Мектепте "Алпамыс батыр" жырын о?ытуды? тиімді жолдары
Батырлы? жырлар, батырлар жыры — ауыз ?дебиетіндегі е? бай да к?не жанрларды? бірі. ?а?арманды? эпос деп те аталады. Батырлар жыры халы? ?міріні? т?тас бір д?уірін жан-жа?ты ?амти отырып, сол тарихи кезе?дегі батырларды? сырт?ы жаулар?а ?арсы ерлік к?ресін, ел ішіндегі ?леуметтік ?айшылы?тар мен тартыстарды бейнелейді. Біра? онда тарихи о?и?алар тізбегі ?мірде бол?ан ?алпында емес, жырды? к?ркемдік шешіміне лайы?ты ?ріледі. Бас кейіпкерді? ж?ріс-т?рысына, ?зге елге ерлік сапар?а шы?уына ж?не ?з елін жаудан азат етуіне байланысты о?и?алар бір ?а?арманны? ма?ына топталып, соны? бейнесін ашу?а ?ызмет етеді. Сондай батырлы? жырды? бірі - " Алпамыс батыр" жыры.
Жалпы білім беретін мектепті? ?дебиет п?нін о?ыту ба?дарламасында " Алпамыс батыр" жыры 6-сыныпта о?ытылады. Жырды талдамас б?рын "Алпамыс батыр" жыры туралы о?ушыларды? ?зіндік зерттеу ж?мыстарымен таныс боламыз.
?дебиетті о?ыту барысында ?.Бітібаеваны? "?дебиетті о?ыту ?дістемесі", З.?абдоловты? "С?з ?нері", ?.М?ш??р - Ж?сіпті? "К?ркем с?зді? ??діреті", Н.Ораза?ынованы? "?дебиеттен сатылай кешенді талдау " атты ?дістемелік е?бектерін пайдаланамын.
Аталмыш ?дістемелік е?бектерді пайдалана отырып, "Алпамыс батыр" жырын былайша ?деби талдау?а болады.
Ма?саты: 1. Жырды? мазм?нын ашу, композициялы? ??рылысын, к?ркемдік ерекшелігін талдау. Жырды? мазм?ны мен идеясын игерте отырып, «Алпамыс батыр» жырында?ы Алпамыс бейнесін сыни т?р?ыда талдау ар?ылы жан-жа?ты ашу,ме?герту. Ол бейнені? халы?ты? алып ?уатыны?, ?ажымас ?айратыны?, сар?ылмас к?шіні? к?ркі екендігін д?лелдеу.
2.Алпамыс бейнесіне т?н ?асиеттерді саралай талдата отырып, о?ушыларды? сын т?р?ысынан ойлауын дамыту, оларды? к?ркем с?йлеу мен к?ркем жазу шы?армашылы?ын арттыру.
Мектепте "Алпамыс батыр" жырын оқытудың тиімді жолдары
Батырлық жырлар, батырлар жыры — ауыз әдебиетіндегі ең бай да көне жанрлардың бірі. Қаһармандық эпос деп те аталады. Батырлар жыры халық өмірінің тұтас бір дәуірін жан-жақты қамти отырып, сол тарихи кезеңдегі батырлардың сыртқы жауларға қарсы ерлік күресін, ел ішіндегі әлеуметтік қайшылықтар мен тартыстарды бейнелейді. Бірақ онда тарихи оқиғалар тізбегі өмірде болған қалпында емес, жырдың көркемдік шешіміне лайықты өріледі . Бас кейіпкердің жүріс-тұрысына, өзге елге ерлік сапарға шығуына және өз елін жаудан азат етуіне байланысты оқиғалар бір қаһарманның маңына топталып, соның бейнесін ашуға қызмет етеді. Сондай батырлық жырдың бірі - " Алпамыс батыр" жыры.
Жалпы білім беретін мектептің әдебиет пәнін оқыту бағдарламасында " Алпамыс батыр" жыры 6-сыныпта оқытылады. Жырды талдамас бұрын "Алпамыс батыр" жыры туралы оқушылардың өзіндік зерттеу жұмыстарымен таныс боламыз.
Әдебиетті оқыту барысында Қ.Бітібаеваның "Әдебиетті оқыту әдістемесі", З.Қабдоловтың "Сөз өнері", Қ.Мәшһүр - Жүсіптің "Көркем сөздің құдіреті", Н.Оразақынованың "Әдебиеттен сатылай кешенді талдау " атты әдістемелік еңбектерін пайдаланамын.
Аталмыш әдістемелік еңбектерді пайдалана отырып, "Алпамыс батыр" жырын былайша әдеби талдауға болады.
Мақсаты: 1.Жырдың мазмұнын ашу, композициялық құрылысын, көркемдік ерекшелігін талдау . Жырдың мазмұны мен идеясын игерте отырып, «Алпамыс батыр» жырындағы Алпамыс бейнесін сыни тұрғыда талдау арқылы жан-жақты ашу,меңгерту. Ол бейненің халықтың алып қуатының, қажымас қайратының, сарқылмас күшінің көркі екендігін дәлелдеу.
2.Алпамыс бейнесіне тән қасиеттерді саралай талдата отырып, оқушылардың сын тұрғысынан ойлауын дамыту, олардың көркем сөйлеу мен көркем жазу шығармашылығын арттыру.
3. Оқушыларды адамгершілікке,батырлыққа тән қасиеттерге баулу. Өз Отанын, туған елін сүйіп, құрметтеуге тәрбиелеу.
идеясы : Өз елін жаудан қорғау арқылы Алпамыстың батыр бейнесін ашу.
1. І топ. Жырға композициялық талдау. Жырдан үзінділер келтіру.
Басталуы
Байбөрінің қайғысы
Дамуы
Алпамыстың, онан соң Қарлығаштың дүниеге келуi. Шиеленісуі
Алпамыстың сүйген жары Гүлбаршынды iздеп барып, Гүлбаршынды алып елiне келуi. Шарықтау шегі
Елiн шапқан қалмақ ханы Тайшыққа қарсы жорыққа аттануы
Шешімі Жетi жылдан соң елiне Ұлтанның көзiн жойып, азып-тозған елiн мақсат-мұратына жеткiзуi.
ІІ топ. Жырдың көркемдік ерекшелігіне талдау жасау.
Теңеу
Эпитет
Гипербола
Аллитерация
Ассонанс
Кепедей,төбедей, ошақтай, пышақтай, зындандай, жыландай, т.б.
Қанды жас. Жас берен. Көк даңғыл
Ауыздықпен алысып,Ұшқан құспен жарысып... Бір күн шапса Шұбар ат Айлық жер алып береді.
Тозып кеткен ел-жұртын
Тегіс жиып алады.
Тентегі мен телісін
Түзетіп жөнге салады.
Алпамыс атты жас берен
Атқа мінген бола ма?!
Алдынан шығып сол ердің
Жылықысын берсем ала ма?
Сөздікпен жұмыс
Тірсек. Жан-жануардың артқы аяғы мен адам аяғының бүгіліп-жазылуына қажетті сіңір; қылтаның жоғарғы тұсы.
Телі-Тентек. Есер, содыр-сотқар.
Әулиеге түнеді -қадірлі, қасиетті, жақсы тілеу тілеп, әулиеге табынды.
Әзірет - дінбасы, молда, ғұлама.
Аса-дәрежелі адамдар /хан,би,қожа т.б./ қолына ұстайтын ерекше таяқ.
Машайық-ақылды адам, абыз.
Саруар - қожа, ие, пір.
Берен-өжет, өткір.
Қабынды-желігу, желпіну.
2. Кейіпкерлер әлемі
Жағымды - жағымсыз
Достары - жаулары
Қазір әр топ кейіпкер талдағанда мақал - мәтелмен бастайды.
І топ
Дос
Мақал-мәтел
Қандай?
ІІ топ
Жау
Мақал-мәтел
Қандай?
«Алпамыс-досқа берік, жауға мейірімсіз»
Қандай?
Батырға тән ерекше қасиеттер: текті, жаудан сескеніп қорықпайтындық, қалың дұшпанға қарсы шабатын, намыс пен арды жоғары қоя білетіндік, еліне қамқор, отқа салса күймейтін, оқ өтпейтін, қылыш кеспейтін батыр.
Гүлбаршын
Жақсы әйел ...
әйел атаулының ең ұнамды сипаттары болып табылатын ақылдылық, мінезділік, опалылық сынды белгілер Гүлбаршынға тән болып көрінеді.
Ұлтан
Ұлтан шын мәніндегі құл да емес. Ол – Алпамыстың немере ағасынан туылған бала, Құлтайдан туған бала. Ұлтан өсе келе, өз дәрежесінің үстем болуын көздейтін зорлықшыл, мейірімсіз жан.
Қорытынды. - Алпамыс батыр жырының эпостық жыр деп аталуы неліктен?
- Жырдың тақырыбы мен халық арманының қандай байланысы бар?
/ Алпамыстың отқа салса күймейтін, оқ өтпейтін, қылыш кеспейтін болып көрінуі халықтың ешқашан жойылмайтын, жаңсылықтан үмітін үзбейтін дәл осындай ел перзенті болса дейтін аңсарынан туған./
-Жырдағы әйел адамдардың бойындағы қасиеттерге қалай қарайсың?
-Жырдың тәрбиелік мәні бар ма?
Үйге тапсырма: "Батыр туса - ел ырысы"
Оқушылардың білімін бағалау.
Батыр қай кезде де бұзылған жағдайды қалпына келтіруші тұлға. Ол жауды жеңіп, әділеттілікті асқақтатып, алғашқы мамыражай дәуірді қайта орнатады. Оқиға өзінің басталған жерінде аяқталады. Жай ғана емес, тоймен аяқталады. Себебі, халық ұғымында жамандықты жақсылық, жауыздықты қайырымдылық, зорлықты әділдік жеңу—батырдың ерлігімен болатын іс.
Батырлық жырлардың өлең құрылысы, негізінен, табан астында өлең жолдарын суырып салып айтуда, әсіресе, қимыл-қозғалысты, түрлі динамикалық оқиғаларды баяндауда ойнақы, оңтайлы, еркін көсілуге мүмкіндік беретін жеті-сегіз буынды жыр өлшемі. Қазақ халқының бірнеше ертегілерінде “Алпамыс батыр” жырының оқиғалық сарыны кездеседі.Осы жыр сарындас тақырыптарды талдаған кезде Қ.Бітібаеваның жоспар, аннотация, жырдан үзінді келтіре отырып айтқызу, салыстырулар, бір кейіпкер туралы екінші кейіпкердің пікірін тыңдауды қолданамын. Кейіпкерлер бейнесін ашуда Қ.Мәшһүр -Жүсіптің "Көркем әдебиет тілінен мысал теруге басшылық" әдісін пайдаланамын. Әр оқушыға 2-3 мысалдан бөліп беруге болады. Мәселен, кездесу-келісім түрлері: а/ кездесу: ұшырасу, кез болу,тап болу, орайласу,, жолығу, тоғысу, тоқайласу, түйісу,жүздесу, беттесу,табысу,, қауышу т.б.
ә/ келісім: икемге келу, ризаласу, бітімге келу, бітуана жасау, байлау/сөз байласу/, мәмлеге келу, жығылу,ұйғару, бәтуаласу, ауқымдасу,түйілу, ымыраласы, сөзді пісіру т.б.
Осы әдіс –тәсілдерді кеңінен қолдану, жүзеге асыру - өмір талабынан туып отырған мәселелер. Мұндай сабақтарда оқушылардың тапсырылған жұмыстарға іскерлігі қалыптасады, болашақ маманның кәсіби шеберлігі қалыптасады.
Әдебиет:
1. Мәшһүр -Жүсіптің "Көркем сөздің құдіреті. (Мектепте қазақ әдебиетін оқыту). - Павлодар, 2000.
2. Бітібаева Қ. Әдебиетті оқыту ідістемесі. - Алматы, 1997.
3.Оразағынова Н. Әдебиеттен сатылай кешенді талдау. - Алматы, 2000.
Шапауова Әсемгүл Сембіқызы
Ақсу қаласының дарынды балаларға арналған гимназиясының
