О?ушылар?а ?леуметтік-психологиялы? к?мек к?рсету барысында мамандар ?шін е? ма?ы?ды м?селе-о?ушыларды? психологиялы? денсаулы?ын ?амтамасыз ету, жа?ымсыз жа?даяттардан са?тау ж?не болдырмау болып табылады.
Мамандар арасында?ы со??ы м?ліметтерге ?ара?анда, о?ушы балалар арасында суицидтік мінез-??лы? пайда болуда. Я?ни балаларды? ?леуметтік-психологиялы? ?олайсыз жа?дайларда ?з-?здеріне ?ол ж?мсаулары, сол ар?ылы ?з ?мірлеріне н?с?ан келтірулері. Суицидтік мінез-?рекетті? к?птеген себептері болады. К?птеген келе?сіз жа?дайларда ?з-?здеріні? психологиялы?-эмоциялы? к?йлерін бас?ара алмай немесе шиеленістен шы?уды? жолдарын таба алмай, ауыр эмоциялы? жа?дайларды к?тере алмай, ая? жа?ы ?ай?ылы о?и?алар?а ?шырап жатады. Оны? ішінде е? ?зекті ж?не жиі кездесетін себеп-салдарды мысал ретінде келтіре кетейік.
?леуметтік-психологиялы? т?р?ыда?ы себептері: басында?ы ?атыгездік, ?арым-?атынасты? б?зылуы, психологиялы? климатты? бала?а жа?ымсыз ?сер етуі, отбасында?ы бас?ару стилі, ?лкендер тарапынан к?ш к?рсетуі, ?ке-шешесі тарапынан бала?а тиісті к??іл б?лінбеуі, ??рбы-??рдастары, к?ше мен ауланы? жа?ымсыз ?серлері мен ?ысымдары ж?не т.б.
Педагогикалы?-психологиялы? т?р?ыда?ы себептері: о?ушылармен ж?ргізілетін педагогикалы?-психологиялы? дайынды? ж?мыстарыны? жо?ты?ы немесе нашарлы?ы (балаларды? проблемалы жа?даяттарда ?з-?здерін бас?ара алмауы, жа?ымсыз жа?даяттарда ?з-?здерін д?рыс ба?ыттай алмауы, ?з-?зіні? ішкі м?селесі мен жа?дайын реттей алмауы, кері ?серлерге ?арсы т?ра алмауы, ?зіндік ішкі ?ор?аныс ба?ытыны? жо?ты?ы, ал?а жетелейтін ма?сат ?оя алмауы, сол ма?сат?а жетудегі ?зіндік стратегияларыны? жо?ты?ы немесе оны ??ра алмауы, ?иын жа?дайлардан шы?а алмауы, ішкі эмоциялы? к?йлеріні? т?ра?сызды?ы, фрустрация?а, стресске бейім мінез-??лы?, емтихан, ?БТ жа?дайларында, ?сіресе, теріс немесе т?мен н?тижеге ие бол?анда ?здерін ?стай алмауы ж?не т.б.); мамандар педагогикалы?-психологиялы? біліктілігін т?мендігі, я?ни на?ты балалар суицидіне байланысты зерттеу, т?зету, алдын алу ж?мыстарыны? педагогикалы? ж?не психологиялы? ?діснамасыны? жо?ты?ы, сондай-а? арнайы ж?мыс ба?дарламасыны? жасалма?анды?ы (арнайы т?рбие ж?мысыны? ?йымдастырылма?аны) ж?не т.б.
Экономикалы?-психологиялы? т?р?ыда?ы себептері: балаларды? ??рбы-??рдастары ?атарынан ?аржы-?аражат , киім киісі, а?ша жарату, материалды?-т?рмысты? жа?дай жа?ынан жетіспеушілік к?руі ж?не т.б.
Биологиялы?-генетикалы? т?р?ыда?ы себептері: кейбір жа?дайларда балаларды? себептен-себепсіз ?з-?здеріне ?ол ж?мсауын мамандар т??ым ?уалаушылы?пен байланыстыра т?сіндіреді, біра? б?л бас?а себептерге ?ара?анда т?менгі к?рсеткішті к?рсетеді. Сонды?тан да мамандар к?бінесе жо?арыда?ы негізгі, ?сіресе, педагогикалы? себептерге ба?ытталады.
Осы орайда, білім беру мекемелері алдында к?птеген міндеттер т?р ?рі оларды? бір?атары іске асырылуда. Педагог-психолог мамандар арасында о?ушылар суицидіні? алдын-алу?а ж?не болдырмау?а ба?ыттал?ан арнай іс-шаралар мен ба?дарламалар жасап шы?арылып, т?жірибеге енуде. Соны? бірі-о?ушыларды ?БТ-?а психологиялы? даярлау ар?ылы жас?спірімдер арасында?ы суицидтік мінез-??лы?ты? алдын алу шарасы болып табылады.
?БТ-ны? психологиялы? жа?дайына талдау
?азіргі кезде елімізде о?ушыларды? мектеп бітіруі, я?ни жалпы орта білім алуды ая?тауы, я?ни оны? ба?алануы ?БТ (?лтты? біры??ай тестілеу) шарасы бойынша ж?ргізіледі. ?БТ тек о?ушыны? мектептен ал?ан білім де?гейін ба?алап ?ана ?оймайды, сонымен ?атар т?лектерді? мектептен кейінгі жо?ар?ы о?у орындарына (ЖОО) т?суі-т?спеуінде, мемлекеттік о?у грантыны? иегері болуы-болмауында шешуші р?л ат?арады. О?ушыларды мектепті ая?тауы ?БТ р?сімімен ая?талады.
?БТ-о?ушылар ?шін е? ма?ызды кезе? болып табылады. Себебі, ?БТ-о?ушыларды? орта білімін жалпы ба?алау к?рсеткіші болып саналады. Бір ?пайды? жетпей ?алуынан о?ушылар мемлекеттік о?у грантынан, к?п жа?дайда ЖОО а?ылы т?рде о?у?а т?су м?мкіндігінен айырылады. О?ушылар ?шін келесі жылы о?у?а ?айта тапсыру ??ымы м?лде мойындалмайды, ?деріне ?ажетті ?пай санын жинай алмау – ?лкен психологиялы? да?дарыс болып табылады. Жалпы жыл ая?ында?ы ?БТ-?а дайынды? – к?п жа?дайда балаларды жа?ымсыз психологиялы? со??ы?а ?келуде. О?ушыларды? ?БТ жа?дайында?ы жеке басыны? психологиялы? к?й –жайы оларды нашар к?йзеліске, стресске ?келіп со?тыруы м?мкін. Кейде тесті жа?сы, ойда?ыдай орындап, ?ажетті ?пайын жина?ан жа?дайды? ?зінде, жо?ар?ы к?рсеткіш иегерлері біраз уа?ыт?а дейін психологиялы? жа?ымсыз к?йді бастан ?ткізеді. М?ны? себебін балаларды? ?ар?ынды дайындалуымен байланысты болатын уа?ыт кестесіні? ?ысымды?ымен, жеке бастарында?ы уайымдауларымен, жыл бойы бастан кешірген ?БТ-?а деген ?ор?ыныш, ?рей сезімдерімен, алын?ан тесті? н?тижесіне ?за? уа?ыт?а дейін сенбеуінен туындайтын «т?сініксіз» сенімдерімен ж?не т.б. психологиялы? ерекшеліктерімен т?сіндіруімізге болады. Ал н?тижелері теріске шы??ан о?ушыларды? психологиялы? к?й-жа?дайы м?лдем нашарлайды деуге болады.
Жалпы ?БТ жа?дайына дайынды? о?ушылар арасында ?ана емес, оларды? отбасы, ата-анасы, мектепте, психолог мамандар арасында, мектеп пен жан?ялы? ?зара ?арым-?атынаста ж?реді. М?ны? ?зі о?ушыларды? ішкі жа?дайына теріс ?серін береді, себебі балалар ?здерін ?немі ба?ылау астында сезінеді, кейде ?зіне ба?ыттал?ан ?лкендер тарапынан к?птеп б?лініп жат?ан к??іл аударушылы?ты ?атты сезінеді, содан «егер осыны а?тай алмасам», «ойда?ы ?мітті а?тай алмасам» деген ойдан туындайтын ?ор?ыныш сезімдері де болады. Балалар к?бінесе, б?рын-со?ды ?здеріне деген ?лкен жауапкершілікті сезініп к?рмеген, сонды?тан ?здеріне отбасы тарапынан айтылатын
«балам, жа?сылап дайындал» деген сия?ты с?здерді жауапкершілік т?р?ыдан ?абылдап, алдын ала ?рейлене бастайды. Тек отбасы жа?дайында ?ана емес, кейде мектепте о?ушылар ?шін педагог мамандары тарапынан болатын «жа?сылап дайындалайы?!» деген с?здер де жеткілікті. К?птеген м??алімдер ?з п?ні бойынша жыл бойы бос уа?ытын о?ушыларды тестілеуге дайындау ?шін жаратады, мектептер о?ушыларды? бос уа?ыттарын?БТ-?а ?р п?н бойынша дайындайтын факультативтік, я?ни ?осымша саба?тармен ?амтып ?ояды, ата-аналар балаларды? ?дегі бос уа?ытыны? дайынды?пен ?туін ?ада?алап отырады, ??рбы-??рдастарыны? барлы?ы дайынды? пен уайым ?стінде. Жеке басыны? психологиялы? ?ысым?а т?суіні? себебі осында. Б?л жа?дайды ата-аналар мен педагог мамандарына ескере ж?рген ж?н.
Егер о?ушы жай, сабырмен, я?ни айтарлы?тай ?ысым к?рмей, кейбіреуі тіпті еш дайындалмай ж?ргенні? ?зінде-к?п жа?дайда, тіпті ?БТ кезінде де психологиялы? жа?ымсыз к?й кешеді, себебі топта?ы атмосфераны? жалпы ?ысымы о?ушы?а беріледі (ж??ады). Б?ны о?ушыларды? тыныс алу сферасында?ы психологиялы? климаты десек те болады. Сонымен ?атар, топты? психологиясында «бір-біріне ж??у» немесе «ж??тыру» деп аталатын топта?ы ?леуметтік-психологиялы? ??былыс ж?не оны? орындалуы за?дылы?тары бар. Б?л жерде сынып ?жымында?ы жекелеген о?ушыларды? жа?ымсыз психологиялы? ?серлері мен к?йлеріні? бір-біріне санасыз т?рде (бейсаналы?) ж??уын мысал ретінде келтіруге болады. Я?ни жалпы педагогикалы? ?рдістегі ж?ріп жат?ан дайынды? шаралары о?ушылар тобына психологиялы? (тікелей немесе жанама) ?серін тигізбей ?оймайды. Мысалы, белгілі бір о?ушыны? психологиялы? к?йі, дайынды?ы, емтиханда ?з-?зін ?стауы ?алыпты болуы м?мкін. Біра? тестілеу кезінде топты? атмосферасында?ы психологиялы? ?ысымы о?ушылар арасында бір-біріне алмасады. ?лгі баланы? да ішкі к?й-жа?дайыны? б?зылуы ?бден м?мкін – ау. Сонды?тан, о?ушыларды кез келген жа?ымсыз психологиялы? жа?дай?а ?арсы т?ру?а, б?л жа?даяттарда ?здерін ?стай білуге ?йретуді? ма?ызы зор.
11-сынып о?ушыларыны? жас ерекшелік психологиясын ескеретін болса?, осы кезе?де о?ушыны? бойында ?зіндік сана, ?зіндік «Мен деген» бейне ?алыптасады, ?зін ж?не айналасында?ы ?атарластарын, оларды? ?р?айсысыны? м?ртебесін, алатын орнын, беделін сезіне бастайды. Кей жа?дайларда б?секелестік те бай?алады, б?л ?БТ жа?дайы ?шін кері ж?не ауыр жа?даят, ?йткені ??рбы-??рдастарыны? ?атарынан аз ?пай жинап ?алып ?ою, о?у?а ?атарларынан ?алып т?се алмай ?алуы, ?зіні? б?секелес ??рбысыны? бар бол?аны бір немесе бірнеше ?пай арты? жинауы, 11 жыл бойы саба?ы ?штік «3» ба?а де?гейінде келген сыныптасыны? біры??ай тестен кездейсо? «5» алып, жо?ары ?пай жинап ?алуы, осы кезде тек жа?сы о?ып, «?ызыл аттестат», «Алтын белгі»алу?а ?міткер болып отыр?ан ?зіні? т?мен ?пай жинап ?алуы-о?ушыны е? ауыр психологиялы? да?дарыс?а алып келеді. ?з-?зін ??рбы-??рдастарыны? алдында «?ят» сезімінде ?ал?андай сезінеді; «Мен» сезімі шиеленеді; ішкі психологиясында ?з-?зімен ішкі кикілжі? пайда болады; к?тілген н?тижеден т?мен ба?а алып, ?ал?ан жа?дайларда балалар, к?бінесе ?з достарын к?руден де бас тартады, ?иын ж?не ?ауіпті жа?дай?а тап болады. Осы жа?дайларды ескеруді? ма?ызы зор.
Балаларды? ?леуметтік-психологиялы? ?иын к?й кешулері-к?птеген жа?дайларда ?здеріне ?ол ж?мсау?а, ?міріне н??сан келтіруіне, суицидтік мінез-?рекетке алып келуі м?мкін. К?птеген о?ушылар м?ндай ауыр жа?дайларда «?зін ?зі ?стау ж?не ба?ыттау стратегияларын» білмейді. Жас ерекшелік психологияларына с?йкес ?иын жа?дайды балалар к?біне ауыр к?тереді. Психологиялы? к?йзелістері мен да?дарыстары оларды ?мірден т??ілдіріп, ?здеріне ?ол ж?мсау?а алып келуі м?мкін.
Мектептегі психологиялы? ?ызмет ма?сат-міндеттеріні? бірі – о?ушыларды? психологиялы? денсаулы?ын ?амтамасыз ету болып табылады. Сонды?тан, біз – психолог мамандар – келесі м?селеге аса к??іл аударуымыз ?ажет:
о?ушылар арасында?ы «?леуметтік-психологиялы? ?иын жа?дайда?ы» сауатсыз стратегияны жою
О?ушылар?а психологиялы? ?ызмет тарапынан келесі к?мектер к?рсетіледі, м?ны «о?у ?рдісіне психологиялы?-педагогикалы? жетекшілік ету» ?ызметі деп те атайды:
диагностика (дер кезінде аны?тау)
т?зету
ке?ес беру
алдын алу шаралары
психологиялы?-педагогикалы? т?рбие
сауы?тыру ж?не дамыту ж?не т.б.
Б?л ?ызметте балаларды? психологиялы? денсаулы?ына байланысты келесі міндеттері аны?тал?ан:
жеке т?л?аны? психикалы? денсаулы?ы ?шін салауатты ?мір салтын ?алыптастыру
психологиялы? ?иын ж?не ?ауіпті жа?дайда?ы о?ушыларды дер кезінде аны?тап, олармен ж?ргізуге арнайы шаралар ??ру
жеке т?л?аны? психикалы? денсаулы?ына байланысты ке?ес беру (керек жа?дайда ба?ыттап отыру)
Жеке т?л?аны? психикалы? денсаулы?ын са?тау, ?ор?ау ?шін ата-аналармен, пед?жыммен, бас?а да ?ажетті орталы?тармен байланысу, бірлескен ?рекетте ж?мыс жасау ж?не т.б.
Сонымен, ?орыта келе, о?ушыларды? ?леуметтік-психологиялы? ?иын ж?не ?ауіпті жа?дайларын ескере отырып, олар?а мамандар тарапына арнайы іс-шаралар ж?не мектептерде «О?ушыларды ?БТ-?а психологиялы? дайындау» ж?мысы міндетті т?рде ?йымдастырылуы ?ажет.
?йымдастырыл?ан ж?мыс сипаты шамамен мынадай болуы керек:
м?ндай шаралар арнайы ма?сат?а ба?ыттал?ан о?у-ба?дарламасы ретінде жасалып шы?арылуы тиіс
жасал?ан ба?дарламаларды мектепішілік ?кімшілікпен келісе отырып, ?осымша саба? ретінде факультативтік кесте бойынша немесе о?ушыларды? саба?тан бос уа?ытында олармен ?зара келісіле отырып (?алауы бойынша) ж?ргізу керек.
?БТ-?а психологиялы? дайынды? ж?мысын мамандандырыл?ан немесе арнайы даярлы?тан ?ткен психолог маман ?ткізеді
?йымдастырыл?ан ж?мыс тек о?ушылармен ?ана емес, оларды? отбасымен, пед?жыммен т.б. жан-жа?ты ба?ытта ж?ргізілуі керек
Жасал?ан ж?мыс ба?дарламасы о?ушылармен ж?мыс жасау барысында (жа?дай?а байланысты) ?згеруі м?мкін, сонды?тан ба?дарламаны «жобалау принципі» бойынша жасау ?ажет.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Просмотр содержимого документа
«?лтты? Біры??ай тестілеуге психологиялы? дайынды?. »
ТӘЖІРИБЕ АЛАҢЫ Қызылорда қаласы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
Қызылopдa қaлaсы
Әлия Молдағұлова атындағы №173
орта мектебінің психологы
Шакиева Жанат Амирбековна
Ұлттық Бірыңғай
тестілеуге психологиялық дайындық.
Оқушыларға әлеуметтік-психологиялық көмек көрсету барысында мамандар үшін ең маңықды мәселе-оқушылардың психологиялық денсаулығын қамтамасыз ету, жағымсыз жағдаяттардан сақтау және болдырмау болып табылады.
Мамандар арасындағы соңғы мәліметтерге қарағанда, оқушы балалар арасында суицидтік мінез-құлық пайда болуда. Яғни балалардың әлеуметтік-психологиялық қолайсыз жағдайларда өз-өздеріне қол жұмсаулары, сол арқылы өз өмірлеріне нұсқан келтірулері. Суицидтік мінез-әрекеттің көптеген себептері болады. Көптеген келеңсіз жағдайларда өз-өздерінің психологиялық-эмоциялық күйлерін басқара алмай немесе шиеленістен шығудың жолдарын таба алмай, ауыр эмоциялық жағдайларды көтере алмай, аяқ жағы қайғылы оқиғаларға ұшырап жатады. Оның ішінде ең өзекті және жиі кездесетін себеп-салдарды мысал ретінде келтіре кетейік.
Әлеуметтік-психологиялық тұрғыдағы себептері: басындағы қатыгездік, қарым-қатынастың бұзылуы, психологиялық климаттың балаға жағымсыз әсер етуі, отбасындағы басқару стилі, үлкендер тарапынан күш көрсетуі, әке-шешесі тарапынан балаға тиісті көңіл бөлінбеуі, құрбы-құрдастары, көше мен ауланың жағымсыз әсерлері мен қысымдары және т.б.
Педагогикалық-психологиялық тұрғыдағы себептері: оқушылармен жүргізілетін педагогикалық-психологиялық дайындық жұмыстарының жоқтығы немесе нашарлығы (балалардың проблемалы жағдаяттарда өз-өздерін басқара алмауы, жағымсыз жағдаяттарда өз-өздерін дұрыс бағыттай алмауы, өз-өзінің ішкі мәселесі мен жағдайын реттей алмауы, кері әсерлерге қарсы тұра алмауы, өзіндік ішкі қорғаныс бағытының жоқтығы, алға жетелейтін мақсат қоя алмауы, сол мақсатқа жетудегі өзіндік стратегияларының жоқтығы немесе оны құра алмауы, қиын жағдайлардан шыға алмауы, ішкі эмоциялық күйлерінің тұрақсыздығы, фрустрацияға, стресске бейім мінез-құлық, емтихан, ҰБТ жағдайларында, әсіресе, теріс немесе төмен нәтижеге ие болғанда өздерін ұстай алмауы және т.б.); мамандар педагогикалық-психологиялық біліктілігін төмендігі, яғни нақты балалар суицидіне байланысты зерттеу, түзету, алдын алу жұмыстарының педагогикалық және психологиялық әдіснамасының жоқтығы, сондай-ақ арнайы жұмыс бағдарламасының жасалмағандығы (арнайы тәрбие жұмысының ұйымдастырылмағаны) және т.б.
Экономикалық-психологиялық тұрғыдағы себептері: балалардың құрбы-құрдастары қатарынан қаржы-қаражат , киім киісі, ақша жарату, материалдық-тұрмыстық жағдай жағынан жетіспеушілік көруі және т.б.
Биологиялық-генетикалық тұрғыдағы себептері: кейбір жағдайларда балалардың себептен-себепсіз өз-өздеріне қол жұмсауын мамандар тұқым қуалаушылықпен байланыстыра түсіндіреді, бірақ бұл басқа себептерге қарағанда төменгі көрсеткішті көрсетеді. Сондықтан да мамандар көбінесе жоғарыдағы негізгі, әсіресе, педагогикалық себептерге бағытталады.
Осы орайда, білім беру мекемелері алдында көптеген міндеттер тұр әрі олардың бірқатары іске асырылуда. Педагог-психолог мамандар арасында оқушылар суицидінің алдын-алуға және болдырмауға бағытталған арнай іс-шаралар мен бағдарламалар жасап шығарылып, тәжірибеге енуде. Соның бірі-оқушыларды ҰБТ-ға психологиялық даярлау арқылы жасөспірімдер арасындағы суицидтік мінез-құлықтың алдын алу шарасы болып табылады.
ҰБТ-ның психологиялық жағдайына талдау
Қазіргі кезде елімізде оқушылардың мектеп бітіруі, яғни жалпы орта білім алуды аяқтауы, яғни онық бағалануы ҰБТ (ұлттық бірыңғай тестілеу) шарасы бойынша жүргізіледі. ҰБТ тек оқушының мектептен алған білім деңгейін бағалап қана қоймайды, сонымен қатар түлектердің мектептен кейінгі жоғарғы оқу орындарына (ЖОО) түсуі-түспеуінде, мемлекеттік оқу грантының иегері болуы-болмауында шешуші рөл атқарады. Оқушыларды мектепті аяқтауы ҰБТ рәсімімен аяқталады.
ҰБТ-оқушылар үшін ең маңызды кезең болып табылады. Себебі, ҰБТ-оқушылардың орта білімін жалпы бағалау көрсеткіші болып саналады. Бір ұпайдың жетпей қалуынан оқушылар мемлекеттік оқу грантынан, көп жағдайда ЖОО ақылы түрде оқуға түсу мүмкіндігінен айырылады. Оқушылар үшін келесі жылы оқуға қайта тапсыру ұғымы мүлде мойындалмайды, өдеріне қажетті ұпай санын жинай алмау – үлкен психологиялық дағдарыс болып табылады. Жалпы жыл аяғындағы ҰБТ-ға дайындық – көп жағдайда балаларды жағымсыз психологиялық соққыға әкелуде. Оқушылардың ҰБТ жағдайындағы жеке басының психологиялық күй –жайы оларды нашар күйзеліске, стресске әкеліп соқтыруы мүмкін. Кейде тесті жақсы, ойдағыдай орындап, қажетті ұпайын жинаған жағдайдың өзінде, жоғарғы көрсеткіш иегерлері біраз уақытқа дейін психологиялық жағымсыз күйді бастан өткізеді. Мұның себебін балалардың қарқынды дайындалуымен байланысты болатын уақыт кестесінің қысымдығымен, жеке бастарындағы уайымдауларымен, жыл бойы бастан кешірген ҰБТ-ға деген қорқыныш, үрей сезімдерімен, алынған тестің нәтижесіне ұзақ уақытқа дейін сенбеуінен туындайтын «түсініксіз» сенімдерімен және т.б. психологиялық ерекшеліктерімен түсіндіруімізге болады. Ал нәтижелері теріске шыққан оқушылардың психологиялық күй-жағдайы мүлдем нашарлайды деуге болады.
Жалпы ҰБТ жағдайына дайындық оқушылар арасында ғана емес, олардың отбасы, ата-анасы, мектепте, психолог мамандар арасында, мектеп пен жанұялық өзара қарым-қатынаста жүреді. Мұның өзі оқушылардың ішкі жағдайына теріс әсерін береді, себебі балалар өздерін үнемі бақылау астында сезінеді, кейде өзіне бағытталған үлкендер тарапынан көптеп бөлініп жатқан көңіл аударушылықты қатты сезінеді, содан «егер осыны ақтай алмасам», «ойдағы үмітті ақтай алмасам» деген ойдан туындайтын қорқыныш сезімдері де болады. Балалар көбінесе, бұрын-соңды өздеріне деген үлкен жауапкершілікті сезініп көрмеген, сондықтан өздеріне отбасы тарапынан айтылатын
«балам, жақсылап дайындал» деген сияқты сөздерді жауапкершілік тұрғыдан қабылдап, алдын ала үрейлене бастайды. Тек отбасы жағдайында ғана емес, кейде мектепте оқушылар үшін педагог мамандары тарапынан болатын «жақсылап дайындалайық!» деген сөздер де жеткілікті. Көптеген мұғалімдер өз пәні бойынша жыл бойы бос уақытын оқушыларды тестілеуге дайындау үшін жаратады, мектептер оқушылардың бос уақыттарынҰБТ-ға әр пән бойынша дайындайтын факультативтік, яғни қосымша сабақтармен қамтып қояды, ата-аналар балалардың үдегі бос уақытының дайындықпен өтуін қадағалап отырады, құрбы-құрдастарының барлығы дайындық пен уайым үстінде. Жеке басының психологиялық қысымға түсуінің себебі осында. Бұл жағдайды ата-аналар мен педагог мамандарына ескере жүрген жөн.
Егер оқушы жай, сабырмен, яғни айтарлықтай қысым көрмей, кейбіреуі тіпті еш дайындалмай жүргеннің өзінде-көп жағдайда, тіпті ҰБТ кезінде де психологиялық жағымсыз күй кешеді, себебі топтағы атмосфераның жалпы қысымы оқушыға беріледі (жұғады). Бұны оқушылардың тыныс алу сферасындағы психологиялық климаты десек те болады. Сонымен қатар, топтың психологиясында «бір-біріне жұғу» немесе «жұқтыру» деп аталатын топтағы әлеуметтік-психологиялық құбылыс және оның орындалуы заңдылықтары бар. Бұл жерде сынып ұжымындағы жекелеген оқушылардың жағымсыз психологиялық әсерлері мен күйлерінің бір-біріне санасыз түрде (бейсаналық) жұғуын мысал ретінде келтіруге болады. Яғни жалпы педагогикалық үрдістегі жүріп жатқан дайындық шаралары оқушылар тобына психологиялық (тікелей немесе жанама) әсерін тигізбей қоймайды. Мысалы, белгілі бір оқушының психологиялық күйі, дайындығы, емтиханда өз-өзін ұстауы қалыпты болуы мүмкін. Бірақ тестілеу кезінде топтың атмосферасындағы психологиялық қысымы оқушылар арасында бір-біріне алмасады. әлгі баланың да ішкі күй-жағдайының бұзылуы әбден мүмкін – ау. Сондықтан, оқушыларды кез келген жағымсыз психологиялық жағдайға қарсы тұруға, бұл жағдаяттарда өздерін ұстай білуге үйретудің маңызы зор.
11-сынып оқушыларының жас ерекшелік психологиясын ескеретін болсақ, осы кезеңде оқушының бойында өзіндік сана, өзіндік «Мен деген» бейне қалыптасады, өзін және айналасындағы қатарластарын, олардың әрқайсысының мәртебесін, алатын орнын, беделін сезіне бастайды. Кей жағдайларда бәсекелестік те байқалады, бұл ҰБТ жағдайы үшін кері және ауыр жағдаят, өйткені құрбы-құрдастарының қатарынан аз ұпай жинап қалып қою, оқуға қатарларынан қалып түсе алмай қалуы, өзінің бәсекелес құрбысының бар болғаны бір немесе бірнеше ұпай артық жинауы, 11 жыл бойы сабағы үштік «3» баға деңгейінде келген сыныптасының бірыңғай тестен кездейсоқ «5» алып, жоғары ұпай жинап қалуы, осы кезде тек жақсы оқып, «қызыл аттестат», «Алтын белгі»алуға үміткер болып отырған өзінің төмен ұпай жинап қалуы-оқушыны ең ауыр психологиялық дағдарысқа алып келеді. Өз-өзін құрбы-құрдастарының алдында «ұят» сезімінде қалғандай сезінеді; «Мен» сезімі шиеленеді; ішкі психологиясында өз-өзімен ішкі кикілжің пайда болады; күтілген нәтижеден төмен баға алып, қалған жағдайларда балалар, көбінесе өз достарын көруден де бас тартады, қиын және қауіпті жағдайға тап болады. Осы жағдайларды ескерудің маңызы зор.
ҰБТ-ғапсихологиялықдайындық –
балаларденсаулығыныңалдыналушарасыретінде.
Балалардың әлеуметтік-психологиялық қиын күй кешулері-көптеген жағдайларда өздеріне қол жұмсауға, өміріне нұқсан келтіруіне, суицидтік мінез-әрекетке алып келуі мүмкін. Көптеген оқушылар мұндай ауыр жағдайларда «өзін өзі ұстау және бағыттау стратегияларын» білмейді. Жас ерекшелік психологияларына сәйкес қиын жағдайды балалар көбіне ауыр көтереді. Психологиялық күйзелістері мен дағдарыстары оларды өмірден түңілдіріп, өздеріне қол жұмсауға алып келуі мүмкін.
Мектептегі психологиялық қызмет мақсат-міндеттерінің бірі – оқушылардың психологиялық денсаулығын қамтамасыз ету болып табылады. Сондықтан, біз – психолог мамандар – келесі мәселеге аса көңіл аударуымыз қажет:
оқушылар арасындағы «әлеуметтік-психологиялық қиын жағдайдағы» сауатсыз стратегияны жою
«кез-келген жағдаяттан дұрыс, әрі ұтымды шешім қабылдап, шиеленіссіз шыға білу» стратегиясын қалыптастыру
өзіндік даму стратегиясын қалыптастыру
Оқушыларға психологиялық қызмет тарапынан келесі көмектер көрсетіледі, мұны «оқу үрдісіне психологиялық-педагогикалық жетекшілік ету» қызметі деп те атайды:
диагностика (дер кезінде анықтау)
түзету
кеңес беру
алдын алу шаралары
психологиялық-педагогикалық тәрбие
сауықтыру және дамыту және т.б.
Бұл қызметте балалардың психологиялық денсаулығына байланысты келесі міндеттері анықталған:
жеке тұлғаның психикалық денсаулығы үшін қызмет көрсету, олардың психикасын дамытуға қолайлы жағдай құру
жеке тұлғаның психикалық денсаулығы үшін салауатты өмір салтын қалыптастыру
психологиялық қиын және қауіпті жағдайдағы оқушыларды дер кезінде анықтап, олармен жүргізуге арнайы шаралар құру
жеке тұлғаның психикалық денсаулығына байланысты кеңес беру (керек жағдайда бағыттап отыру)
Жеке тұлғаның психикалық денсаулығын сақтау, қорғау үшін ата-аналармен, педұжыммен, басқа да қажетті орталықтармен байланысу, бірлескен әрекетте жұмыс жасау және т.б.
Сонымен, қорыта келе, оқушылардың әлеуметтік-психологиялық қиын және қауіпті жағдайларын ескере отырып, оларға мамандар тарапына арнайы іс-шаралар және мектептерде «Оқушыларды ҰБТ-ға психологиялық дайындау» жұмысы міндетті түрде ұйымдастырылуы қажет.
ҰБТ-ға психологиялық дайындық жұмысының әдіснамасы
Ұйымдастырылған жұмыс сипаты шамамен мынадай болуы керек:
мұндай шаралар арнайы мақсатқа бағытталған оқу-бағдарламасы ретінде жасалып шығарылуы тиіс
жасалған бағдарламаларды мектепішілік әкімшілікпен келісе отырып, қосымша сабақ ретінде факультативтік кесте бойынша немесе оқушылардың сабақтан бос уақытында олармен өзара келісіле отырып (қалауы бойынша) жүргізу керек.
ҰБТ-ға психологиялық дайындық жұмысын мамандандырылған немесе арнайы даярлықтан өткен психолог маман өткізеді
Ұйымдастырылған жұмыс тек оқушылармен ғана емес, олардың отбасымен, педұжыммен т.б. жан-жақты бағытта жүргізілуі керек
Жұмыс бағдарламасының мазмұны әрбір мектептің, оқушылардың,олардың проблемалары, сұраныстары ерекшелігіне сәйкес жасалады.
Жасалған жұмыс бағдарламасы оқушылармен жұмыс жасау барысында (жағдайға байланысты) өзгеруі мүмкін, сондықтан бағдарламаны «жобалау принципі» бойынша жасау қажет.
Әдістемелік ұсыныстар: жобалау үлгісі
Мына төменде берілген «ескертпе»жеткіншек оқушыларға арналған. Кеңес парағы ретінде таратылып беру үшін психолог мамандарына ұсынылады. Ескертпенің мәтіндік авторы Нұрмұхамбетова Т.Р. (Тәжірибелік психология, 2 том). Берілген ескертпені таратып беру шарт емес, мектептегі «психолог бұрышына», мектеп қабырғаларына және т.б. арнаулы орындарына қыстыруға болады. Мектеп психологы осындай ескертпелерді оқушыларға, ата-аналарға, педұжымға деп арнайы дайындауына болады. Берілген ескертпе психолог мамандарына өздерінің жеке әдістемелік жұмысын жасауға қажетті ретінде ұсынылады
Ескертпе!
Мазасыздануқалайайырылуғаболады?
Тарықпаңыз. Есіңізде болсын, адамның ішкі-жағдайы, көңіл-күйі өзгермелі, депрессия мен мазасыздану күйлері міндетті түрде өтіп кететініне әр уақытта сенуіңіз керек.
қиындықтан құтқарушы құралыңыз сияқты ішімдікке немесе темекіге ұмтылған не пайда бар? Өмірде одан да басқа көптеген денсаулыққа зияны жоқ, депрессия мен мазасызданудан шығаратын тәсілдер бар, мәселен, жақсы әуен, достармен әңгімелесу, спорт, серуен, көңіл көтеру және т.б.
Көңіл-күйіңіздің нашар болуы неден екенін түсінуге тырысыңыз. Мүмкін, бұл жағдай белгіліадамдармен талас-тартыспен, жеке басыңыздың шешілмеген мәселелерімен, шаршауыңызбеннемесе ұзақ уақытқа созылған стресспен байланысты
м келеді деп өзіңізге-өзіңіз сеніңіз
Өзіңізді терең ойландыратын, толғандыратын мәселелерге қайталап соқпауға тырысыңыз. өмірдің үйреншікті ырғағына түспеген жаңалықтар ендіруге тырысыңыз.
ең басты мәселе: бойыңызды мазасыздық сезімі кернеп жүрген кезде, онын себептерін жою туралы маңызды шешімдерді қабылдамаңыз. Мұндай жағдайда өзіңіз теріс бағалап жүрген мәселелер бұрмаланған қалыпта қабылданған болуы мүмкін. Жылдам, асығыс қабылданған шешім қызбалықпен қате әрекет жасауға алып келуі ықтимал. Оқиғаның мән-жайына, мәселенің негізіне толық түсінгеннен кейін өзіңіздің жіберген қатеңізді қатты өкініп, кінәні сезінуден айыға алмай қиналасыз.
Таныстарыңыздың, достарыңыздың арасында әңгімелесу кезінде бейтарап, өзіңізге қатысы жоқ тақырыпта сөйлескен жөн. Өз мәселелеріңіз туралы «ойламауға» тырысыңыз. Әйтпесе, өз жағдайыңыздан шыға алмай, уайым-қайғыға беріліп жүресіз.
көңіл-күйіңіздің қолайлы сәттерінде Сіздің өміріңізде болған жағымды кездерді, бақытты уақыттардың майда-шүйделеріне дейін еске түсіріп, қайтадан бастап өткізгендей сезімге бөленіңіз.
Менің алдымда тұрған барлық проблемаларды шешуге шамам келеді деген ұстаным сіз үшін жетекші екенін ұмытпаңыз.
ТӘЖІРИБЕ АЛАҢЫ Қызылорда қаласы 
