Қарым - қатынас психологиясы

Қарым-қатынас психологиясы

Көптеген адамдар қарым-қатынас жасау - бұл тeк қана ақпаратты беру және қабылдау дeп есептейді. Дегенмен, ақпаратты беру үшін алдымен өзара әрекеттесу қажет. Демек, қарым-қатынас ң алдымен қатынастармен байланысты. Бұдан басқа, қарым-қатынас – бұл үзіліссіз іс-әрекет: кез келген ақпаратты беру өзара әрекеттесуді және басқаларды белгілі бір идеяларды, пікірлерді, шешімдерді сендіру мүмкіндігін білдіреді. Сондай-ақ, қарым-қатынас жасау өзара түсіністік үшін қажет. Бұлны практикалық нәтижелерге қол жеткізу үшін ескеру маңызды.

Адамның қазіргі заманғы кəсіби қызметің барлығы іс жүзінде өзара ақпарат алмасудан құралады, яғни коммуникативтік құзыреттілікке (сөйлесулер, келіссөздер, пікірталастар, сөз сөйлеулер, кездесулер, презентациялар немесе интернеттегі виртуалды қарым-қатынастар және т.б.) негізделген. Мамандар (мұғалімдер, дәрігерлер, менеджерлер, адвокаттар, банкирлер, сауда өкілдері, қоғаммен байланыс жөніндегі мамандар, диспетчерлер, салық қызметкерлері, секретари және т.б.) қарым-қатынас жасаудың қажетті дағдыларын алу үшін тренингтер, интерактивті ойындарға қатысады, келіссөздер жүргізу және жанжалды жағдайларды шешу үшін ұйымға психологтар мен консультанттарды шақырады Мұның бәрі өте қымбат. Балалық шақта қарым-қатынас құзыреттілігін дамыту әлдеқайда тиімді. Бүгінде бұл үшін барлық жағдайлар бар: мамандардың, психологтар, қарым-қатынастарды үйрете алатын адамдар саны жеткілікті, - теріс және жағымды мысалдарды көрсете алатын, Интернет арқылы қарым-қатынасты оқытатын, қашықтан оқыту; бұрын соңды болмаған қарқынды және интерактивті технологиялар (симуляция, бизнес және рөлдік ойындар, кейстер, тренингтер, шығармашылық және эвристикалық технологиялар) әзірленді.

Мәселе неде? Неліктен білім беру мекемелерінде, кәсіпорындарда және кеңселерде әлі де деструктивті қарым-қатынас басым болады? Неліктен мектеп педагогикалық ұжымдар қарама-қайшылықтардан ажырады?. Неліктен жасөспірімдер мен жастар агрессивті түрде сөйлесіп, сленгті, жалған тілмен сөйлеседі? Неліктен жалғыз ешкім оны түсінбейтін балалар өте көп және мұғалімдер мен ата-аналар арасында төзімділік жетіспейді? Біздің ойымызша, бұл жаһандық сипатқа ие болатын осы құбылыстардың себептерінің бірі жасөспірімдер мен жастардың өмір сүретін теріс коммуникативтік мәдениеті мен агрессивті ортасы болып табылады. Бұл мәдениет бүгінгі күні балаларға қол жетімді болып келетін теледидар, Интернеттен айналып жүр. Қоғамдағы моральдық құндылықтардың бұзылуына және өзара әрекеттесу нормаларына түбегейлі өзгерістер әкелді, және бұл тәжірибе жастардың назарын аударады.

Жасөспірімдер мен жастар салауатты өмір салтын сақтаудың, оқудың, спортпен шұғылданудың орнына, сағаттап уақыттарын теледидар экрандарының және компьютер мониторларының алдында отыруға жұмсайды, сайып келгенде, олардың мәдениет деңгейін төмендетеді, бұзады, көптеген табуляцияларды алып тастайды, сүйіспеншілік сезімін тек жыныстық қарым-қатынасқа және рахат алуға, ойлау мен интеллектіні тежейді, ақыры аяғында Отанға деген сүйіспеншілігінен айырылып, жануарлық сезіммен агрессивті мінез-құлықты тәрбиелейді.

Өкінішке орай, қазіргі заманғы білім беру жүйесі баланың жеке тұлға болып қалыптасуына және оның ішкі әлемінің дамуына қарағанда, оның интеллект және эрудициясын дамытумен, айналадағы әлемдегі әйгілі ақпараттарды игеруде және дамытуда шоғырландырады. Мектептегі білім беру жүйесінде адам негізінен ақпарат тұтынушысы ретінде қалыптасады. Баланың өзін-өзі ақпараттандыруы оның интеллектуалды және білімінің даму деңгейіне сәйкес келмейді. Нәтижесінде ол өзінің барлық ресурстарын пайдаланудан тәжірибе алмайды, бастысы оның жеке тұлға ретінде әртүрлі күнделікті өмірден игергенін, әлеуметтік тәжірибені игеріп, басынан өткергенді және қабылданғанды қалыптастыру. Бұл өзіндік сананың дамымағандығымен, ересек адамның өзінде де қарап тұрып көре алмаушылық, тыңдап тұрып ести алмаушылық, бір нәрсенің болатынын сезіп қобалжып тұрып басқалармен талқылауға қабілетсіздікті қалыптастыра алады. Осының бәрі қарым-қатынас жасауда теріс әсер етеді, қақтығыцсты жағдайларды туғызады және шыдамға жеткіліксіз мінез-құлық қалыптастырады.

Сонымен қатар, С.К. Рощин атап өткендей, адамның маңызды сипаттамаларының бірі болып табылады, ол адамның өзара қарым-қатынаста серіктестердің жеке сипаттамаларын субъективті түрде қабылдамайтын немесе жағымсыз деп аударатын (көрсететін) дәрежесін көрсетеді: әрекеттер, әдеттер , мінез-құлық стилі, ойлаудың стереотипі. Коммуникативтілік коммуникаторлар мен олардың серіктестерінің ерекшеліктеріне байланысты. В.В. Бойко қарым-қатынас жасауға ықпал ететін жеке тұлғаның негізгі сипаттамаларына келесіні жатқызады: интеллектуалды, құндылық, этикалық, эстетикалық, эмоциялық, сенсорлық, энергодинамикалық, сипаттамалық. Автордың айтуы бойынша, осы сипаттамалардың интегративтік белсенділігі адамдар арасындағы қарым-қатынастарды, олардың ашушаңдығын немесе толеранттылығын анықтайды.

Жұртшылықты мына сурақ алаңдатады: мұндай ықпалға қарсы не қоюға болады? Ең алдымен, балаларды, жасөспірімдер мен жастарды отбасында және мектепте конструктивті қарым-қатынас жасауға, олардың бойында коммуникативтік және психологиялық біліктілікті қалыптастыру, әлеуметтік интеллектіні дамытуды жүйелі түрде оқытып отыру қажет. Мейірімділік пен зұлымдық, адамгершілік категориялары, объективті ақпараттардың (білімнің) бейнесі – осының барлығы адамның қалыптасу үдерісінің, оның жеке басының барлық компоненттерін құраушы болып табылады. Және олар белгілі бір қызметте басқа адамдармен қарым-қатынаста болғанда ғана көрінеді. Р.Ролландтың әділ айтуынша, жақсы ғылым ғылым емес, әрекет. Қоғамда қабылданған нақты адами құндылықтар қарым-қатынаста ұсынылып, біріктіріледі. Дегенмен, барлық осы құндылықтарды игеру және оларды қолдануды үйрену оңай емес. Бұл тақырып бойынша лекция оқу жеткіліксіз.. Оны барлық білім беру және бос уақыттарға, сондай-ақ жасөспірімдерге арналған әртүрлі оқу бағдарламалары, арнайы интерактивті психологиялық ойындар, тренингтер мен жаттығулар контекстінде кеңінен қолданған жөн. Әртүрлі мамандардың куәлігі бойынша қарқынды және имитациялық ойындар өзара қарым-қатынастың қарқынды ұйымдастырылуына және қарым-қатынасты құзыреттілікті ғана емес, сонымен бірге моральдық нормаларды, принциптер мен құндылықтарды дамытуға, рухани қажеттіліктерді дамытуға, ынтымақтастықты үйренуге, орталық қарым-қатынасқа, түсінушілікке үйренуге мүмкіндік береді. Және өз-өзіне бір-біріне, кәсіби қарым-қатынастарда табысқа жетудің әлеуетін түзетуді көрсетіңіз. Сондай-ақ, рөлдік ойындар мен тренингтер «басқа біреудің аяқ-киімімен жүру» қажеттілігін тудырады, бұл эмпатияның дамуына ықпал етеді, демек, ойын сабақтарының қатысушылары басқа адамдарға, жануарларға, сондай-ақ табиғатқа қатысты эмпатияны және жанашырлықты үйренеді.

Бұл оқулық жоғарыда сипатталған мәселелерді жан-жақты шешуге бағытталған. Оның негізгі мақсаттары келесіні қамтиды:

1) коммуникация теориясының негізгі ұғымдарын сипаттау және талқылау, тұлғааралық және іскерлік байланыстардың сәтті құрылысы үшін маңыздылығын көрсету және функционалдық, модельдер, стильдер, стратегиялар, құралдар, нысандар мен әдістер, техника мен әдістер сияқты конструктивті қарым-қатынастың осындай компоненттерінің тиімді өзара әрекеттесуін көрсету;

2) оқырманның жеке психологиялық, коммуникативті, интерактивтік және түсінікті құзыреттілігін кеңейтеді немесе дамытады, оны арнайы біліммен, шеберлікпен және дағдылармен байытады, өйткені Гёте байқағандай, «адам түсінбей, ол нәрсені игере алмайды»;

3) коммуникативті әдістерді, модельдерді, стильдерді, дағдыларды және практикалық өзара әрекеттесу дағдыларын пайдаланудың артықшылықтарын күмәнсіз көрсетеді;

4) өздерінің әлеуетін түсіну және оны басқа адамдармен қарым-қатынас жасау кезінде практикалық іс-әрекеттерде ұтымды пайдалану, өзін-өзі түзету үшін және әлі де жеткіліксіз қалыптасқан немесе болашақ мақсаттарға негізделген сипаттамаларды дамыту үшін коммуникативтік семинар өткізуді үйрету;

5) қарқынды ойындар мен жаттығуларға тікелей қатысу және арнайы тапсырмаларды орындау процесінде коммуникативтік тәжірибе алу (Б. Паскальдың сөздерін еске түсіреміз: «Адам, сөзсіз, ойлау үшін құрылады: осы және оның басты қадiр-қасиетi және өмiрдiң бастысы «және ол өзі туралы ойлана бастады»);
6) алынған білімді нақты өмір жағдайында қолдану, басқалармен қарым-қатынас жасау арқылы коммуналдық құзыреттілікті арттыруға көмектеседі.

Оқу құралы жоғарыда көрсетілген мақсаттарға сәйкес құрылған және тоғыз тараулардан тұрады, олардың әрқайсысында қарым-қатынас жасаудың өзекті мәселелер бойынша теориялық материалдарды ұсынылған; Тақырыпты зерделеу барысында жеке және (немесе) топтық жұмыс үшін практикалық сабақтар беріледі. Әрбір тараудың соңында теорияда жазылған қарым-қатынас жасау әлеуеттін анықтауға арналған тесттер жиынтығы ұсынылады. Оқырман (оқу және нұсқаулық) тест тапсырмаларының барлық сұрақтарына жауап беріп нәтижелерін анықтауы тиіс, ол оның артықшылықтары мен кемшіліктерін анықтауға көмектеседі. Бақылау сұрақтары мен тапсырмаларына жауаптар тараудың теориялық материалдарының игерілуін тексеруге мүмкіндік береді.

Қорытынды сараптама өзін-өзі бағалауға (тестілеу нәтижелеріне негізделген), алынған білімдерге және негізгі дағдыларға (барлық тапсырмаларды практикалық іске асыру нәтижелеріне және интерактивті жаттығуларға) негізделген жетістіктерді шоғырландырылған талдау оқырманға оларды нақты қарым-қатынаста икемді және дәйекті пайдалануға, табысқа қол жеткізуге және қанағаттана алуына көмектеседі. Немесе, Д.Дидроның жазуынша, «не істегіңіз келетінін алдын ала білу батылдық береді» делінген.

Дегенмен, тұлғааралық және іскерлік байланыста табысқа жету, сондай-ақ практикада көрсетілгендей, оқу үрдісінде өзара әрекеттесу барысында қажетті сипаттамалар мен құзыреттерді дамыту үшін үнемі жаттығып отыру қажет. Осындай тренинг оқыту процесінде оқытудың әртүрлі ойын технологияларын, рөлдік ойындар мен имитациялық ойындарды, шығармашылық және эвристикалық жаттығуларды, ойын дизайнын және тәуелсіз технологиялар ретінде іске асырылуы мүмкін көптеген қайталанатын тренингтерді оқытуда топтық өзара әрекеттесуде табысты болып табылады, сондай-ақ оқытудың дәстүрлі әдістерін сүйемелдеуімен де. Оқу үдерісін ұйымдастырудың маңыздылығы, сондай-ақ, негізгі білім беру бағдарламаларының (НБББ) жаңа буынына қойылатын міндетті талаптардың бірі ретінде бакалаврларды оқытуды түпкілікті нәтижелерге үйрететін мамандардың бағдарын қарастыратын, федералды мемлекеттік білім беру стандарттары (ФМББС МБҚ) құзыреттілік түрінде көрсетілген. Сонымен қатар, сабақ өткізудің белсенді және интерактивті формалары мен технологияларын (оқу уақытының 30% -на дейін), сондай-ақ алынған біліктілігін диагностикалауға арналған тест-өлшеуіш материалдарды қолдану «шығуда» мұғалімнің міндетті шарты болып табылады.

Сондықтан, оқырманға ұсынылған оқулық педагогтарға коммуникативті құзыреттілікті ғана емес, сонымен қатар интерактивті және ойынтехникалық деңгейді дамытуға көмектеседі, ал оқулық белсенді оқуды ұйымдастыру үшін сыныпта тікелей пайдалануына болады. Барлық тараулар осы қағида бойынша жазылған. Кітаптың соңында оқулықта пайдаланылатын негізгі терминдердің глоссарийі бар, негізгі және қосымша әдебиеттер тізімі, тек қарым-қатынас жасау мәселелері ғана емес, сонымен қатар ойын технологиялары бойынша да беріледі.. Мұның бәрі мұғалімге оқу процесінде қатысушылардың өзара әрекеттесуге практикалық және эмоциялық қажеттіліктерін қанағаттандыруға көмектеседі.