Ма?саты: ??стар?а деген м?дениетімізді, ?дебиетімізді байыт?ан ??тты ырыс, ??нды ?азына. Осы ?азынаны табан астына таптамастай етуге т?рбие ж?мыстарын насихаттау.
О?ырманны? білімін ке?ейту, ??старды? таби?ат?а деген пайдасын ??ындыру.
??рнекілігі: ??стар туралы слайдтар, «?ызыл кітап» саяхат, кітап к?рмеде безендірілген таби?ат туралы кітаптар.
Балалар! Д?ниетану саба?ынан таби?ат жайлы к?п о?ып, білдіндер. Бізді ?орша?ан таби?ат. Ал о?ан кіретін таулар, тас, су, ауа, жер,??стар жатпайма. Ендеше ??стар жайлы білуге асы?ыйы?. С?т сапар! Бізді? ?орша?ан ортамызды? е? керектісі - ??стар ?рине. ??стар ?рине ?р?ашанда адамны? назарында бол?ан. ??стар таби?ат?а с?н береді, пайда келтіреді, ?зінні? сазды ?уендерімен таби?атты ??лпыртады, адамны? да к??іл к?йіне ?сер етеді. Ендеше мысалы келтірейік:
??стар барлы? жерде кездеседі. Ауылда к?бірек болса да ?алада да кездестіресін. Ал ?ара тор?айлар одан да к?бірек. ?р ??сты? ?з мезгілі болады.
??стар,??стар келеді.
Жерді ш??а б?леді.
К?ктем келді!-деп бізге
жа?сы хабар береді.
Мысалы: к?ктем айында жылы жа??а ?андай ??стар оралады? Халы? жылды? жылы мезгілі?де «к?кек келді-к?ктем келді» дейді. ?адірі мен ?асиеті онша емес, осы бір ??сты? аты неліктен е? тамаша айына те?еу болды екен.
Мен тор?аймын,тор?аймын,
Суы?тан да то?баймын.
??рт-??мырс?а шіркейден,
Бау-ба?шаны ?ор?аймын
Бізді? ауылда пайдалы ??сты? бірі ?ара-тор?ай. Бір топ каратор?ай б?кіл балапандарымен бірге 22 тонна шегірткені азы? етеді екен.
Мысалы бізді? ауылды алса?:
к?ктем айы-?арлы?аш;
жаз айы-к?гершін, ?ара тор?ай, сауыс?ан.
?ыста-?ара, т?ра?ты с?р ?ар?алар мекендейді екен.
Білесі?дерме балалар 400 жылды? ішінде адамны? кесірінен ??сты? 94 т?рі жойылыпты. Содан ?кімет ?аулысымен 16 ?антар 1978 ж «?ызыл кітап» бекітілді. Ал ?ызыл кітап?а ?андай ??стар е?гізілді? Соны білгілерін келсе олар?а шолу жасайы?.
А?с???ар
Ол бізді тастап кеткелі ?ай заман?! Б?гінде ?айда, ?ай жерлерде ж?р екен?! Біздерді ?мытты-ау, ?сте. ?йтпесе бір со?атын кезі болды ?ой. Б?дан 2500 жылдай ?аза?ты? б?рын ??с салып, а? аула?аны туралы білеміз. Сол бабаларымыздан ?ал?ан м?ра ?азіргі уа?ыт?а да жетті.
Ал А?с???ар е? ірі ?з тектестеріні? арасында салма?ы 2 кг. К?зіні? айналасы сары, ж?нді бала?. Аталы?ы мен анасы ж?бын жазбай бірге ж?реді.
?стіме бешпент кидім д?риядан,
?шады екі а?с???ар бір ?ядан
деген халы? ?ле?і шы?са керек. А?с???арды? с?йікті асы – ?азды? еті екен. Орыс а?айындар оны «?азды? ?ожайыны» деп те айтады.
Бір а?ыз бар ?аза?тар мен т?рікпендер арасында?ы шай?астар туралы. Соны? бірінде т?т?ын?а т?скен ж?умітті? Анад?рді деген мырзасына жан сау?а с?рай келген елшілерге ?аза?тар жа?ы «он екі м?шесіне он екі а?с???ар ?келіндер де алып кетіндер» деген.
Т?рікпендер ?ыс бойы іздеп, оны тауып ?келген ?ой. Мен сендерге он екі дебедім, он ?келіпсіндер. Ендеше анау ша?шабасыны? екі м?шесін (екі к?зі) ойып алып ?аламын. Сонда есеп т?генделеді»,- дейді ?аза? батыры. Біра?, а?са?алдар ара?а т?сіп, аман есен еліне оралады.
«Мен ?айтып келемін»,- дейді ол кетіп бара жатып. Екі айдан кейін сол мырза он екі иы?ына екі а?с???ар отыр?ызып, ?аза?тар?а ?зі келіпті.
?арлы?аш ?аза? ?шін ?ай кезде де с?йкімді ??с. ?арлы?аш туралы ауыз ?дебиетіні? осы ??с?а деген ы?ылас – ізеті бір ?алыпты. Ертегіде бар:
Жер бетін топан су ?апта?анда, Н?х пай?амбар ?арлы?ашты жіберіп «Ал барып білші - жер ??р?ады ма екен, топан су басылды ма екен?» деп.
Сол кезде кеме тесіліп, тесіктен су кіріп, сол кезде жылан «мен суды то?татамын, тек нені? еті т?тті болса, соны берініз ма?ан» деп ?ол?а салады.
Амалды? жо?ты?ынан Н?х пай?амбар ма??л дейді.
Ара ?шып кетеді, адамны? еті т?ттілігін айтпа? боп келе жат?анда алдынан ?арлы?аш шы?ып, ж?н с?райды. Ара білгені? айтады. «?ане, тілінді к?рсетші» -дейді ?арлы?аш. Ара аузын аша бергенде ?арлы?аш оны? тілін суырып алады. Екі ортада мыл?ау боп ?ал?ан сорлыны? ызынына ешкім т?сінбейді. «Мен білсем, б?л ба?аны? еті т?тті деп т?р» дейді.
Содан бері адам баласын ажалдан ??т?ар?ан ?арлы?аш ?арындастай ?адірлі бопты дейді а?ыз. Балалар, сонды?тан болар адам?а осы ??с жа?ын болады. Бай?асандар ?арлы?аш адам т?р?ан ?йіне ?шып кіріп ?я салады, ал ол ?яны адам еш?ашан б?збайды.
?лар
?лар ??с тор?а т?ссе дереу ?ліп ?алады екен. Содан болар біз бір зоопарктен к?рмейміз.Тауда?ы кекілікті?, б?денені?, ?ыр?ауылды? ж?мырт?аларын ?й тауы?ына бастырып, балапандарын ?ол?а ?йрету керек.
Ал ?лар ??с ?ол?а ?йренбейді. Ж?мырт?асын тауы? басып шы?ара да алмайды, балапанына адам ?олы тисе болды ?леді.
?лар е? биіктікте ?мір с?реді (300м). ?ларды к?зімен к?ргісі, ?олымен ?ста?ысы келген орнитологтарды? талайы таудан салы су?а кетіп, шаршап оралады.
?аза?стан бойынша тырнаны? ?ш - а? мы?ны? шамасында ?ал?ан тырнаны? келесі бір т??ымы а? тырна деп аталады. Жылы жа??а жету ?шін ол то?ыз мемлекетті? ?стінен ?шып ?теді екен.Тырна ?за? жасайды. Жапонияда ерекше к?тімге алын?ан бір - а? тырна 70 жыл ?мір с?рген екен.
Бізді? елімізде ??сты? саны он есеге азай?ан. Жамбыл мен Онт?стік ?аза?стан облыстарыны? шекарасында дуада? етін дайындайтын арнаулы ?ндіріс орыны бол?ан?а ??сайды. Дуада?- етіні? д?мділігін ?аза? а?шылары ертеден-а? білген.
Арабтар болса д?мділікке ?оса дертке ?уат беретін ?аламат к?шке ие дейді. Адам а?засын тыныштандыратын, ?л беретін ?рбір шейхоны женшень, панта секілді ?адірлейді.
Дегелек.
Дегелек шынында ?демі ??с. ?збектер оны л?йл?к дейді екен. Дегелек - на?ыз ?ндеместі? ?зі. ?ауіп т?нсе де, балапанын ?шырып, тіпті т?белесіп жат?ан дегелектерді? ?зі дауыс шы?армайды, ?нсіз ж?л?ысады, дыбыс шы?армай ?леді.
Бар дыбысы –?анатын ?а??аны, сосын та?дайын та?ылдатады.
Дегелек балапандарын бір-бірлеп жерге ла?тырып ?лтіре бастайды, тірі ?ал?анын ?ясына ?айта салсаныз, белінен бір-а? тістеп б?ліп тастайды.
Б?дене
Б?дене ?ясы, ?шар, ?онар мекені бар бауырмал ??с. 20-30 ж?мырт?аны топырлатып бір-а? туатын мекиені болаша? ?рпа?ыны? ?амымен басын ?атерге тігіп, ?ясына не ?ауіп т?нсе де алыс?а ?замайды, к?н-т?ні демей ж?мырт?асын шай?аумен болады.
Ал балалар міне, ??стар жайлы саяхат жасап ая?тады?, сендерге айтатыным одан да ??стар жайлы к?п білгілерін келсе кітапхана?а келіп таби?ат жайлы кітаптарды алып о?ы?андарына болады.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Просмотр содержимого документа
«"??стар бізді? досымыз" 6сынып»
«Панфилов атындағы орта мектеп»
Коммуналдық мемлекеттік мекеме
мектеп кітапханашысы
С.М.Қасымқанова
Құстар-біздің досымыз
(өнеге сабақ)
Мақсаты: Құстарға деген мәдениетімізді, әдебиетімізді байытқан құтты ырыс, құнды қазына. Осы қазынаны табан астына таптамастай етуге тәрбие жұмыстарын насихаттау.
Оқырманның білімін кеңейту, құстардың табиғатқа деген пайдасын ұғындыру.
Қөрнекілігі: Құстар туралы слайдтар, «Қызыл кітап» саяхат, кітап көрмеде безендірілген табиғат туралы кітаптар.
Балалар! Дүниетану сабағынан табиғат жайлы көп оқып, білдіндер. Бізді қоршаған табиғат. Ал оған кіретін таулар, тас, су, ауа, жер,құстар жатпайма. Ендеше құстар жайлы білуге асығыйық. Сәт сапар! Біздің қоршаған ортамыздың ең керектісі - құстар әрине. Құстар әрине әрқашанда адамның назарында болған. Құстар табиғатқа сән береді, пайда келтіреді, өзіннің сазды әуендерімен табиғатты құлпыртады, адамның да көңіл күйіне әсер етеді. Ендеше мысалы келтірейік:
Қазақ халқы ежелдең құсқа әуес., ең жақсы көретін адамын құсқа тенеген. Ұлдарын сұнқарға тенеп, шырқаған әншісін бұлбұлға, батырларын бүркітке, елден асқан сұлуларды – аққуға теңеген.
Құстар табиғатқа несімен пайдалы? Әрине бау-бақшаның емшісі, құрт құмырсқадан тазалайды.
Құстар барлық жерде кездеседі. Ауылда көбірек болса да қалада да кездестіресін. Ал қара торғайлар одан да көбірек. Әр құстың өз мезгілі болады.
Құстар,құстар келеді.
Жерді шұға бөледі.
Көктем келді!-деп бізге
жақсы хабар береді.
Мысалы: көктем айында жылы жаққа қандай құстар оралады? Халық жылдың жылы мезгіліңде «көкек келді-көктем келді» дейді. Қадірі мен қасиеті онша емес, осы бір құстың аты неліктен ең тамаша айына теңеу болды екен.
Мен торғаймын,торғаймын,
Суықтан да тоңбаймын.
Құрт-құмырсқа шіркейден,
Бау-бақшаны қорғаймын
Біздің ауылда пайдалы құстың бірі қара-торғай. Бір топ караторғай бүкіл балапандарымен бірге 22 тонна шегірткені азық етеді екен.
Мысалы біздің ауылды алсақ:
көктем айы-қарлығаш;
жаз айы-көгершін, қара торғай, сауысқан.
қыста-қара, тұрақты сұр қарғалар мекендейді екен.
Білесіңдерме балалар 400 жылдың ішінде адамның кесірінен құстың 94 түрі жойылыпты. Содан үкімет қаулысымен 16 қантар 1978 ж «Қызыл кітап» бекітілді. Ал қызыл кітапқа қандай құстар еңгізілді? Соны білгілерін келсе оларға шолу жасайық.
Ақсұңқар
Ол бізді тастап кеткелі қай заман?! Бүгінде қайда, қай жерлерде жүр екен?! Біздерді ұмытты-ау, әсте. Әйтпесе бір соғатын кезі болды ғой. Бұдан 2500 жылдай қазақтың бұрын құс салып, аң аулағаны туралы білеміз. Сол бабаларымыздан қалған мұра қазіргі уақытқа да жетті.
Ал Ақсұңқар ең ірі өз тектестерінің арасында салмағы 2 кг. Көзінің айналасы сары, жүнді балақ. Аталығы мен анасы жұбын жазбай бірге жүреді.
Үстіме бешпент кидім дүриядан,
Ұшады екі ақсұңқар бір ұядан
деген халық өлеңі шықса керек. Ақсұңқардың сүйікті асы – қаздың еті екен. Орыс ағайындар оны «қаздың қожайыны» деп те айтады.
Бір аңыз бар қазақтар мен түрікпендер арасындағы шайқастар туралы. Соның бірінде тұтқынға түскен жәуміттің Анадүрді деген мырзасына жан сауға сұрай келген елшілерге қазақтар жағы «он екі мүшесіне он екі ақсұңқар әкеліндер де алып кетіндер» деген.
Түрікпендер қыс бойы іздеп, оны тауып әкелген ғой. Мен сендерге он екі дебедім, он әкеліпсіндер. Ендеше анау шақшабасының екі мүшесін (екі көзі) ойып алып қаламын. Сонда есеп түгенделеді»,- дейді қазақ батыры. Бірақ, ақсақалдар араға түсіп, аман есен еліне оралады.
«Мен қайтып келемін»,- дейді ол кетіп бара жатып. Екі айдан кейін сол мырза он екі иығына екі ақсұңқар отырғызып, қазақтарға өзі келіпті.
Ақсұңқар біздің жерге көп келмепті. Естүімізше ақсұңқар сібірде өмір сүретін көрінеді.
Қарлығаш
Қарлығаш қазақ үшін қай кезде де сүйкімді құс. Қарлығаш туралы ауыз әдебиетінің осы құсқа деген ықылас – ізеті бір қалыпты. Ертегіде бар:
Жер бетін топан су қаптағанда, Нұх пайғамбар қарлығашты жіберіп «Ал барып білші - жер құрғады ма екен, топан су басылды ма екен?» деп.
Сол кезде кеме тесіліп, тесіктен су кіріп, сол кезде жылан «мен суды тоқтатамын, тек ненің еті тәтті болса, соны берініз маған» деп қолқа салады.
Амалдың жоқтығынан Нұх пайғамбар мақұл дейді.
Ара ұшып кетеді, адамның еті тәттілігін айтпақ боп келе жатқанда алдынан қарлығаш шығып, жөн сұрайды. Ара білгенің айтады. «Қане, тілінді көрсетші» -дейді қарлығаш. Ара аузын аша бергенде қарлығаш оның тілін суырып алады. Екі ортада мылқау боп қалған сорлының ызынына ешкім түсінбейді. «Мен білсем, бұл бақаның еті тәтті деп тұр» дейді.
Содан бері адам баласын ажалдан құтқарған қарлығаш қарындастай қадірлі бопты дейді аңыз. Балалар, сондықтан болар адамға осы құс жақын болады. Байқасандар қарлығаш адам тұрған үйіне ұшып кіріп үя салады, ал ол ұяны адам ешқашан бұзбайды.
Ұлар
Ұлар құс торға түссе дереу өліп қалады екен. Содан болар біз бір зоопарктен көрмейміз.Таудағы кекіліктің, бөдененің, қырғауылдың жұмыртқаларын үй тауығына бастырып, балапандарын қолға үйрету керек.
Ал ұлар құс қолға үйренбейді. Жұмыртқасын тауық басып шығара да алмайды, балапанына адам қолы тисе болды өледі.
Ұлар ең биіктікте өмір сүреді (300м). Ұларды көзімен көргісі, қолымен ұстағысы келген орнитологтардың талайы таудан салы суға кетіп, шаршап оралады.
Тырна
Тырнаны тану қиын емес. Аққу аяғын бауырына жинап ұшса, тырна құрықтай мойнын алға, аяқтарын артқа серпіп, созыла ұшады.
Қазақстан бойынша тырнаның үш - ақ мыңның шамасында қалған тырнаның келесі бір тұқымы ақ тырна деп аталады. Жылы жаққа жету үшін ол тоғыз мемлекеттің үстінен ұшып өтеді екен.Тырна ұзақ жасайды. Жапонияда ерекше күтімге алынған бір - ақ тырна 70 жыл өмір сүрген екен.
Көз ілеспес шапшандықпен іліп әкеткен жемтігін шайнамай, бөлмей бітеу жұтады.
Енді осы құстың саны да сирепті.
Дуадақ
Біздің елімізде құстың саны он есеге азайған. Жамбыл мен Онтүстік Қазақстан облыстарының шекарасында дуадақ етін дайындайтын арнаулы өндіріс орыны болғанға ұқсайды. Дуадақ- етінің дәмділігін қазақ аңшылары ертеден-ақ білген.
Арабтар болса дәмділікке қоса дертке қуат беретін ғаламат күшке ие дейді. Адам ағзасын тыныштандыратын, әл беретін әрбір шейхоны женшень, панта секілді қадірлейді.
Дегелек.
Дегелек шынында әдемі құс. Өзбектер оны ләйләк дейді екен. Дегелек - нағыз үндеместің өзі. Қауіп төнсе де, балапанын ұшырып, тіпті төбелесіп жатқан дегелектердің өзі дауыс шығармайды, үнсіз жұлқысады, дыбыс шығармай өледі.
Бар дыбысы –қанатын қаққаны, сосын таңдайын тақылдатады.
Дегелек балапандарын бір-бірлеп жерге лақтырып өлтіре бастайды, тірі қалғанын ұясына қайта салсаныз, белінен бір-ақ тістеп бөліп тастайды.
Бөдене
Бөдене ұясы, ұшар , қонар мекені бар бауырмал құс. 20-30 жұмыртқаны топырлатып бір-ақ туатын мекиені болашақ ұрпағының қамымен басын қатерге тігіп, ұясына не қауіп төнсе де алысқа ұзамайды, күн-түні демей жұмыртқасын шайқаумен болады.
Ал балалар міне, құстар жайлы саяхат жасап аяқтадық, сендерге айтатыным одан да құстар жайлы көп білгілерін келсе кітапханаға келіп табиғат жайлы кітаптарды алып оқығандарына болады.
