Урок татарского языка по теме "Лексика"

9 сыйныфта татар теле дәресе Тема. Лексика бүлеген гомумиләштереп кабатлау Максат: укучыларның лексика буенча алган белемнәрен тикшерү; ныгыту, системалаштыру; туган телнең матурлыгын тоярга өйәтү ; туган телгә мәхәббәт тәрбияләү Жиһазлау: сузлекләр, компьютер, интерактив такта, карточкалар

Дәрес барышы. 1. Оештру өлеше Укытучының кереш сүзе Тел дигән дәрья бар, Дәрья әчендә мәрҗән бар, Слайд Белгәннәр чумып алыр, Белмәгәннәр коры калыр. Әйдәгез, укучылар без шушы хәзинләр белән танышуны дәвам итик , сүзнең тылсымлы көчен күзәтик . Телебезнең җәүһәрләренә күз салып , сүзнең кадерен белергә өйрәник. Бүген без сезнең белән лексика буенча алган белемнәребезне тикшереп, йомгаклап, системага салып, лексик анализ күнекмәрен бүлдерү өстендә эшләрбез.

ӀӀ.Белемнәрне актуальләштерү ,гомумиләштерү



Сүз зур көчкә ия, яуга да күтәрә, утка да сала , үрләргә күтәрә. Сүзрнең ниндие генә юк ? Ә сүзләр җыелмасы, телнең сүз байлыгы нәрсә дип атала ?

-Әйе,лексика,

Өстәл - агачтан ясалган өй җиһазы. Өстәл-исем,уртаклык исем,берлек санда,баш килештә. - Кайсысы лексик мәгънәне бедерә?

-Ә нәрсә соң ул лексик мәгънә?

( Укучыларның җаваплары )

Кайнар,тәмле,туры,алтын,җылы,кайнар слайдта

Шушы сузләр белән туры һәм кучерелмә мәгънәдәге сузтезмәләр язабыз

( Укып курсәтәләр)

Омонимнар

-Алар нинди сузләр?

-Нинди төрләре бар?

Слайд

И алма бит, алма бит

Алма битләр кала бит (җыр)

Кара әле, Айтуган

Кеп-кечкенә ай туган (Ә.И.)

Бер тауда ун чишмә

Сереңне син чишмә (С.Х.)

Таба уттай кызган

Бармагыңны кызган (Җ.Т.)

-Г.Тукай уз ижатында омонимнарны иркен куллана

Бу инде сезгә бирелгән өй эше.Нинди шигырь юллары таптыгыз?

Укучылар үзләренең мисалларын укыйлар

Синонимнар Слайд

- Болар нинди лексик берәмлекләр?

-Нинди төрләре бар?

Кайбер сузләрнең синонимнары пассивлашып баралар,кулланыштан

төшеп калалар .

- Бу адашкан сузләрне дөресләгез:

• Азык-төлек зиндан Слайд

• танылган әҗәт

• бурыч мөгаллим

• укытучы мәшһүр

• экзамен мантыйк

• председатель нигъмәт

• логика имтихан

• төрмә рәис

Антонимнар

-Болар нинди сүзләр?

Без әдәбиятта антонимнарны әдипләр тарафыннан еш кулланылуын курәбез

Сезгә өйдә М.Җәлил шигырьләреннән мисаллар язып килергә иде

Укучылар шигырьләрдән өзекләр укыйлар

Антонимнарны без мәкаль-әйтемнәрдә еш очратабыз

Дөнья тар булса да,күңелең киңбулсын

Күп йөрегән күп белмәс,күп укыган күп белер

Белү- нур,белмәү-хур

Кем башлый,шул бетерә Олы өйгә ни кирәк,кече өйгәшул кирәк слайд

Еракка куйсаң,якыннан алырсын

Аз сөйлә, күп эшлә

Авызың кыек булса да, сүзең туры булсын

Ялган сөйләсәң тотылырсын, дөрес сөйләсәң котылырсың

Белгән белгәнен эшләр, белмәгән беләген тешләр

Укучылар мәкаль-әйтемнәрдә антонимнарны күрсәтәләр

-Килеп чыгышы ягыннан татар теленең сүзлек составы нинди?

Җаваплар

1) татар теленең үз сүзләре

2) алынма сүзләр

Бер генә халык та башка халыклар белән аралашмый яши алмый. Төрле халыклар, дәүләтләр белән аралашып яшәү нәтиҗәсендә күп телләрдән сүзләр кергән безгә: финн-угор телләреннән, монгол, һинд-кытай сүзләре, гарәп - фарсы сүзләре рус теленнән, аның аша Европа телләреннән

Укучылар үз мисалларын дәфтәргә язалар

Укытучы киләсе сүзләрнең кайсы телгә керүен сорый:

бокс, хоккей (инглиз) ,

чаган,дилбегә, кодагый(монгол),

дәү, юан, төн (һинд-кытай),

китап, дәфтәр, каләм (гарәп)

5)- Нинди сүзләр ул диалекталь сүзләр? Безнең сөйләмебез кайсы диалектка карый?

Җаваплар

• Һәм инде кулланылыш дәрәҗәсе ягыннан нинди сүзләр бар?

Җаваплар

Неологизмнар искергән сүзләр

ахаизмнар тарихи сүзләр

слайдта

Алпавыт Бирем: кайсы архаизм кайсы Морза тарихи сүз. ике

Кеби баганага аерып языгыз

Язмак

Тидия

Кенәз

инсан

-Һәм ниһаять тагын бер төшенчәне ачыклйсыбыз бар.

-Нәрсә соң ул фразеолоизм?

Нинди төрләре бар?

Мин әйткән сүзгә фразеологик әйтелмә белән җавап бирегез әле:

Дәшмәү? –

Масаю? –

Алдау? –

Курку? –

(тел яшерү, авызга су кабу; борын чөю, төп башына утырту, кәкре каенга терәтү ,кот алыну, кот очу)

Сүзләргә лексик анализ ясау

Ә хәзер лексика иленә сәяхәтне шушында тәмамлап, нәтиҗә ясыйк.

Сүзләргә лексик анализ ясау безнең белемнәребезнең дәрәҗәсен бик яхшы ачып бирәчәк. Китабыбызның 72нче битендә үрнәк бирелгән.

Әйдәгез хәзер «дөнья» сүзенә лексик анализ ясыйбыз ,бер укучы тактада эшли

Дөнья мине

Үзгәртте:

Еламаска өйрәтте. (Х.Т) (слайд)

Укучылар “дөнья “сүзенә лексик анализны аңлаталар

Рефлексия

-Татар теленең шундый бай, мавыктыргыч булуын күрдек.

Ә сүзләр барысы да кайда очрашалар соң?

- Әйе, сүзлекләрдә.

Сүзлекләр төзүче, туплаучы фән?

-Лексикография

Алар нинди ике төргә бүленәләр?

Тәрәккый сүзен каян эзләргә?

Без лексика бүлеген йомгаклап, үзебезнең белемнәребезне күрсәттек, телебезнең байлыгын исбатладык, нинди бай ул, нинди матур, бизәкле дә ул, мавыктыргыч та, моңлы да ул, җырлы да.Телебезне өйрәнгән саен, моңа ныграк төшенербез.

Өй эше. Инша язарга «Бизәкле дә,тылсымлы да туган тел»

Белемнәрне бәяләү