. Бұлшық еттің дамуы ер балаларда еркектер типінде, ал қыз балаларда әйелдер типінде болады, осыдан келіп әр жыныстың өкілдерінде еркектерге тән немесе әйелдерге тән белгілер қалыптасады, бірақ бұл процестің аяқталуы жеткіншек шақтан өткеннен кейін болады.
Бұлшық ет күшінінің артуынан жеткіншектің дене күшінің мүмкіндіктері ұлғаяды. Мұны ер балалардың өздері де ұғынады және олардың әрқайсысы үшін оның үлкен маңызы бар. Алайда ересектерге қарағанда жеткіншектің бұлшық еттері тез шаршайды, сондықтан ұзақ уақыт жұмыс істейтін қабілеті әлі болмайды, спортпен және дене еңбегімен шұғылданған кезде мұны ескеріп отыру қажет. Мотор аппаратының қайта құрылуымен қатар көбіне қозғалыстардағы үйлесім жоғалады, өз денесін дұрыс ұстай білмеушілік шығады. Алайда 6-7 жастан 13-14 дейінгі шақ – көптеген қозғалыс сапалары оптималды дамитын, қозғалыс функцияларының бірқатар көрсеткіштері жедел артып жетілетін кезең. Сондықтан спортта жетістіктерге жету мүмкіндіктері де артады.
Әр түрлі мүшелер мен талшықтардың өсуі жүректің қызметіне шамадан тыс талаптар қояды. Жүрек те өседі, әрі қан тамырларына қарағанда тез өседі. Мұның өзі жүрек – қан тамырлары жүйесінің қызметіндегі функциялық бұзылулардың себебі болып, жүректің қағуы мен қысымының артуы, бастың ауруы, бастың айналуы, тез шаршау түрінде көрінуі мүмкін. Жеткіншек шақта организмінің ішкі ортасында белсенді қызмет атқаратын ішкі секреция бездері жүйесіндегі өзгерістерге байланысты күрт ауысулар болады, осының өзінде қалқан бездері мен жыныс бездерінің гормондары, атап айтқанда, зат алмасудың анализаторлары болып табылады. Эндокриндік және жүйке жүйелері функциялық жағынан өзара байланысты болғандықтан, жеткіншек шақ , бір жағынан, энергияның күрт өсуімен, ал екінші жағынан, патогендік әсерлерге деген сезімталдықтың артуымен сипатталады. Сондықтан ақыл-ой немесе дене күшінің қажуы, ұзақ уақыт жүйеге күш түсу, аффектілер, күшті эмоциялық толғаныстар (қорқыныш, ыза, реніш) эндокриндік қолайсыздықтар (етеккір циклінің уақытша тоқтауы, гипертироздың дамуы) және жүйке жүйелерінің функциялық бұзылуларына себеп болуы мүмкін. Жеткіншек шақта эндокриндік және жүйке жүйелерінің қызметіндегі балалық шақта болатын тепе-теңдік бұзылады да, жаңа тепе-теңдік енді ғана қалыптаса бастайды. Бұл қайта құрылу жеткіншекттің ішкі жағдайларына, әсерлеріне, көңіл-күйіне әсер етіп, оның жалпы ұшқалақтығының, ашуланшақтығының, шамданғыштығының, қозғыштығының, қимыл белсенділігінің, мезгіл-мезгіл селсоқтығының, енжарлануының негізі болады.
Жеткіншек кезеңдегі «дағдарыс» мәселесіне теориялық көзқарастар. Жеткіншектің организмінде болатын елеулі өзгерістер ұзақ уақыт бойы осы кезеңдегі жеткіншектер ерекшеліктері мен дамуының сыналу құбылыстарының биологиялық шарттастығы туралы әр түрлі теорияларға негіз болады. Мұндай ұғым біздің ғасырымыздың алғашқы ширегінде үстем болды. Биогенетикалық универсализм негізін салушылар С. Холл мен З. Фрейд болды. Олар жеткіншектің дағдарысы мен өзіне тән ерекшеліктері комплексін биологиялық шарттастығы себепті болмай қоймайтын әрі универсал құбылыс деп санады.
20-30 жылдарда әр түрлі елдерде нақты зерттеулер жинақталғандықтан биогенетикалық универсализмге қарама-қарсы бағыт күш ала бастады, ал бұл зерттеулерде жеткіншектің жеке басының кейбір қасиеттерінің оның әлеуметтік қатыстылығына тәуелділігі көрсетілді. Қиын жеткіншектерді тәрбиелеу іс-тәжірибесінің маңызы болды, мәселен, А. С. Макаренкода мұндай жеткіншектер қысқа мерзім ішінде түзелетін еді.
Самоа аралындағы жеткіншектерді зерттеген американ ғалымы М. Мид жеткіншек шақта дағдарыстар мен дау-жанжалдардың болмай қоймайтындығы туралы түсініктің қисынсыздығын дәлелдеді, сөйтіп олардың биологиялық емес, әлеуметтік шарттастығын көрсетті. М. Мид Самоадағы жеткіншек қыз балалардың балалықтан ересектікке үйлесімді, дау-жанжалсыз өтетінін байқады да балалардың тіршілік жағдайларын, тәрбиеленуі мен айналадағылармен қарым-қатынастарының ерекшеліктерін егжей-тегжейлі сипаттап жазды. Қыз балалардың жеткіншек шағын М. Мид балалық және ересектік көзбен салыстырғанда тұтас алғанда неғұрлым жақсы және ерікті кезең деп бағалады.
Антропологтардың зерттеулерінде жеткіншектік кезеңнің ұзақтығы әр түрлі болуы және бірнеше аймен шектелуі мүмкін екені анықталды. Балаларда «Эдип» комплексінің міндеттілігі туралы пайымдау да теріске шығарылып, жеткіншектің инициациядан кейін алатын ересектік статусына арнайы әзірлік жағдайында да, сондай-ақ бұл статустың талаптарын біртіндеп меңгергенде де жеткіншек ер балаларда дағдарыстың болмау мүмкіндігі анықталды.
Антрополог Р. Бенедикт балалықтан ересектікке өтудің 2 типін көрсетті:
– үздіксіз тип;
– баланың балалық шағында оқып үйренгені мен ересектің рөлін жүзеге асыру үшін қажетті іс-әрекет тәсілдері мен түсініктер арасында үзлістер болатын тип.
Өтудің бірінші типі балалар мен ересектерге арналған маңызды нормалар мен талаптардың ұқсастығы жағдайларында болады. Мұндай жағдайларда даму бірқалыпты өтеді, бала ересектік іс-әрекет тәсілдеріне біртіндеп үйренеді де, ересектің статусының талаптарын орындауға даяр болып шығады.
Өтудің екінші типі балалар мен ересектерге қойылатын мәнді талаптарда алшақтық болған кезде байқалады (Бенедикт пен Мид оны қазіргі заманғы американ қоғамына және өнеркәсібі жоғары дамыған елдерге тән деп санады). Мұндай жағдайларда балалықтан ересектікке өту әр түрлі қиыншылықтармен қабаттасып, оның өзіне тән нәтижесі болады – ресми кемелдікке жеткен кезде ересектің рөлін атқаруға дайын болмау келіп шығады. Балалықтан ересектікке өтетін жол, деп атап көрсетті Бенедикт, әр түрлі қоғамдарда әркелкі болады және оның ешқайсысы да кемелдікке жеткізетін «табиғи» соқпақ деп қарастырылмайды.
Антропологтар зерттеулерінің теориялық маңызы зор. Бала өмірінің нақты әлеуметтік жағдайларына:
– жеткіншектік кезеңнің ұзақтығына;
– дағдарыстың, талас-тартыстың, қиыншылықтың болуына;

балалықтан ересектікке өтудің өзінің сипатына қарайанықталатыны дәлелденді.

Жеткіншектік шаққа өтудегі жаңа құрылымдар. Әлеуметтік ересектіктің дамуы дегеніміз баланың ересектер қоғамында оның толықта тең құқылы мүшесі болып өмір сүруге даярлығының қалыптасуы. Бұл процесс объективтік қана емес, субъективтік даярлықтың да дамуын көздейді, ол іс-әрекетке ересектердің мінез-құлқына деген көзқарастарға қойылатын қоғамдық талаптарды меңгеру үшін қажет, өйткені әлеуметтік ересектіктің өзі осы талаптарды игеру процесінде дамиды. Жеткіншектік шақтың басында балалар сыртпішіні жағынан да, мінез-құлқы жағынан да ересектерге ұқсамайды: олар әлі де көп ойнап, көп жүгіреді, алысып-жұлысып, тентектіктер жасайды , өз дегендерін істеп, байыз таппайды, қызу да шамданғыш, әр түрлі салада белсенді, көбінесе ұшқалақ, ынта білдіріп, ден қоюы да, біреуді жақсы көруі, қарым-қатынасы да тұрақсыз, басқаның ықпалына оңай көнгіш болады. Алайда балалығы қаз-қалпында болып көрінетін сырт көрінісі алдамшы болады да оның сыртында жаңаның қалыптасуының маңызды процестері жүріп жатады: жеткіншектер көп жағынан әлі бала болып жүріп, елеусіз есейеді.
Ересектің қалыптасу процесі көзге бірден түспейді. Оның көріністері мен нышандары әр сипатты және сан алуан. Ересектің алғашқы өркендері оның дамуы әр сипатты және сан алуан. Ересектің алғашқы өркендері оның дамыған формаларынан өте айрықша болып, кейде жеткіншектің мінез-құлқында ересек адамға жағымсыз жаңа сәттерде көрінуі мүмкін. Жеткіншек жасқа аяқ басқан баланың жеке басының қалыптасуындағы түбегейлі өзгерістер сана-сезімнің дамуындағы сапалық өзгерістермен анықталады, осының арқасында бала мен ортаның арасындағы бұрынғы қатынас бұзылады.
Жеткіншектің жеке басындағы басты және өзіне жаңа құрылым оның өзі туралы енді бала емеспін дейтін түсініктің пайда болуы болады, ол өзін ересекпін деп сезіне бастайды, ересек болуға және өзіне жұрттың осылай деп қарауына ұмтылады.
Ересектік сезім – жеткіншек жасының негізгі психологиялық құрылымы ретінде. Ересектік сезім дене дамуы мен жыныстық толысудағы ілгерілеушіліктерді ұғынып, бағалаудың нәтижесінде шығуы мүмкін; бұларды жеткіншек анық сезінеді және оны өз ұғымында да объективті түрде неғұрлым ересек етіп көрсетеді. Қазіргі бар акселерация балада осы жаңа өзін-өзі түсіну мен өзін-өзі бағалаудың бұрынғы жылдарға қарағанда ерте пайда болуына жағдай жасайды. Ересектік сезімдерінің ендігі бер қайнар көзі – әлеуметтік негіздер. Мұның өзі ересектермен қарым-қатынаста бала объективтік тұрғыдан балалық жағдайда болмай, еңбекке қатысып, елеулі міндеттері болғандай реттерде туындауы мүмкін. Ересектердің сенімі және жастайынан дербестікке жету әлеуметтік қана емес, субъективтік тұрғыдан да баланы тез есейтеді. Бұған ұқсас мысалдар Ұлы Отан соғысы жылдарында көп кездесті.
Ересектік сезімнің жыныстық толысудан көп бұрын пайда болуының мүмкіндігі бар жолды Н. А. Некрасов бармақтай мұжық бейнесінде берген. Мұның өзі бала ересек деп санайтын адам мен өзі арасындағы бір немесе бірнеше өлшем бойынша баланың өзі ұқсаспыз (білім, іскерлік, күш, ептілік, батылдық, т. б. ұқсастығы) деп тапқан жағдайда да туындауы мүмкін; ұқсастық жайлар неғұрлым көп болса, өзін ересек сезінуге негіз де соғұрлым көп болады. Ересектік сезім баланы өзіне тең ұқсайтын неғұрлым ересек жолдастарымен (баланың ұғымында) қарым-қатынаста да қалыптасады. Жеткіншек өзін айналасындағылармен ғана емес, мұның алдында өзінің қандай болғанымен де салыстырады, әрине, белгілі бір бейнелерді бағдарға алып, өзіндегі прогресті бөліп көрсетеді.
Ересек сезімі сана-сезімнің өзіне тән жаңа құрылымы ретінде жеке адамның өзекті ерекшелігі, оның құрылымдық ортасы болады, өйткені ол жеткіншектің өзіне, жұртқа жіне дүниеге деген жаңа өмірлік позициясын білдіреді, оның әлеуметтік белсенділігінің өзіне тән бағыты мен мазмұнын, жаңаша талпыныстарының, толғаныстары мен аффективті ықпалдардың жүйесін анықтайды. Жеткіншектің өзіне тән әлеуметтік белсенділігі ересектер дүниесіндегі және олардың қарым-қатынастарындағы бар нормаларды, құндылықтар мен мінез-құлық тәсілдерін меңгеру алғырлығы болып табылады. Мұның ұзаққа созылатын салдары болады, өйткені ересектер мен балалар әр түрлі екі топты көрсетеді және олардың міндеттері, құқылары, артықшылықтары мен шектеулері түрліше болады. Балаларға арналған көптеген нормаларда, ережелерде, талартарда, шектеулерде, тіл алудың ерекше моральында олардың ересектер дүниесіндегі дербессіздігі, тең құқылықсыздығы мен тәуелді жағдайы бейнеленген. Бала үшін дүниеде қол жетпес, тыйым салынған жайлар көп. Балалық шағында бала қоғамның балаларға қоятын талаптарымен нормаларын меңгереді. Бұл нормалар мен талаптар ересектер тобына өтер кезде сапалық тұрғыда өзгереді. Жеткіншекте өзі туралы енді балалықтың шекарасынан өткен адаммын деген түсініктің пайда болуы оның бір нормалар мен құндылықтардан басқаларына балалық нормалар мен құндылықтардан ересекті нормалар мен құндылықтарға қайта бағдар алуын айқындайды.