Кез келген адам сия?ты жеткіншектер де мазасызды? жа?дайын бастан кешіреді. Мазасызды? – б?л реалды ж?не ?ткінші ?ауіптілікті бастан кешіре алу. Егер ?ауіптілік реалды болса, мазасызды? к?шті ж?мылдырып, шо?ырландыру?а к?мектесіп, бейімделуді орындайды. Егер адам м?ндай жа?дайда жиі болса, онда психика ж??арады, ал ?німділік т?мендейді. Мазасызды? б?л жерде ішкі тынышсызды??а, д?рлігуге, ?амдану?а, ?оз?ышты??а ?теді. Сондлы?тан да мінез – б?л т?л?аны? фрустрациялы? жа?дайлар?а ?арсы т?руы, мазасызды?ты? шешілуіні? индивидуалды т?сілі. Фруструация – б?л ?ажеттілікті ?ана?аттандыру м?мкіндігіні? болмауы.Біра?, белгілі бол?андай, жа?дай ?иынды?ы – б?л субъектілік ??былыс; сонды?тан бір адам?а танысу ?иын (б?л астеникалы? т?л?аларда болады), бас?алар?а айырылысу ?иын (оларды т?йы?тал?ан), біреулерге монотонды е?бек ?иын, бас?алар?а экстремалды жа?дайларда ?рекет жасау м?мкіндігі ?иын. ?ал?ан тапсырмалар же?іл шешіледі ж?не де адамны? ?мір с?ру жолы жалпы ?німді болып табылады.Егер мінез ?згеріп, оны? ?андайда бір сипаты ай?ын к?рінсе, адам аса сезімтал болуы м?мкін. Б?л жа?дай, адамда мінез акцентуациясыны? бар екенін к?рсетеді. Акцентуация – кейбір мінез сипаттары аса к?шейтілген норма варианттары. Соны? салдарынан бас?алар?а т?ра?тылы? кезіндегі, психогендік ?серді? негізгі т?рі ?атынасында та?дамалы осалы табылады (А.Е.Личко). Ай?ын акцентуация – “аз ?арсыласу орнына” ба?ыттал?ан факторды? ?рекеті жа?дайында т?л?аны? дезадаптация?а ?келу м?мкіндігін к?рсететін шеткі норма варианты. Жасырын акцентуация б?л ?арапайым норманы? к?рінуі.К.Леонгард мінез акцентуациясыны? классификациясын ??рды, оны шеткі норма варианты деп т?сінді. Сонды?тан адамны? к?шті жа?ына ?ара?анда, оны? жетіспеушілігін тізбелеу ?серін жасау т?рін сипаттайды. Осында ?дісті? ерекшелігі, біра? ?рине, о?ан медициналы? диагноз ?ою жеткіліксіз. К.Леонгард жа?а ??ымды енгізе отырып, 4 мінез акцентуациясын ж?не 6 темперамент акцентуациясын б?ліп к?рсетті. Б?л акцентуацияларды т?менде М ж?не Т ?ріптерімен к?рсетемін.?азір, ?сіресе Ке?естік т?сілдер шегінде б?л б?лімдерді? тарихи ??ндылы?ы бар, “та?дамалылы?” т?сінігі тоталды формалды – динамикалы? сапа сия?ты темперамент категориясына жатады. Міне, осы типтер:
1.Демонстративті (истероидты) (М) — б?л тип адамны? зейін ортасында бол?ысы келгенде к?рінеді, б?л кезде ол не істеп, ?алай істеп отыр?анын ?мытады. Демонстративті типке жо?ары ы?ыстыру ?абілеті ж?не ?леуметтік орта?а т?уелділік, ?зін-?зі сендірушілік т?н.
2.Педантты (жо?ары пунктуалды) (М) — ?ткенге к?п уа?ыт бойы ренжу, т?кке т?рмайтын жа?дайлар?а ма?ызды к??іл аудару, белгілі бір мінез-??лы? ?лгілерін ?станушы, д?ст?рді ?станушы, т?йы?тал?ан, жо?ары жауапкершіл тип.
3.Т?йы?тал?ан тип (М) – бір к?йден екінші к?йге ауысу ауырлы?ы, ал оны? негізгі ?ыры – б?л жо?ары ба?алы идеяларды? ?алыптасуы, со?ан ерекше ма?ыз білдіреді ж?не ?ызметке ?зіні? ж?не бас?а адамны? ?мірін ?ою?а дайын болады.
4.?оз?ыш тип ( эпилептоидты ) (М) — ?з ?серлерін, с?зін ж?не мінез-??л?ын к?шпен бас?арады. Ая? асты б?лінгіш ж?не ?лсіз тітіркендіргіштерге к?шті реакциямен жауап береді. ?ткен ?шпесіне ?айта оралып, ?ш алу?а бейім.
5.Гипертимді тип (Т) – ?немі к?тері?кі к??іл-к?ймен ж?реді, іс-?рекетке деген ??штарлы?, айналасында?ылар?а ?р дайын аса зейінді болма?анды?тан, ?зіні? жеке к?йін к?шпен бас?арады. Бала – болаша? гипертим, та?ерте? оян?анда к?ліп т?рады ж?не жа?ымды ?лемдік ?атынас объективті жетістіктерге ?рдайын шарттал?ан емес.
6.Дистимді тип (Т) – керісінше, т?мен к??іл-к?ймен, ?мірді? ?ара??ы жа?тарына к?п к??іл б?леді. Бала оян?анда жылап т?рады, ал ересек жаста ?мірді? жа?сы жа?тарын ?абылдамайды, ?орша?андарды? неодекватты кін? сезімдерін тудырып, со?ан байланысты топта жо?ары статусы болмайды.
7.?ауіпті – ?ор?а? тип (Т) — ?о?а?, тіпті ?мірді? ?иын емес тапсырмаларымен байланысты бол?анда да ?немі ?ауіпті сезінеді.
8.Циклотимді тип (Т) – жо?арыда к?рсетілген екі типті? кемшіліктерін біріктіреді. Т?л?аны? потологиялы? дамуында моникалды-депрессивті психоз?а ?келеді.
9. Эмотивті тип (Т) – сезімдерімен ?мір с?реді, барлы? эмоционалды к?йді? диапазонын ?обалжиды, бас?а адамдарды? к??іл-к?йін тез ?абылдайды.
Сонды?тан да кейде психопат – б?л бас?алармен араласу ?иын бол?ан адам, ал невротик — ?з-?зімен ?иын бол?ан адам.Ф.Б.Березинаны? невротикалы? б?зылулар?а берген классификациясы бойынша 3 т?рін к?рсетуге болады:
Мінез ?зіні? орны?уын жеткіншек ша?та ая?тайтын бол?анды?тан, оны? дамуына ?сер ететін фактор – жан?ялы? т?рбие. Э.Г.Эйдемиллер ж?не В.В,Юстицкий ата-ана т?рбиесі стиліндегі кейбір б?рмалалар мен акцентуацияны? арасында?ы байланысты аны?тады.Сонымен, гиперпротекция?а лайы?ты (ба?ылау жо?ары ж?не тыйым жо? бол?анда) истероидты ж?не гипертимді т?рі дамиды, ал басы??ы гиперпротекций жа?дайында (жо?ары ба?ылауда тыйым аса к?п болса) психоастениктерде, сензитивтілерде ж?не астено-невротиктерде астеникалы? сипат басым болады. Ал гипертимділер ата-аналарынан босау?а тырысады, ?йден ?ашады. Эмоционалды шеттету жа?дайында ата-аналар жа?ынан эпилептоидты акцентуация ?алыптасады; ал ал?аш?ы эмоционалды-лобилді фонында сензитивті немесе астено-невротикалы? акцентуацияда декомпенсация к?шейеді, невротикалы? б?зылуларды? тууын ?келеді. Жо?ары моральды жауапкершілік психоастеникалы? акцентуацияны? пайда болуын ?келеді. ?ада?алаумашылы? стилі (ата-аналар мен баланы? ба?ылауы, тыйым салулары,талаптары, ?ажеттілікті? ?ана?аттануы осал бол?анда) гипертимді акцентуацияны? пайда болуын немесе конформды акцентуацияны? немесе баллада т?ра?сызды?ты? ?лсіз психикалы? ?оймасына ?келеді.Азды –к?пті ?алыптас?ан акцентуация осымен ?зіні? дамуын ая?тамайды. Т?л?аны? ?мір с?ру барысында акцентуация ?згеруі м?мкін. 25-30 жаста психопатиялы адамдар психикалы? т?ра?тылы? жа?ынан ?згереді, ?алыпты жа?дайда е?бек етіп, ?зіні? психикалы? сау еместігін к?рсетпеуі де м?мкін деп П. Б. Ганнушкин к?рсеткен.
?рбір жеке адамды толы?ымен мінезді? бір т?ріне жат?ызу?а болмайтыны т?сінікті. К?бі аралас?ан типке жатады, оларды? арасынан екі негізгі т?рге: аралы? (эндогендік факторлармен шарттал?ан, мысалы лабилді-циклоидты, конформды-гипертимді) ж?не амальгамды (бір типті? бас?аны? эндогенді ядросына сипаттарын телу салдары ретінде ?алыптастырушы). Мынадай ???ы?ты? с?ра? туады: таби?атта «?алыпты мінезі» бар адам ?мір с?ре ме? ?андай да мінезді сипатта?анда психологтар психикалы? тепе-те?дікті араластыра отырып, ?андай да бір ай?ын аспектіге топталады. Айталы?, шын м?нінде сезімдері, ойлары ж?не ?рекеттері толы? тепе-те?дікте болатын адамдар кездесе ме, онда б?л ?р т?рлі мінезді?, индивидуалды т?сті? жойылуы емес пе? – деп Рибо жазды. С?йтіп «мінезсіз» адам теоретикалы? ойлар болып табылады, ал танымал психиатр П. Б. Ганнушкин сия?ты адам акцентуациясы ?мір с?руі м?мкін емес деп санал?ан.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Просмотр содержимого документа
«Жеткіншектердегі мінез акцентуациясы »
Жеткіншектердегі мінез акцентуациясы
Кез келген адам сияқты жеткіншектер де мазасыздық жағдайын бастан кешіреді. Мазасыздық – бұл реалды және өткінші қауіптілікті бастан кешіре алу. Егер қауіптілік реалды болса, мазасыздық күшті жұмылдырып, шоғырландыруға көмектесіп, бейімделуді орындайды. Егер адам мұндай жағдайда жиі болса, онда психика жұқарады, ал өнімділік төмендейді. Мазасыздық бұл жерде ішкі тынышсыздыққа, дүрлігуге, қамдануға, қозғыштыққа өтеді. Сондлықтан да мінез – бұл тұлғаның фрустрациялық жағдайларға қарсы тұруы, мазасыздықтың шешілуінің индивидуалды тәсілі. Фруструация – бұл қажеттілікті қанағаттандыру мүмкіндігінің болмауы.Бірақ, белгілі болғандай, жағдай қиындығы – бұл субъектілік құбылыс; сондықтан бір адамға танысу қиын (бұл астеникалық тұлғаларда болады), басқаларға айырылысу қиын (оларды тұйықталған), біреулерге монотонды еңбек қиын, басқаларға экстремалды жағдайларда әрекет жасау мүмкіндігі қиын. Қалған тапсырмалар жеңіл шешіледі және де адамның өмір сүру жолы жалпы өнімді болып табылады.Егер мінез өзгеріп, оның қандайда бір сипаты айқын көрінсе, адам аса сезімтал болуы мүмкін. Бұл жағдай, адамда мінез акцентуациясының бар екенін көрсетеді. Акцентуация – кейбір мінез сипаттары аса күшейтілген норма варианттары. Соның салдарынан басқаларға тұрақтылық кезіндегі, психогендік әсердің негізгі түрі қатынасында таңдамалы осалы табылады (А.Е.Личко). Айқын акцентуация – “аз қарсыласу орнына” бағытталған фактордың әрекеті жағдайында тұлғаның дезадаптацияға әкелу мүмкіндігін көрсететін шеткі норма варианты. Жасырын акцентуация бұл қарапайым норманың көрінуі.К.Леонгард мінез акцентуациясының классификациясын құрды, оны шеткі норма варианты деп түсінді. Сондықтан адамнығ күшті жағына қарағанда, оның жетіспеушілігін тізбелеу әсерін жасау түрін сипаттайды. Осында әдістің ерекшелігі, бірақ әрине, оған медициналық диагноз қою жеткіліксіз. К.Леонгард жаңа ұғымды енгізе отырып, 4 мінез акцентуациясын және 6 темперамент акцентуациясын бөліп көрсетті. Бұл акцентуацияларды төменде М және Т әріптерімен көрсетемін.Қазір, әсіресе Кеңестік тәсілдер шегінде бұл бөлімдердің тарихи құндылығы бар, “таңдамалылық” түсінігі тоталды формалды – динамикалық сапа сияқты темперамент категориясына жатады. Міне, осы типтер:
1.Демонстративті (истероидты) (М) — бұл тип адамның зейін ортасында болғысы келгенде көрінеді, бұл кезде ол не істеп, қалай істеп отырғанын ұмытады. Демонстративті типке жоғары ығыстыру қабілеті және әлеуметтік ортаға тәуелділік, өзін-өзі сендірушілік тән.
2.Педантты (жоғары пунктуалды) (М) — өткенге көп уақыт бойы ренжу, түкке тұрмайтын жағдайларға маңызды көңіл аудару, белгілі бір мінез-құлық үлгілерін қстанушы, дәстүрді ұстанушы, тұйықталған, жоғары жауапкершіл тип.
3.Тұйықталған тип (М) – бір күйден екінші күйге ауысу ауырлығы, ал оның негізгі қыры – бұл жоғары бағалы идеялардың қалыптасуы, соған ерекше маңыз білдіреді және қызметке өзінің және басқа адамның өмірін қоюға дайын болады.
4.Қозғыш тип ( эпилептоидты ) (М) — өз әсерлерін, сөзін және мінез-құлқын күшпен басқарады. Аяқ асты бүлінгіш және әлсіз тітіркендіргіштерге күшті реакциямен жауап береді. Өткен өшпесіне қайта оралып, өш алуға бейім.
5.Гипертимді тип (Т) – үнемі көтеріңкі көңіл-күймен жүреді, іс-әрекетке деген құштарлық, айналасындағыларға әр дайын аса зейінді болмағандықтан, өзінің жеке күйін күшпен басқарады. Бала – болашақ гипертим, таңертең оянғанда күліп тұрады және жағымды әлемдік қатынас объективті жетістіктерге әрдайын шартталған емес.
6.Дистимді тип (Т) – керісінше, төмен көңіл-күймен, өмірдің қараңғы жақтарына көп көңіл бөледі. Бала оянғанда жылап тұрады, ал ересек жаста өмірдің жақсы жақтарын қабылдамайды, қоршағандардың неодекватты кінә сезімдерін тудырып, соған байланысты топта жоғары статусы болмайды.
7.Қауіпті – қорқақ тип (Т) — қоқақ, тіпті өмірдің қиын емес тапсырмаларымен байланысты болғанда да үнемі қауіпті сезінеді.
8.Циклотимді тип (Т) – жоғарыда көрсетілген екі типтің кемшіліктерін біріктіреді. Тұлғаның потологиялық дамуында моникалды-депрессивті психозға әкеледі.
9. Эмотивті тип (Т) – сезімдерімен өмір сүреді, барлық эмоционалды күйдің диапазонын қобалжиды, басқа адамдардың көңіл-күйін тез қабылдайды.
10. Аффективті – экзальтировты тип (Т) – нәзік және әсершіл адамдар, шындық өмірді иллюзорлы әлемге ауыстырады.
Аталған белгілердің акцентуациясының әлсіз түрінде көрсетілген. Олардың кейде пайдасы да бар. Мысалы истероидты акцентуациясы бар Адам публикалық мамандыққа шизоидты акцентуация шығармашылық ойлауға және оригиналды шешім қабылдауға, параноидты мінез-құлқының мақсаттылығында көрінеді.К. Леонгард мінездің кейбір өмірге қиындық туғызатын сипаттарын ғана көрсетті. К. Леонгард еңбегін Санкт – Петербург зерттеушісі Личко толықтырды. Ол акцентуацияның 12 түрін көрсетті. Көбінесе К. Леонгард классификациясын мінезі әлі қалыптаспаған жеткіншектермен жұмыс жасағанда қолданады.Белгілі MMPI тестінің авторлары С.Хатуэй және Дж.Маккинли мінез акцентуацияның көрінуіне қолданған, невротикалық триаданың 3 шкаласын және психикалық тетраданың 4 шкаласын бөліп көрсетті. Психопатия невротикалық бұзылулардан 3 белгі бойынша ерекшеленеді ( Ганнушкин бойынша ):
1. Тоталды ( яғни эмоционалды – аффективті, когнетивті сферасын және мінез-құлқын қамтиды ), сол уақытта неврозда локалды мінез болады ( мысалы, энурез, тұтығу, тиктар ).
2. Психопатия уақыт бойынша тұрақты және ұзақ емделеді, ( сол уақытта невроздарда өзіндік емделулер болады немесе аяқ асты ремиссия болады ).
3. Психопатияда әлеуметтік бейімделе алмаушылық, яғни өзіне деген қатынасының критикалық бұзылулар, мінез-құлық нормасының бұзылуларын сипаттайды, ( бұл уақытта невротиктарда кінә сезімдерінің аса айқын көрінуі ).
Сондықтан да кейде психопат – бұл басқалармен араласу қиын болған адам, ал невротик — өз-өзімен қиын болған адам.Ф.Б.Березинаның невротикалық бұзылуларға берген классификациясы бойынша 3 түрін көрсетуге болады:
Депрессия – айқын мазасыздық, қоқыныш.
Ипохондрия – денсаулығы үшін тынышсыздық, мазасыздықтың соматизациясы.
Мінез – динамикалық құбылыс, өзін әр түрлі көрсетеді. Әсірессе, жас өспірімде. Біріншіден, акцентуация аффекттік реакцияларда көрінуі мүмкін. Оның бірнеше түрлері бар:
1. Интрапунитивті (өзіне жарақат түсіру жолындағы аффект күші);
2. Экстрапунитивті (қоршағандарға агрессия жолымен аффект күші);
Екіншіден, өтпелі психопотологиялық мінез-құлықтың бұзылуы. Оның түрлері:
1. Делинквенттілік (ұсақ құқық бұзушылық);
2. Токсикоманикалық мінез-құлық;
3. Үйден қашу және қаңғыру;
4. Транзиторлы сексуалды девиация (ерте жыныстық өмір, жасөспірімдік гомосексуалға өтуі).
Үшіншіден, акцентуация фонында психикалық бұзылулардың дамуы мүмкін.
А.Е.Личко акцентуацияның өзгерісінің динамикалық бағытын анықтап, оған оның түрінен латентті түріне өтуді жатқызады, акцентуацияның «шеткі психопатияға» және трансформациясының мазмұны жағынан өзіне ұқсас акцентуацияның қосылуын көрсетеді (мысалы, гипертимдінің циклоидтыға ауысуы).
Мінез өзінің орнығуын жеткіншек шақта аяқтайтын болғандықтан, оның дамуына әсер ететін фактор – жанұялық тәрбие. Э.Г.Эйдемиллер және В.В,Юстицкий ата-ана тәрбиесі стиліндегі кейбір бұрмалалар мен акцентуацияның арасындағы байланысты анықтады.Сонымен, гиперпротекцияға лайықты (бақылау жоғары және тыйым жоқ болғанда) истероидты және гипертимді түрі дамиды, ал басыңқы гиперпротекций жағдайында (жоғары бақылауда тыйым аса көп болса) психоастениктерде, сензитивтілерде және астено-невротиктерде астеникалық сипат басым болады. Ал гипертимділер ата-аналарынан босауға тырысады, үйден қашады. Эмоционалды шеттету жағдайында ата-аналар жағынан эпилептоидты акцентуация қалыптасады; ал алғашқы эмоционалды-лобилді фонында сензитивті немесе астено-невротикалық акцентуацияда декомпенсация күшейеді, невротикалық бұзылулардың тууын әкеледі. Жоғары моральды жауапкершілік психоастеникалық акцентуацияның пайда болуын әкеледі. Қадағалаумашылық стилі (ата-аналар мен баланың бақылауы, тыйым салулары,талаптары, қажеттіліктің қанағаттануы осал болғанда) гипертимді акцентуацияның пайда болуын немесе конформды акцентуацияның немесе баллада тұрақсыздықтың әлсіз психикалық қоймасына әкеледі.Азды –көпті қалыптасқан акцентуация осымен өзінің дамуын аяқтамайды. Тұлғаның өмір сүру барысында акцентуация өзгеруі мүмкін. 25-30 жаста психопатиялы адамдар психикалық тұрақтылық жағынан өзгереді, қалыпты жағдайда еңбек етіп, өзінің психикалық сау еместігін көрсетпеуі де мүмкін деп П. Б. Ганнушкин көрсеткен.
Әрбір жеке адамды толығымен мінездің бір түріне жатқызуға болмайтыны түсінікті. Көбі араласқан типке жатады, олардың арасынан екі негізгі түрге: аралық (эндогендік факторлармен шартталған, мысалы лабилді-циклоидты, конформды-гипертимді) және амальгамды (бір типтің басқаның эндогенді ядросына сипаттарын телу салдары ретінде қалыптастырушы). Мынадай құқықтық сұрақ туады: табиғатта «қалыпты мінезі» бар адам өмір сүре ме? Қандай да мінезді сипаттағанда психологтар психикалық тепе-теңдікті араластыра отырып, қандай да бір айқын аспектіге топталады. Айталық, шын мәнінде сезімдері, ойлары және әрекеттері толық тепе-теңдікте болатын адамдар кездесе ме, онда бұл әр түрлі мінездің, индивидуалды түстің жойылуы емес пе? – деп Рибо жазды. Сөйтіп «мінезсіз» адам теоретикалық ойлар болып табылады, ал танымал психиатр П. Б. Ганнушкин сияқты адам акцентуациясы өмір сүруі мүмкін емес деп саналған.
