"Себеп - салдар ?стеулері"

Сабақтың тақырыбы: Себеп - салдар үстеуі
Сабақтың мақсаты:
1. Үстеу туралы ұғымды тереңдей түсіндіру. Үстеуге тән ерекшеліктер мен оның мағынасына қарай бөлінуін ұғындыру. Себеп - салдар үстеуі туралы мағлұмат беру.
2. Оқушылардың ақыл - ойларын, іскерлік белсенділіктерін, шығармашылық қабілеттерін дамытуға ықпал жасау.
3. Өз ойын дұрыс айта білу негізінде жүйелі сөйлеуге баулу, ұжымшылдыққа, тиянақтылыққа тәрбиелеу.
Сабақтың типі: жаңа білімді меңгерту
Сабақтың түрі: дәстүрлі емес
Сабақтың әдіс – тәсілдері: СТО стратегиялары, түсіндірмелі - көрнекілік, топпен, жеке оқушымен жұмыс
Сабақтың көрнекілігі: тірек - сызба, семантикалық кесте, сәйкестендіру тесті.
Техникалық құрал - жабдық: мультимедиа проекторы
Пәнаралық байланыс: әдебиет, орыс тілі, ағылшын.
Сабақтың барысы:
І. Қызығушылықты ояту
А) Ұйымдастыру кезеңі:
а) оқушылармен амандасу
ә) психологиялық орта туғызу
- Оқушылар, жұмыс барысында көтеріңкі көңіл - күй мен сәттілік тудыру үшін бір - бірімізге қарап жымиып, көңілімізді көтерер «зат есім» айтайық, «етістікпен» сәттілік тілейік, «сын есіммен» еркелетейік.
Аружан, әдемісің, үміттенемін.
Ә) Үй тапсырмасын тексеру:
А) «Бұл қай үстеу?» жұмбақ әңгіме (2 - 3 әңгімені жазу керек)
Б) «Дау-дамай» стратегиясы бойынша «иә, жоқ» сөздерін айта отырып, сұрақтарға жауап беру.
1. Үстеу құрамына қарай екіге бөлінеді? (Иә)
2. Бүгін, ертең сөздері мекен үстеуі? (Жоқ)
3. Үстеу заттың қимылын, іс - әрекетін білдіретін сөз табы? (Жоқ)
4. Мекен үстеуі қимылдың, іс - әрекеттің болу орнын білдіреді? (Иә)
5. Үстеулер мағынасына қарай жеті түрге бөлінеді? (Иә)
6. Күшейткіш үстеуі қалай, не мақсатпен деген сұрақтарға жауап береді? (Жоқ)
- Оқушылар, мына сөйлемдерге көңіл аударалық: Бізде бүгін қонақтар отыр. Себебі мектебімізде сайыс өтуде. Осы жердегі үстеулерді табалық.
- Иә, әрине бүгін және себебі, олар қандай үстеу, қандай мағынада қолданылып тұр?
- Ендеше бүгінгі өтетін сабағымыз «Себеп – салдар үстеуі»
Б). Жаңа сабақ
Себеп - салдар үстеуі қимылдың, іс - әрекеттің болу себебін немесе салдарын (нәтижесін) білдіреді де, не себепті? неге? қалай? деген сұрақтарға жауап береді. Себеп - салдар үстеуіне: босқа, құр босқа, амалсыздан, лажсыздан, шарасыздан, бекерге, жоққа сияқты сөздер жатады. Мысалы: босқа әуре болма, амалсыздан келіп отыр, бекерге айтқансың т. б.
Ой қозғау
- Мына суретке қараңыздар. Кімнің, қандай шығармасынан алынған деп ойлайсыздар? Жақында ғана әдебиет пәнінен өттіңіздер, киносын да көріп жүрсіздер.
(Б. Соқпақбаев «Менің атым Қожа») Қожаның қай сәтінен көрініс бейнеленген?(Сөмкеге бақа салып жатырған кезі) Енді мысал сөйлемдерге назар аударамыз.
1. Қожа сөмкеге бақаны лезде салды. (сын - бейне)
2. Қожа сөмкеге бақаны қасақана салды. (не мақсатпен? мақсат үстеуі)
3. Қожа сөмкеге бақаны құр босқа салды.(неге? себеп - салдар үстеуі)
4. Қожа сөмкеге бақаны салып, кейін кетті. (қайда? мекен үстеуі)
5. Қожа сөмкеге бақаны таңертең салды. (қашан? мезгіл үстеуі)
6. Қожа сөмкеге бақаны онша қорықпай салды. (қаншалықты? мөлшер үстеуі)
7. Қожа сөмкеге бақаны аса сақтықпен салды. (қандай? күшейткіш)
Не байқадыңыздар, оқушылар?
1. Үстеулер қандай сөз табымен тіркесіп келіп тұр? (етістік)
2. Үстеулер дегеніміз не? Етістіктің, яғни қимылдың, іс - әрекеттің әр түрлі белгілерін, сипатын, жай - күйін білдіретін, өзгертуге, грамматикалық тұлғалармен түрлендіруге келе бермейтін сөздер.
ІІ. Мағынаны тану:
А) Оқулықпен жұмыс: 288 - жаттығу (ауызша)
Ә) «Оң қол, сол қол» ойыны.
Мен сөздерді оқимын үстеу болса оң қолды, басқа сөз табы болса сол қолды көтересіңдер.
Биыл, ақылды, кітап, іші - сырты, жасыл, кешке қарай, ондаған, айтайыншы, енді - енді, мен.
Сол қол Оң қол
Кітап Биыл
Ақылды Іші - сырты
Жасыл Кешке қарай
Ондаған Айтпайынша
Мен Енді - енді
Б) «Кім шапшаң?» ойыны
Ол осындай қадамға амалсыздан барды.
Талғат әлгінде айтқан сөздерін себепсіз айта салыпты.
Оның айтқандарын ешкім елемеді және біраз уақыттан бері босқа далбасалап сөйлепті.
Туған жерін тастап, бұл жерге шарасыздан келді.
(босқа – зря - in vai, амалсыздан – вынужденно - compulsively, себепсiз – без причины - without a reason, шарасыздан – от безысходности - from despair)

В) Үстеуді сәйкестендіру тесті
Әдейі Мезгіл үстеуі
Тысқары Мекен үстеуі
Өте, нақ Сын - қимыл үстеуі
Қыруар Мөлшер үстеуі
Әрең - әрең Күшейткіш үстеу
Енді Мақсат үстеу
Бекерге Себеп - салдар үстеу
Г) Семантикалық кесте
ІІІ. Ой толғаныс: сабақты бекіту:
А) Сөзжұмбақ «Наурыз»
1. Мөлшер үстеуінің сұрағы.
2. Мағынасына қарай қай үстеу қалай? не мақсатпен? деген сұрақтарға жауап береді?
3. Жұрнақ арқылы жасалатын үстеуді қандай үстеу дейміз?
4.«Ендігәрі» тұлғасына қарай қандай үстеу?
5. Биыл 22 наурызда «Ұлыстың ұлы күні – Наурыз мерекесі» тойланады.
Сөйлемде қандай үстеу сөз бар?
6. «Ертең» мағынасына қарай қандай үстеу?
Ә) Топтастыру:
Мекен
Мезгіл Сын - қимыл
Мөлшер Күшейткіш
Мақсат Себеп - салдар
Қорытынды: Дәстүрлі сұрағымыз
- Екі көз не үшін керек?
- Жақсыларды көру үшін.
- Екі қолың не үшін керек?
- Елге көмек беру үшін керек.
- Құлақ деген не үшін керек?
- Ақыл - кеңес тыңдау үшін
- Тіл мен жағың не үшін керек?
- Ақиқатты айту үшін.
- Ал аяғың ше?
- Шетте жүрсем, туған жерге қайту үшін.
- Ал үстеу не үшін қажет?
- Иә, туған жерге жету үшін екі аяғың қандай қажет болса, қазақ тілінің дәрежесі жоғары болуына үстеу сынды сөз табының қосар үлесі зор.
Үйге тапсырма:
1) 287 - жаттығу.
2) Үстеудің барлық түрін қатыстырып, “Менің болашақ мамандығым” тақырыбына ойтолғау жазу.
Бағалау: Топ басшысына берілген бағалау парақша бойынша өзім қорытынды баға қоямын.