О?ушыларды? жеке басы мінез-??лы? ?йлеспеушілігіні? психологиялы? проблемалары
О?ушыларды? жеке басы мінез-??лы? ?йлеспеушілігіні? психологиялы? проблемалары
Жалпы білім беретін мектептерде о?итын о?ушыларды? ?р?айсысыны? ?зіне т?н жеке даралы? ерекшеліктері бар. Сонды?тан мектеп психологі алдында т?р?ан проблемаларыны? бірі - мінез-??л?ында эмоционалды? ?йлеспеушілігі бар балалар?а тиімді к?мек к?рсету. Б?л проблеманы? аспектілері психологияда жан-жа?ты талдан?ан. О?ан ?лес ?ос?андар И.Кант, Э.Торндайк, И.П.Павлов, К.Роджерс, А.Маслоу Л.Е.Личко т.б. ?алымдар.
?азіргі кезде т?жірибелік психологияда ?олданылатын ?дістемелер жина?тары ?аза? тілінде жо?ты? ?асында. Сонды?тан о?ушыларды? мінез-??л?ында?ы ?йлеспеушілікті диагностикалау ?те ?иын болып отыр, ал мінез-??л?ында ауыт?уы бар балалар?а дер кезінде к?мек к?рсетуді? ма?ызы ?лкен екенін д?лелдейді? ?ажеті жо? проблема екені барша?а аян.
Дипломды? зерттеу барысында осы проблеманы шешу жолдарын аны?тап, оны? ?ыр-сырына т?сіну ?шін та?ырыпты «О?ушылар мінез-??лы? ?йлеспеушілігіні? психологиялы? проблемалары» деп аны?тады?.
- мектеп о?ушыларыны? мінез-??лы? ерекшеліктерін зерттеу.
Дипломды? зерттеу барысында келесі психологиялы? ?ылыми зерттеу ?дістері ?олданылды: ?ылыми е?бектерді талдау, мінез-??лы? ерекшеліктерін талдау ж?не психодиагностикалы? ?дістемелерді ?олдану ар?ылы о?ушыларды? мінез ерекшеліктерін зерттеу, мазасыздану де?гейін аны?тау тестерін, акцентуация т?рлерін аны?тау тестерімен зерттеу ж?ргізу.
Жина?тал?ан материалдарды? логикасына ?арай отырып диплом ж?мысыны? ??рылысын аны?тады?. Ол кіріспе, екі б?лім, ?орытынды ж?не ?дебиеттер тізімінен т?рады.
Кіріспеде диплом ж?мысыны? та?ырыбыны? к?кейкесті м?селені зерттеуге ба?ыттал?анды?ы д?лелденіп, зерттеу ма?саты мен міндеттері аны?тал?ан.
«Мінез-??лы? ж?не оны? негізгі к?ріністері» - деп аталатын бірінші б?лімінде мінез-??лы?ты? негізгі к?рсеткіштері ж?не оларды? к?рініс беру ерекшеліктерін т?сіндіретін теориялы? ?а?идалар талданып, мінез-??лы?тарда?ы ауыт?улар деген не екені к?рсетілген. О?ушыларды? мінез-??л?ында?ы ерекшеліктерге сипаттама берілген.
«Мінез-??л?ында ауыт?улары бар балалар?а психологиялы? ?ызмет к?рсету» деген екінші тарауда о?ушыларды? мінез ерекшеліктерін зерттеу, балаларды? мазасыздану де?гейін ж?не акцентуациясын зерттеу н?тижелері берілген.
?орытындыда зерттеу барысында жасал?ан т?жырымдамалар мен балалар мінезіндегі ?йлеспеушіліктер бай?ал?анда олар?а психологиялы? ?ызмет к?рсету жолдары аны?тал?ан.
Мінез-??лы?ты? формалары мен функцияларыны? ж?йелілігін Выготский Л.С. келесі ретпен схемалы? т?рде к?рсетеді:
1. Ке? ма?ынасында?ы жо?ар?ы психикалы? функция:
Т?рлері: а). Сырт?ы (экстрапсихикалы?)
б) Ішкі (интрапсихикалы?):
в) спонтанды т?рі
г) еркін т?рі. (Тар ма?ынасында?ы жо?ары психикалы? функция)
2. Мінез-??лы?ты? жо?ары формасы
Т?рлері: 1. ?леулеттік
2. Даралы?.
3. Мінез-??лы?ты? м?дениетті формасы
Т?рлері: 1. ?леулеттік (интерпсихикалы?):
а) примитивті
б) жо?ары
2. Даралы?:
а) примитивті
б) жо?ары
4. Мінез-??лы?ты? таби?и формасы (реактивті мінез-??лы?)
?асиеттері: 1.Жо?арылылы?пен т?менділікті? бірлігі
2. Функционалды аралы? байланыс.
6. Сананы? ??рылылы
Т?рлері: 1.Ж?йелілік
2. Ма?ыналылы?
Л.С. Выготский бойынша схемалы? т?рдегі жасал?ан мінез ??лы?ты? форлалары мен функцияларыны? ж?йелілігін былайша талдау?а болады: Жо?ар?ы психикалы? функция мінез-??лы?тын ?з-?зіне арнал?ан ?леуметтік м?мкіндігі болып табылады. Л.С. Выготский «жо?ары психикалы? функцияны? дамуы мінез-??лы?тын жо?ары формаларыны? дамуыны? екі б?та?ын ?амтиды» деп атап к?рсетеді.
Бірінші - м?дениетті даму ж?не ойлауды? сырт?ы т?рлерін ме?геру мен, я?ни, тілмен, жазумен, есеппен, суретпен к?рінеді.
Екінші - д?ст?рлі психологияда ерікті зиын, логикалы? ес, т?сінік деп аталатын аны? аны?талма?ан, шектелмеген арнайы жо?ары функцияны? даму процестері; осы атал?андарды балаларды? мінез ??л?ыны? жо?ары формаларыны? даму процесі деп шартты т?рде айтамыз. (Выготский Л.С.).
Жалпы, Л.С.Выготский жо?ары психикалы? функцияны екі ма?ынада ?олданады:
Л.С. Выготский «баланы? далуында?ы белгі ж?не ?ару» деген е?бегінде жо?ар?ы психикалы? функция ассортиментіне практикалы? іс-?рекеттерді кіргізеді. Біра?, тек ?ана оны? жо?ары формасында жалпы затты? ?рекет, тіпті оны ?олдану жо?ары формалар?а жатады. Л.С.Выготский жо?ары психикалы? функцюларга д?л аны?тала берлеген, ол - «д?л аны?тама ?ылыми білімні? басталасына жатпайды, сонды?танда мен империкалы? ж?не эвристикалы? аны?талаларлен шектелелін» - дейді. Содан со?, б?л м?селелерді ЛР.Лурьа шешуге тырысты. Ол Выготский к?з?арастарымен келісе отырып, психикалы? функциялар?а д?л ж?не со??ы аны?тама береді. Сонымен, жо?ары психикалы? функция — б?л к?рделі ?зін реттеуші процесс, ?зіні? шы?уы жа?ынан ?леуметтік болып табылады, ?алыптасуы бойынша байланысты ж?не ??рылу т?сілі бойынша ерікті, саналы. АР.Лурия берген аны?тама ?зіні? белгілер саныны? к?птігімен ерекшелінеді. Мінез-??лы?тын жо?ары формаларыны? ерекшелігі ?зіні? мінез-??лы?тын бас?ару ?шін жасанды, к?мекші ??ралдарды ?олдануында. Жасанды стимулдарды ?олдану мінез-??лы?тын жа?а формаларын аны?тауды? формалары болып табылады. Мінез-??лы?тын жо?ары формаларыны? т?сінігіне келесілер кіреді:
а) жо?ары формада?ы практикалы? іс-?рекет.
б) символикалы? іс-?рекет.
в) ?зіндік жо?ары психикалы? функция.
г) жо?ары ?леуметтік функция (интерпсихологиялы? функция)
Л.С.Выготский мінез-??лы?тын негізгі м?дениетті формасы тіл ж?не ?аруды ?олдану деп айтады.
Ма?саты: бала агрессиясыны? т?рін ж?не оны? к?рініс беру ерекшелігін аны?тау.
Бала агрессиясын зерттеушілер о?ан ?р т?рлі аны?тама береді. Біреулері ол адамны? ?орша?ан орта ??былыстарынан ?зін ?ор?ау?а арнал?ан т??ым ?уалаушылы??а негізделген ?асиет деп к?рсетсе (Лоренд, Анри), екіншілері жетекші роль ат?ару?а ба?ыттал?ан ?рекет (Моррисон) деп т?сіндіреді. Агрессияны фрустрация мен байланыстыратын теориялар да бар (Маллер, Дуб, Доллард).
Агрессия терминімен жеке т?л?аны? субъект-субъекттік ?атынаста деструктивтік ?рекетке жа?ынды?ын белгілейді. Деструктивтік ?рекет дегеніміз адамны? алдында т?р?ан б?гетке шабуыл жасап, ?иынды?ты же?уге деген белсенділігі.
Сонды?тан агрессияны? о? ж?не теріс к?ріністері бар екенін жа?сы т?сіну ?ажет. Мысалы, адам ?з ?мірін, немесе бас?а адамдарды? ?мірін са?тау?а, табыс к?зіне т?нген ?ауіпті жою?а ба?ыттал?ан агрессияны а?тау?а болады. Сонымен ?атар, еш?андай а?тау?а болмайтын агрессия бай?алуы м?мкін.
Жеткіншек жас кезе?інде себепсіз агрессия, немесе жал?ан ?ауіпке ба?ыттал?ан шабуылшылы? орын алуы м?мкін. Б?л ??былысты? т?рлерін, себебін, ж?не м?лшерін аны?тау?а болады. Психолог осы м?селені зерттеп, агрессиясы нормадан тыс дамы?ан балалармен т?зету ж?мысын ж?ргізуі керек.
А.Басс ж?не А,Дарки агрессияны сипатта?анда оны негізгі екі топ?а б?леді. Біріншісі -мотивациялы? агрессия, осы ??былысты ту?ыз?ан себеп-сылтаулар. Психолог е? алдымен агрессияны? осы т?рін аны?тап алу?а тиіс. Екіншісі - инструменталды? агрессия, немесе ?зін ?ор?ау ?шін, бас?аларды з?бірлеуге ?олданатын ?рекеттері. Б?л ?асиетті? к?рініс беруі сегіз формада болуы м?мкін.
Агрессияны зерттеуге ?олданылатын ?дістемелерді? бірі Басса-Дарки сауалнамасы. Б?л ?дістеме к?мегімен агрессияны? орын алуын ж?не оны? т?рін, к?рініс беру формасын диагностикалау?а болады.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Просмотр содержимого документа
«О?ушыларды? жеке басы мінез-??лы? ?йлеспеушілігіні? психологиялы? проблемалары»
Оқушылардың жеке басы мінез-құлық үйлеспеушілігінің психологиялық проблемалары
Жалпы білім беретін мектептерде оқитын оқушылардың әрқайсысының өзіне тән жеке даралық ерекшеліктері бар. Сондықтан мектеп психологі алдында тұрған проблемаларының бірі - мінез-құлқында эмоционалдық үйлеспеушілігі бар балаларға тиімді көмек көрсету. Бұл проблеманың аспектілері психологияда жан-жақты талданған. Оған үлес қосқандар И.Кант, Э.Торндайк, И.П.Павлов, К.Роджерс, А.Маслоу Л.Е.Личко т.б. ғалымдар.
Қазіргі кезде тәжірибелік психологияда қолданылатын әдістемелер жинақтары қазақ тілінде жоқтың қасында. Сондықтан оқушылардың мінез-құлқындағы үйлеспеушілікті диагностикалау өте қиын болып отыр, ал мінез-құлқында ауытқуы бар балаларға дер кезінде көмек көрсетудің маңызы үлкен екенін дәлелдейдің қажеті жоқ проблема екені баршаға аян.
Дипломдық зерттеу барысында осы проблеманы шешу жолдарын анықтап, оның қыр-сырына түсіну үшін тақырыпты «Оқушылар мінез-құлық үйлеспеушілігінің психологиялық проблемалары» деп анықтадық.
Дипломдық зерттеу мақсаты - мінез-құлық үйлеспеушілігі факторларын, себептерін анықтау, диагностикалау әдістерін жүйеге келтіру.
Бұл мақсат келесі міндеттер арқылы нақтыланды:
- мінез-құлық формалары мен оларға әсерін тигізетін факторларды анықтау;
- мінез-құлық үйлеспеушілігі себептерін балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты жүйеге келтіру;
- мектеп оқушыларының мінез-құлық ерекшеліктерін зерттеу.
Дипломдық зерттеу барысында келесі психологиялық ғылыми зерттеу әдістері қолданылды: ғылыми еңбектерді талдау, мінез-құлық ерекшеліктерін талдау және психодиагностикалық әдістемелерді қолдану арқылы оқушылардың мінез ерекшеліктерін зерттеу, мазасыздану деңгейін анықтау тестерін, акцентуация түрлерін анықтау тестерімен зерттеу жүргізу.
Жинақталған материалдардың логикасына қарай отырып диплом жұмысының құрылысын анықтадық. Ол кіріспе, екі бөлім, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде диплом жұмысының тақырыбының көкейкесті мәселені зерттеуге бағытталғандығы дәлелденіп, зерттеу мақсаты мен міндеттері анықталған.
«Мінез-құлық және оның негізгі көріністері» - деп аталатын бірінші бөлімінде мінез-құлықтың негізгі көрсеткіштері және олардың көрініс беру ерекшеліктерін түсіндіретін теориялық қағидалар талданып, мінез-құлықтардағы ауытқулар деген не екені көрсетілген. Оқушылардың мінез-құлқындағы ерекшеліктерге сипаттама берілген.
«Мінез-құлқында ауытқулары бар балаларға психологиялық қызмет көрсету» деген екінші тарауда оқушылардың мінез ерекшеліктерін зерттеу, балалардың мазасыздану деңгейін және акцентуациясын зерттеу нәтижелері берілген.
Қорытындыда зерттеу барысында жасалған тұжырымдамалар мен балалар мінезіндегі үйлеспеушіліктер байқалғанда оларға психологиялық қызмет көрсету жолдары анықталған.
Мінез-құлықтың формалары мен функцияларының жүйелілігін Выготский Л.С. келесі ретпен схемалық түрде көрсетеді:
1. Кең мағынасындағы жоғарғы психикалық функция:
Түрлері: а). Сыртқы (экстрапсихикалық)
б) Ішкі (интрапсихикалық):
в) спонтанды түрі
г) еркін түрі. (Тар мағынасындағы жоғары психикалық функция)
2. Мінез-құлықтың жоғары формасы
Түрлері: 1. Әлеулеттік
2. Даралық.
3. Мінез-құлықтың мәдениетті формасы
Түрлері: 1. Әлеулеттік (интерпсихикалық):
а) примитивті
б) жоғары
2. Даралық:
а) примитивті
б) жоғары
4. Мінез-құлықтың табиғи формасы (реактивті мінез-құлық)
5. Эледаентарлы психофизиологиялық функция.
Жоғары психикалық функцияның құрылымы
1. Мәселе және мақсат
2. Белгі — психологиялық қару ретінде:
Түрлері: а) сыртқы
б) ішкі
3. Мағынасы :
Түрлері: 1 Сөздердің мағынасы:
а) заттық қарау (денотативті мағынасы)
б) сигнификативті мағынасы (сонымен қатар түсінік)
в) ішкі формасы (этималогиялық мағынасы)
г) мазмүны
2. Қабылдаудағы заттық мағына.
3. Заттың функционалды мағынасы
4. Жағдайдың мағынасы немесе
4. Байланыстылық (сайланыстыру іс-әрекеті):
Түрлері: 1. Затты шығару және қолдану
2. Белгілердің шығару және қолдану
5. Психологиялық функционалды жүйе:
Қасиеттері: 1 .Жоғарылылықпен төменділіктің бірлігі
2. Функционалды аралық байланыс.
6. Сананың құрылылы
Түрлері: 1.Жүйелілік
2. Мағыналылық
Л.С. Выготский бойынша схемалық түрдегі жасалған мінез құлықтың форлалары мен функцияларының жүйелілігін былайша талдауға болады: Жоғарғы психикалық функция мінез-құлықтын өз-өзіне арналған әлеуметтік мүмкіндігі болып табылады. Л.С. Выготский «жоғары психикалық функцияның дамуы мінез-құлықтын жоғары формаларының дамуының екі бұтағын қамтиды» деп атап көрсетеді.
Бірінші - мәдениетті даму және ойлаудың сыртқы түрлерін меңгеру мен, яғни, тілмен, жазумен, есеппен, суретпен көрінеді.
Екінші - дәстүрлі психологияда ерікті зиын, логикалық ес, түсінік деп аталатын анық анықталмаған, шектелмеген арнайы жоғары функцияның даму процестері; осы аталғандарды балалардың мінез құлқының жоғары формаларының даму процесі деп шартты түрде айтамыз. (Выготский Л.С.).
Жалпы, Л.С.Выготский жоғары психикалық функцияны екі мағынада қолданады:
1. Кең мағынада - мінез-құлықтын жоғарғы форлалары.
2. Тар мағынада - арнайы психикалық функция.
Л.С. Выготский «баланың далуындағы белгі және қару» деген еңбегінде жоғарғы психикалық функция ассортиментіне практикалық іс-әрекеттерді кіргізеді. Бірақ, тек қана оның жоғары формасында жалпы заттық әрекет, тіпті оны қолдану жоғары формаларға жатады. Л.С.Выготский жоғары психикалық функцюларга дәл анықтала берлеген, ол - «дәл анықтама ғылыми білімнің басталасына жатпайды, сондықтанда мен империкалық және эвристикалық анықталаларлен шектелелін» - дейді. Содан соң, бұл мәселелерді ЛР.Лурьа шешуге тырысты. Ол Выготский көзқарастарымен келісе отырып, психикалық функцияларға дәл және соңғы анықтама береді. Сонымен, жоғары психикалық функция — бұл күрделі өзін реттеуші процесс, өзінің шығуы жағынан әлеуметтік болып табылады, қалыптасуы бойынша байланысты және құрылу тәсілі бойынша ерікті, саналы. АР.Лурия берген анықтама өзінің белгілер санының көптігімен ерекшелінеді. Мінез-құлықтын жоғары формаларының ерекшелігі өзінің мінез-құлықтын басқару үшін жасанды, көмекші құралдарды қолдануында. Жасанды стимулдарды қолдану мінез-құлықтын жаңа формаларын анықтаудың формалары болып табылады. Мінез-құлықтын жоғары формаларының түсінігіне келесілер кіреді:
а) жоғары формадағы практикалық іс-әрекет.
б) символикалық іс-әрекет.
в) өзіндік жоғары психикалық функция.
г) жоғары әлеуметтік функция (интерпсихологиялық функция)
Л.С.Выготский мінез-құлықтын негізгі мәдениетті формасы тіл және қаруды қолдану деп айтады.
Көрсеткіштер бойынша мінездеме.
Сангвиник-экстраверт: тұрақты адам, әлеуметтендірілген, сыртқы дүниеге бағытталған, ашық-жарқын, қарым-қатынасқа құмар, кейде көп сөйлейтін, уайымсыз, көңілді, басшылыққа құмар, жолдас-жоролары көп, өмір сүйгіш.
Холерик-экстраверт: айнымалы адам, ашушаң, қозғыш, ұстамды емес, агрессиясы анық байқалатын, оптимист, белсенді, жұмысқа қабілетті және көңіл күйі тұрақсыз, стресс жағдайында - психопат.
Флегматик-эинтроверт: тұрақты адам, байсалды, ашулануы қиын, ойшыл, іскер, ұстамды, сенімді, сиысымды, қарым-қатынасқа жайлы, интеллектуал, жай қимылдайды, ұзақ уахытқа созылған қолайсыз жағдайда көңіл-күйін, ден саулығын бір қалыпты сақтайды.
Меланхолик-интроверт: тұрақсыз адам, мазасыздануы күшті, пессимист, сыртқы көрінісі бойынша сабырлы, бірақ эмоциясы терең, оған ұзақ уахыт бөленіп жүреді, ойшыл, интеллектуал, стресс жағдайында ішкі кернеуі күшейеді, депрессияға ұшырап, ден саулығы, жұмысқа қабілеті төмендейді.
Зерттелінушілердің мазасыздану деңгейін өлшеуге Жеткіншектер агрессиясын диагностикалау (Басса-Дарки) әдістемесін қолданып, нәтижелерін ереже бойынша талдап шықтық.
Мақсаты: бала агрессиясының түрін және оның көрініс беру ерекшелігін анықтау.
Бала агрессиясын зерттеушілер оған әр түрлі анықтама береді. Біреулері ол адамның қоршаған орта құбылыстарынан өзін қорғауға арналған тұқым қуалаушылыққа негізделген қасиет деп көрсетсе (Лоренд, Анри), екіншілері жетекші роль атқаруға бағытталған әрекет (Моррисон) деп түсіндіреді. Агрессияны фрустрация мен байланыстыратын теориялар да бар (Маллер, Дуб, Доллард).
Агрессия терминімен жеке тұлғаның субъект-субъекттік қатынаста деструктивтік әрекетке жақындығын белгілейді. Деструктивтік әрекет дегеніміз адамның алдында тұрған бөгетке шабуыл жасап, қиындықты жеңуге деген белсенділігі.
Сондықтан агрессияның оң және теріс көріністері бар екенін жақсы түсіну қажет. Мысалы, адам өз өмірін, немесе басқа адамдардың өмірін сақтауға, табыс көзіне төнген қауіпті жоюға бағытталған агрессияны ақтауға болады. Сонымен қатар, ешқандай ақтауға болмайтын агрессия байқалуы мүмкін.
Жеткіншек жас кезеңінде себепсіз агрессия, немесе жалған қауіпке бағытталған шабуылшылық орын алуы мүмкін. Бұл құбылыстың түрлерін, себебін, және мөлшерін анықтауға болады. Психолог осы мәселені зерттеп, агрессиясы нормадан тыс дамыған балалармен түзету жұмысын жүргізуі керек.
А.Басс және А,Дарки агрессияны сипаттағанда оны негізгі екі топқа бөледі. Біріншісі -мотивациялық агрессия, осы құбылысты туғызған себеп-сылтаулар. Психолог ең алдымен агрессияның осы түрін анықтап алуға тиіс. Екіншісі - инструменталдық агрессия, немесе өзін қорғау үшін, басқаларды зәбірлеуге қолданатын әрекеттері. Бұл қасиеттің көрініс беруі сегіз формада болуы мүмкін.
Агрессияны зерттеуге қолданылатын әдістемелердің бірі Басса-Дарки сауалнамасы. Бұл әдістеме көмегімен агрессияның орын алуын және оның түрін, көрініс беру формасын диагностикалауға болады.
Орындау ережесі: тест сауалнамасында 75 тұжырымдама берілген. Оларға «ия» немесе «жоқ» деп жауап беріңіз. Сауалнама:
1. Менің кейде басқаларға зиян келтіргім келеді.
2. Кейде өзім жақтырмайтын адамдар туралы өсек айтамын.
3. Мен тез ренжіп, жылдам басыламын.
4. Егер маған жақсылап өтіш жасамаса, тапсырманы орындамаймын.
5. Өмірден маған қажетті нәрселерді толық ала алмаймын.
6. Басқалар менің сыртымнан мен туралы не айтатынын білемін.
7. Мен достарымның қылықтарын ұнатпасам, пікірімді оларға білдіремін.
8. Егер біреуді алдаған кезім болса, мен ар-ожданымның алдында қатты қысыламын.
9. Мен басқа адамға қол жұмсауға қабілетті емес сияқтымын.
10. Мен еш уахытта, заттарды лақтыратындай болып, қатты ашуланбаймын.
11. Басқалардың кемістігіне барлық уахытта кешірімдімін.
12. Егер маған орныққан ереже ұнамаса, мен оны бұзғым келеді.
13. Басқалар қолайлы жағдайды пайдаланып қалады.
14. Басқалар маған, күтпеген жерде, си-сияпат көрсетсе, мен одан сескеніп қаламын.
15. Менің басқалармен келіспейтін кезім жиі болады.
16. Кейде менің ойыма өзім ұялатын нәрселер келеді.
17. Мені біреу бірінші болып ұрса, мен оған жауап бермеймін.
18. Мен ашуланғанда есікті тарс еткізіп жабамын.
19. Мен сыртқы көрінісімнен әлде қайда ашушаңырақпын.
20. Егер біреу біреу маған үкімін жүргізгісі келсе, әрқашан мен оған қарсы тұрамын.
21. Менің тағдырым мені онша қанағаттан дырмай ды.
22. Көп адамдар мені ұнатпайды деп ойлаймын.
23. Басқалар менімен келіспесе, мен олармен дауласпай тұра алмаймын.
24. Жұмыстан қашатын адамдар өздерін кіналы сезінуі керек.
25. Менің отбасымды әбіржіткендер - жүдырыққа жығылғысы келгендер.
26. Дөрекі әзілге мен бармаймын деп ойлаймын.
27. Мені сықақ жасағандарға қатты ашуланамын.
28. Егер біреулер өздерін бастықсымақ санаса, олар мен-менсіп кетпеу үшін бар күшімді саламын.
29. Апта сайын мен өзіме ұнамайтын адамдардың біреуін жолықтырамын.
30. Адамдардың көбі маған қзғаншақтықпен қарайды.
31. Басқалардан өзімді силауды талап етемін.
32. Ата-анам үшін ешнәрсе жасамағаныма қамығамын.
33. Сізді әрқашан ызаландырған адамдардың «тұмсығын бүзуға» тұрады.
34. Мен еш уахытта ашуға бөленіп, тұнжырап жүрмеймін.
35. Егер басқалардың маған деген көзқарасы мәртебеме сай келмесе, мен оларға режімеймін.
36. Мені біреу ренжіткісі келсе, мен оған көңіл бөлмеймін.
37. Ешкімге байқатпауға тырыссам да, қызғаншақтық «ішімді ит жегендей» етеді.
38. Кейде мені күлкіге көтеретіндер бар сияқты.
39. Мен қатты ызалансам да балағат сөз айтпаймын.
40. Менің күнәларымның барлығы кешірілсін.
41. Маған біреу қол көтерсе, менің жауап қайтаруым сирек болады.
42. Айтқаным болмай қалса мен ренжимін.
43. Кей кезде адамдарды көргенде мен жынданамын.
44. Шынымен жек көретін адамым жоқ.
45. Бөтендерге еш уахытта сенім білдірмеу - менің ұстанымым.
46. Егер біреу мені ызаландырса, мен ол туралы не ойлайтынымды айтуға даярмын.
47. Кейін өкінетін нәрселерді жиі жасаймын.
48. Ашуланған кезде қол жұмсауым мүмкін.
49. Кішкентай кезімнен бастап долылық көрсеткен емеспін.
50. Мен өзімді атылуға дайын оқтай жиі сезінемін.
51. Қандай екенімді жұрттың бәрі білсе, олар мені, бірге жұмыс істеуге қиын адам, деп есептер еді.
52. Қандай себепке байланысты басқалар маған жағымды нәрсе істейді, деп ойланамын.
53. Маған біреу дауыс көтерсе, мен де оған айқайлаймын.
54. Сәтсіздіктер мені мазасыздандырады.
55. Төбелескенде басқалардан артық-кемім жоқ.
56. Қатты ашуланғанда, бірінші қолыма түскен затты сындырғаным есімде.
57. Кейде төбелесті бірінші болып бастаймын.
58. Өмір маған әділетсіз екенін кейде анық сеземін.
59. Мен, бұрын, адамдар тек шынын айтады, деп ойлайтын едім.
60. Ашуланғанда ғана ұрсамын.
61. Егер қателік жіберсем қысылып жүремін.
62. Өз құқығымды жұдырықпен қорғау керек болса - күшімді көрсетемін.
Көрсетілген шкала бойынша жауаптарды баллға аударып, барлық жиналған ұпайлардың екі түрлі қосындысы шығарылады. Біріншісі қастандық индексі деп аталады да ол 5 және 6 шкалалардың қосындысы арқылы анықталады. Ал екіншісі, агрессия индексі - 1, 3, 7 шкалалар қосындысы бойынша анықталады.
6,5 плюс-минус 3 - қастандық көрсеткіші нормада екенінің белгісі;
21 плюс-минус 4 - агрессияның нормадағысын көрсетеді.
Баланың агрессиясын анықтағанда бір әдістемені қолданып, сол бойынша қорытынды жасауға болмайды. Міндетті түрде Кеттел, Шмишек, Спилбергер т.б. проективтік әдістемелердің нәтижесімен салыстырып анықтау қажет.
Зерттеу нәтижесі:
Басса-Дарки әдістемесі бойынша зерттеу нәтижесін біз бірнеше көрсеткіштер бойынша талдадық.
Жеткіншектер акцентуациясын анықтау (Шмишек тесті).
Мақсаты: Акцентуация көрініс беруінін анықтап, оның түрін және күшін бағалау.
Бұл тесті құру негізіне К.Леонгардтың жеке тұлға акцентуациясы туралы тұжырымдамасы алынған. К.Леонгардтың бұл концепциясы бойынша, акцентуация деп барлық адамға тән психикалық қасиеттердің кейбір көрсеткіштері ерекше дамып, шектен шыққанын айтады. Типология жасағанда оны мінез бен темперамент акцентуациясы деп екі түрге бөледі. Шмишек осы теориялық қағидаға сүйене отырып акуцентуация түрін және оның сапалық көрсеткішін анықтау тестін жасаған.
Орындау ережесі: Тест 88 сұрақтан тұрады. Оның әрқайсысына зерттелінуші «ия" немесе "жоқ" деп жауап беруге тиіс. Жауаптар 10 шкала бойынша бағаланады. Алдын ала сауалнама буклеті және жауап парағы даярланады. Тесті жүргізу алдында даярланған материалдар әр адамның қолана беріледі де, олар жауап беру тәртібімен таныстырылады. Жауап парақта сұрақ номері, оның түсында (+) немесе (-) деген белгілір қойылған болады. Зерттелінуші таңдап алған жауап вариантына сәйкес белгі қойып отырады.
Сауалнама және жауаптарды бағалау кілті.
1. Сен, әдетте, байсалды және көңілдісің бе? (1).
2. Сен тез ашуланып, әбіржейсің бе? (7).
3. Жылауың оңай ма? (6).
4. Жұмысымда қате жоқ па, деп бірнеше рет тексересің бе? (-2).
Сұрақтар соңында жақшада берілген номерлер акцентуация типін көрсетеді. Әр номер бойынша жиналған оң жауаптар санын кестеде көрсетілген кэффицетке көбейту арқылы акцентуацияның баллы анықталады. Нәтижесі 12 баллдан артық болса акцентуацияның сол түрі орын алғанын білдіреді. Талдауды жоғарыда берілген акцентуация түрлерінің мінездемесі бойынша жүргізіледі.
Зерттеу нәтижесі көрсеткендей жеткіншектер арасында ең жоғары дамыған агрессияның түрі вербалдық агрессия болып отыр. Ол, әсіресе, ұл балаларға тән, олар балағат сөздерді өте көп қолданылатыны анықталды.
Екінші орында күдіктенушілік пен негативизм көрсеткіштері болды. Осы көрсеткіштерді басшылыққа ала отырып балалармен коррекциялық жұмыстар жүргізу қажетігін қанағаттандыру мақсатымен осы жұмысты ұйымдастыруға негіз болатын әдістемелер жинақтадық.