Қазақстан Республикасының сот органдары қызметінің құқықтық негіздері

Қазақстан Республикасының сот органдары қызметінің құқықтық негіздері

Сот жүйесі – түрлі деңгейдегі соттардың жиынтығы. Бұл материалдық және процессуалдық заңнамада белгіленген қатаң тәртіппен жұмыс істейтін иерархиялық жүйе болып табылады. Қазіргі қоғамда көптеген сот жүйесілері бар.

Қазақстан Республикасының сот жүйесiн Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты және Қазақстан Республикасының Конституциясына және “Сот жүйесі және судьялар мәртебесі туралы” Конституциялық заңға сәйкес құрылатын жергiлiктi соттар құрайды. Қандай да болмасын атаумен арнаулы және төтенше соттар құруға жол берiлмейдi. 

  Жергілікті  соттарға мыналар жатады:

      1) облыстық және оларға теңестiрiлген соттар (Республика астанасының қалалық соты, республикалық маңызы бар қалалардың қалалық соттары); 

      2) аудандық және оларға теңестірілген соттар (қалалық сот, ауданаралық сот).

  Қазақстан Республикасында басқа соттар, оның ішінде мамандандырылған (әскери, қаржылық, экономикалық, әкімшілік, кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі және басқа) соттар құрылуы мүмкін.

    Мамандандырылған соттарды облыстық немесе аудандық сот мәртебесімен Қазақстан Республикасының Президенті құрады.

Қазақстан Республикасының сот жүйесіне кірмейтін «Астана» халықаралық қаржы орталығы сотының ерекше мәртебесі болады.

  Қазақстан Республикасының сот жүйесінің бірлігі:

1) Конституцияда, “Сот жүйесі және судьялар мәртебесі туралы” Конституциялық заңда, iс жүргiзу және өзге де заңдарда белгiленген, барлық соттар мен судьялар үшiн ортақ және бiрыңғай сот төрелiгi принциптерiмен; 

2) сот билiгiн барлық соттар үшiн сот iсiн жүргiзудiң заңдарда белгiленген бiрыңғай нысандары арқылы жүзеге асырумен; 

3) Қазақстан Республикасының барлық соттарының қолданыстағы құқықты қолдануымен; 

4) заңдарда судьялардың бiрыңғай мәртебесiн баянды етумен; 

5) заңды күшiне енген сот актілерін Қазақстан Республикасының бүкiл аумағында орындаудың мiндеттiлiгiмен; 

6) барлық соттарды тек қана Республикалық бюджет есебiнен қаржыландырумен қамтамасыз етiледi.

Бұл көзделген талаптар «Астана» халықаралық қаржы орталығының сотына қолданылмайды.

        АУДАНДЫҚ ЖӘНЕ ОЛАРҒА ТЕҢЕСТІРІЛГЕН СОТТАР

Аудандық және оларға теңестірілген соттарды уәкілетті органның Жоғарғы Сот Төрағасымен келісілген ұсынысы бойынша Қазақстан Республикасының Президенті құрады, қайта ұйымдастыралы және таратады.

  Қазақстан Республикасының Президенті бірнеше әкімшілік- аумақтық бірліктерде бір аудандық сот немесе бір әкімшілік–аумақтық бірлікте бірнеше аудандық сот құруы мүмкін.

Аудандық соттар үшін судьялардың жалпы санын уәкілетті органның ұсынысы бойынша Қазақстан Республикасының Президенті бекітеді.

Әрбір аудандық сот үшін судьялардың санын осы сот төрағасының ұсынысы негізінде уәкілетті орган белгілейді.

   ОБЛЫСТЫҚ ЖӘНЕ ОЛАРҒА

ТЕҢЕСТІРІЛГЕН СОТТАР 

Облыстық және оларға теңестірілген соттарды уәкілетті органның Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төрағасымен келісілген ұсынысы бойынша Қазақстан Респуьликасының Президенті  құрады, қайта ұйымдастырады және таратады.

Облыстық соттар судьяларының жалпы санын уәкілетті органның ұсынысы бойынша Қазақстан Республикасының Президенті бекітеді.

Әр облыстық сот үшін судьялардың санын осы сот төрағасының ұсынысы негізінде уәкілетті орган белгілейді.

Жоғарғы Сот жергілікті және басқа да соттардың соттылығына жатқызылған азаматтық, қылмыстық және өзге де iстер бойынша жоғары сот органы болып табылады, оларға қатысты кассациялық саты функцияларын жүзеге асырады және сот практикасы мәселелерi бойынша түсiндiрулер бередi.

Судья – сот жүйесінде сот органының құрамына сайланған немесе тағайындалған лауазымды адам, сот билігін атқарушы. Оған конституциялық тәртіппен сот төрелігін жүзеге асыру және өзінің міндеттерін кәсіби негізде атқару құқықтары берілген. Ол өз құзыреті шегінде істі жеке-дара қарайды, соттың отырысын дайындау не оның үкімінің немесе басқа да шешімінің орындалуын қамтамасыз ету жөнінде өкім жасау қызметін атқарады. Қазақстанда барлық судьялардың мәртебесі бірдей және бір-бірінен тек өкілеттіктерімен ғана ерекшеленеді.

Судьяның құқықтық жағдайы Қазақстан Республикасының Конституциясымен,  “Сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы”  заңымен және өзге де заңдармен айқындалады.

Судьяға қойылатын талаптар

•   Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңдарын бұлжытпай сақтауға, судьяның антына адал болуға;
•   сот төрел i г i н i ске асыру жөн i ндег i өз i н i ң конституциялық м i ндет i н орындаған кезде, сондай-ақ қызметтен тыс қарым-қатынаста судья әдеб i талаптарын сақтауға және судьяның бедел i мен қад i р-қасиет i н түс i рет i н немесе оның адалдығына, әд i лд i г i не, объективт i л i г i мен алаламаушылығына күмән туғызатын барлық нәрседен аулақ болуға;
•   сыбайлас жемқорлықтың кез келген көр i н i стер i не және сот төрел i г i н i ске асыру жөн i ндег i қызметке заңсыз араласу әрекеттер i не қарсы тұруға;
•   судьялар кеңес i н i ң құпиясын сақтауға м i ндетт i.

Судьялық жұмыста жиырма жылдан астам өтілі бар судьяларды қоспағанда, судьялар әрбір бес жыл сайын Сот жюриінде кәсіби қызметін бағалаудан өтеді.

Судьяның лауазымы депутаттық мандатпен, оқытушылық, ғылыми немесе өзге шығармашылық қызметтерд i қоспағанда, өзге де ақы төленет i н жұмысты атқарумен, кәс i пкерл i к қызметт i жүзеге асырумен, коммерциялық ұйымның басшы органының немесе байқаушы кеңес i н i ң құрамына к i румен сыйыспайды. 

Судьялар партияларға, кәс i пт i к одақтарға к i ре алмайды, қандай да б i р саяси партияны қолдап немесе оған қарсы сөз сөйлеу i не болмайды.

СУДЬЯЛЫҚҚА КАНДИДАТТАРҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР

Аудандық соттың судьясы болып:

• 1) жиырма бес жасқа толған ;
• 2) жоғары заң б i л i м i, жоғары моральдық-адамгершілік қасиеттері, м i нс i з беделі және әдетте, сот отырысының хатшысы, сот консультанты (көмекшісі), прокурор, адвокат ретінде кемінде бес жыл жұмыс өтілі не заңгерлік кәсібі бойынша кем i нде он жыл жұмыс өтілі бар;
• 3) біліктілік емтиханын тапсырған (мамандандырылған магистратурада оқу бітірген және біліктілік емтиханын тапсырған адам оқуын бітірген күннен бастап төрт жыл бойы емтихан тапсырудан босатылады);
• 4) медициналық куәландырудан өткен және судьяның кәс i би м i ндеттер i н атқаруға кедерг i келт i рет i н ауруларының жоқ екендігін растаған;
• 5) негізгі жұмыс орнынан қол үзіп, сотта ақы төленетін бір жылдық тағылымдамадан ойдағыдай өткен және соттың жалпы отырысының оң қорытындысын алған (мамандандырылған магистратурада оқу б i т i рген және біліктілік емтиханын тапсырған адам оқуын бітірген күннен бастап төрт жыл бойы тағылымдамадан өтуден босатылады);
• 6) полиграфологиялық зерттеуден өткен Қазақстан Республикасының азаматы тағайындала алады.

заңгерлік кәсібі бойынша кемінде он бес жыл жұмыс өтілі бар, оның кемінде бес жылы судьялық жұмыс өтілі болатын, сондай-ақ тиісті облыстық соттың жалпы отырысының қорытындысын және жоғары тұрған соттың екі судьясы мен отставкадағы бір судьяның жазбаша нысандағы кепілгерлігін алған азамат облыстық соттың судьясы бола алады.

заңгерлік кәсібі бойынша кемінде жиырма жыл жұмыс өтілі бар, оның кемінде он жылы судьялық жұмыс өтілі болатын, оның ішінде бес жыл облыстық соттағы судьялық жұмыс өтілі бар, сондай-ақ Жоғарғы Соттың жалпы отырысының оң қорытындысын және жоғары тұрған соттың екі судьясы мен отставкадағы бір судьяның жазбаша кепілгерлігін алған азамат Жоғарғы Соттың судьясы бола алады.