«Сегіз ?ырлы, бір сырлы»

Саламатсыздарма ??рметті ?стаздар ,о?ушылар. Б?гінгі 7- мамыр «?ландар мерекесімен » осы жерде отыр?ан жігіттерімізді ??тты?таймыз ! Ел ?ор?аны болатын ?ландарымызды? саба?тарын жа?сы о?ып, ?лкен азамат болуларына тілектеспіз. Бізді? «?ландар к?ніне» арнал?ан 6 «?» сынып о?ушыларымен бірге ?ткізгелі отыр?ан «Сегіз ?ырлы, бір сырлы» атты ?деби кешімізді бастау?а р??сат еті?іздер. ?рлікті бермей ?лісіп, Жау бетінен шеп ??рып ?анды к?бік ж?тынып Ж?ректе кілкіп кек т?нып ?ылша мойнын талша ?зіп ?аншама арман кетті ?міт ?азы?ынан айналып, ?зі?де ?ал?ан текті ж?рт…. -дейтін ж?рт едік біз «Сегіз ?ырлы, бір сырлы» кезімізде деген екен бір батыр атамыз. ?аза?ты? танымында «Сегіз ?ырлы,бір сырлы» деген ?демі ??ым бар. Сіздер ?алай ойлайсы?дар о?ушылар «Сегіз ?ырлы,бір сырлы» деп кімдерге айтылады ? Сіздерді? ойы?ызша «Сегіз ?ырлы,бір сырлы» адам ?андай болуы керек? О?ушылар жауабы.--------------------------------------------------------------------------- ?детте біз оны он сауса?ынан ?нері там?ан, к?міс к?мей ?нші-жыршы, к?йші, ?нерпаздар?а ?арата айтамыз. Алайда, б?л м?селені? ?зге ?ырына ??іліп к?рмеген сия?тымыз. Шамасы, ?аза?ты? б?л ??ымыны? ?зге де ?ырлары болса керек. Б?гінгі кешімізде осы «Сегіз ?ырлы, бір сырлы» жігітті? бойында?ы жа?сы ?асиеттер туралы айтатын боламыз. Жалпы біз ?скеле? жас ?рпа?ты? бойында осы жа?сы ?асиеттерді ?алыптастыру?а аз?ана болсада ?з ?лесімізді ?ос?ымыз келеді. «Сегіз ?ырлы, бір сырлы» деген ??ымды тек жігіттерге ?ана ?атысты ?олданады немесе солар?а арналып айтылды дегенні? ?зінде б?л м?селеге шамалы сергектеу ?арау керек шы?ар. Жалпы, адамны? ?зіні? бітім-болмысына, бойында?ы ?асиеті мен таби?атына ?арап айтыл?ан ??ым ?ой. ?аза? «сегіз ?ырлы, бір сырлы» дейді. Кейде «сегіз ?ырлы» деп жігітті? ?нерпазды?ын, ?нші-к?йшілігін ж?не бас?адай ?ырларын айтып жатады. Ал ескілікте, ?лкен кісілерді? айтуынша «сегіз ?ырлы» дегенде б?л сегіз ?ырды? е? басында тектілік т?рса керек. Текті адамнан ?ана бекзадалы? шы?ады. Екінші ?ыры осы-бекзадалы?. Текті, бекзада адам жомарт к??іл келеді. Демек, ?шіншісі жомартты? бол?аны. Жомарт к??іл адам?а ?он?ан ілім-білімпазды??а бастайды. Одан кейінгі ?ыры-м?рттік. Міне, тектілік, бекзадалы?, жомартты?, білімпазды?, м?рттік бойына сі?ген адамдар батыр келеді. Я?ни, сегіз ?ырды? алтыншысы-батырлы?. Ел ?шін, хал?ы ?шін жанын да, малын да аямайтын батырлы? сегіз ?ырды? бірі болса керек. Т?ла бойына осындай ?асиеттерді жинай білген адам?а ?он?ан байлы? шын м?нінде байлы? болып есептеледі. Демек, жетіншісі-байлы? деген с?з. М?ндай байлар халы?ты? ырыс-берекесі болады. Содан со? ?ана сегізінші ?ыры-са?илы??а кезек келеді. Міне, б?лар адамны? сегіз ?ыры. Егер санап шы?ар болса? олар тектілік, бекзадалы?, жомартты?, білімпазды?, м?рттік, батырлы?, байлы?, са?илы?. Осы ?асиеттер шын м?нінде адамны? бойынан табылуы тиіс асыл ?асиеттер. Ал, «бір сыры? кім?» десек, онсегіз мы? ?аламны? абзалы ?ылып Алла та?ала адамды жарат?ан со?, жал?ыз сыры?- Жарат?аны?ды тану болса керек. Адамны? ?зі де т?нып т?р?ан сыр, ?алам да т?нып т?р?ан сыр. Алла да пендесі ?шін ?лкен сыр. ??дайын таны?ан, иманды адам бір сырлы болмай, кім болсын?! Бірде Б??арбай батыр к?зерге к?шіп Сыр?а ?арай ??лап келе жат?ан уа?ытында, бір ??ды??а келіп: «Мына жерді? ш?бі ш?йгін екен»,- деп сол жерге ауылын ?ондырыпты. Ол кезде ?рбір ?онысты? иесі бар. ??ды?ты? да иесі табылары с?зсіз. Сол ??ды?ты? иесі онша?ты т?йесімен к?зерге ?онатын ??ды?ына келсе Б??арбай батырды? туы т?рады. Б??арбай батырды кім білмейді, ата?ы жер жар?ан батыр ол. ?лгі адам батырды? ауылыны? ?стіне барып «мына ??ды? менікі еді» дей алма?ан ?ой. Содан т?йесін ш?геріп, ш?л ?ыс?ан бала-ша?асын тастап, ?удем жерде отыратын молда ?исы? деген кісіге барыпты. Содан молда ?исы??а келіп арызын айтып, «Б??арбайды? басы озса, ата?ы алыс?а кетсе, батырлы??а жетсе, ол да Алланы? берген сыйы шы?ар. Бай болса да ??дайды? пендесі, жарлы болса да ??дайды? пендесі. Ата-бабамнан келе жат?ан ??ды?ыма ?онып алды. Соны алып бері?із» дейді. Ол кез а?ыл?а ж?гінетін уа?ыт ?ой. Сонда молда ?исы?: «?, шыра?ым, сусын іш»,-деп сусын ?сынып, ?лгі адам сусын ішіп отыр?анда тілдей ?а?аз?а бірде?е жазып беріпті. Шиыршы?тап ?ана ?олына ?статып: «Батыр?а барып с?лем бер. Мына ?а?азды берерсі?» депті. ?лгі адам шауып ала ж?неледі. Барып батыр?а кіріп, с?лем берді. Аманды?-саулы? с?рас?ан со? «Мынаны молдеке? беріп жіберіп еді»,-деп шиыршы?тал?ан ?а?азды Б??арбай батырды? ?олына ?статыпты. Батыр ?а?азды ашып к?ріп, о?ыды да: «О?, болма?ан екен. Ауылды жы?ы?дар. К?шеміз»,-депті. «Шыра?ым, айыбыма ?ара ?ас?а атты ер то?ымымен берейін, ?сті?е шапаным» депті батыр. Ал, ана ?а?азды? ішінде не жазыл?ан десе?із, онда бір-а? ауыз с?з жазылыпты: «Б??арбай батыр?а! Текті адам тек ж?реді, текелі киік ж?н ж?реді!». Ескертуді ?ара?ыз, ?андай? Астарында «Сен жайлауы? мен ?ыстауы?ны? ?айда екендігін таба алмай отырсы? ба? Орта белге неге отырды?? Момынны? жерін босатып бер!» деген н?с?ау жат?ан сия?ты. Міне, ?аза?та?ы астарлап с?йлеуді? ??діреті. Егер текке тіреп с?йлесе?, ол кезде ешкім о?ан ?арсы келмеуші еді. Жеті ата?а дейін ?ыз алмау тектілікті? бергі ?айма?тары ?ана, Оны? ар?ы жа?ында, тере?інде тектілікті, генефондты ?алай са?тау керек, оны? т?рлі ?ылыми, м?дени астарлары, негіздері жатыр. ?ыс?аша айтса?, тектілік дегеніміз адал некеден ту?ан, жеті ата?а дейін ?ыз алмау д?ст?рін б?зба?ан адамдар. Демек, ?аза? хал?ы т?тастай текті деген с?з. Егер ХХІ ?асыр?а атаж?ртта?ысы бар, шетелдегісі бар 16 млн ?аза? аман-есен жеткен болса, сол 16 млн ?аза?ты? барлы?ы да текті. Біреулер айтып ж?ргендей ата-бабасыны? бай, батыр, би, шешен, хан болуы тектілік дегенді білдірмейді. Тарихты? т?рлі ?иынды?тарын басынан ?ткеріп, талай зобала?ды басынан кешірсе де, ?ырылса да, атаж?рттан ауа к?шсе де, осында ?алса да генефондын са?тап ?ал?ан ?аза?ты? ?рбір ?рпа?ы текті. Ал, бекзадалы? туралы айтар болса?, Бекзадалы? дегенні? ?зі сабырлылы?, ке?пейілділік, ?лкенге ??рмет, кішіге ізет к?рсету сынды к?птеген ?асиеттерді ?амтиды. Бекзадалы? деген т?лтума болмыс-бітімді, ?лтты? таби?и келбетін са?тау, жан-ділі?е адал болу, ?о?амда?ы т?рлі ??былыстар?а ?стамдылы?пен ?арап, отбасы т?рбиесін к?ру деген с?з. Міне, осы екі ?асиет жомарт к??ілді ?алыптастырады. Жомартты? деген бауырласты?, досты?, туысты?, ?айырымдылы?, адамгершілік ілім-?ылымын, бойында?ы ?нерін хал?ы ?шін ж?мсай білу. Білімпазды??а келер болса?, ол пендені? б?л д?ниелік ?ылым мен ілімін ме?геруі болса керек. ?сіресе, орта ?асырларда бізді? ?лкеде білімпазды?ты? дамы?аны сонша, кешегі ?бу Насыр ?л-Фараби, ?бу Райхан ?л-Бируни, ?ожа Ахмет Яссауи, Ж?сіп Баласа??н, Махмуд ?аш?ари сынды талай ??лама ?ылымда ?лемді ауыздарына ?аратты. Бізді? бабаларымыз ілімні? шы?ына шы??ан уа?ытта айтыл?ан ??ым б?л. ?аза? «ата?нан ?стаз ?лы?», «?лы адам ?лы? болмайды, м?уелі а?аш биік болмайды» дейді сол кезде. «Сегіз ?ырды?» бірі ретінде м?рттікті атаймыз Біз кейде сексен мен то?сан?а келген ?ариялар?а с?лем беруге барамыз, Ж?н с?раса келе, ата-тегі?ізді білгенде: «?араша?ыра?ты? баласы ?ой, с?лем берейін» деп, «отыры?ыз» десе?із де ?оймай т?регеліп с?лем беретіні бар. Міне б?л да м?рттік-ау. Біз д?ст?р деп ?ана ?араймыз. Жо?, ол-м?рттік. Батырлы? ше? Текті, бекзада, жомарт к??іл, ілімпаз, м?рт адам батыр болмай ?айтеді?!. ?азір біз батырлы?ты? да сыр-сипатын ?згертіп жібердік. Батыр ел ?шін еште?ден ?аймы?пай орнынан т?рып, ал?ы шепке шы?удан тайынбайды. Батыр ?шін ел намысынан ??нды еште?е жо?. ?аза?ты? т???ыш ?арышкері То?тарды ?уб?кіровты алайы?. «Ел ?шін» деген со? зымыран?а мінді де зе?гір к?кке сам?ап ?шты. Міне, т?ла бойына осындай ?асиеттер жина?тал?ан адам?а ?он?ан байлы? елді? байлы?ы, халы?ты? байлы?ы. Ал, азаматты? сегінші ?ыры - Са?илы?. ?детте са?илы?ты парасаттылы? деп те ба?алайды. Дегенмен, б?л шын м?нінде иманды адамны?, м?мін м?сылманны? бейнесі. Сонымен, о?ушылар жігітті? бойында ?андай ?асиеттер болу керек екенін кім айтады? О?ушыларды? жауабы -------------------------------------------------- Ендеше балалар осы ?асиеттерге байланысты кім та?па? ?ле? о?иды? ?уанышбек, Жал?ас, Гулшат, Н?рсая, Айн?р, Н?рлыбек. Осындай жа?сы ?асиеттерді бойларына сі?іріп ?сіп келе жат?ан ?ландарымызды т?л мерекесімен ??тты?тап ?ыздарымызды? ?н шашуын арнаймыз. ?н «Ризамын» Д?йсенова М?дина. Би «?ара жор?а» К?й «?осал?а» Аманова ?сем Би «А?жайна?» ?ыздар орындауында

Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?

Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.

Быстро и объективно проверять знания учащихся.

Сделать изучение нового материала максимально понятным.

Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.

Наладить дисциплину на своих уроках.

Получить возможность работать творчески.

=> ПОЛУЧИТЬ СУПЕРСПОСОБНОСТИ УЧИТЕЛЯ <=

Просмотр содержимого документа
««Сегіз ?ырлы, бір сырлы» »

Саламатсыздарма құрметті ұстаздар ,оқушылар.

Бүгінгі 7- мамыр «Ұландар мерекесімен » осы жерде отырған жігіттерімізді құттықтаймыз !

Ел қорғаны болатын ұландарымыздың сабақтарын жақсы оқып, үлкен азамат болуларына тілектеспіз.

Біздің «Ұландар күніне» арналған 6 «Ә» сынып оқушыларымен бірге өткізгелі отырған «Сегіз қырлы, бір сырлы» атты әдеби кешімізді бастауға рұқсат етіңіздер.

Өрлікті бермей өлісіп,
Жау бетінен шеп құрып
Қанды көбік жұтынып
Жүректе кілкіп кек тұнып
Қылша мойнын талша үзіп
Қаншама арман кетті үміт
Қазығынан айналып,
Өзіңде қалған текті жұрт….
-дейтін жұрт едік біз «Сегіз қырлы, бір сырлы» кезімізде деген екен бір батыр атамыз.

Қазақтың танымында «Сегіз қырлы,бір сырлы» деген әдемі ұғым бар. Сіздер қалай ойлайсыңдар оқушылар «Сегіз қырлы,бір сырлы» деп кімдерге айтылады ? Сіздердің ойыңызша «Сегіз қырлы,бір сырлы» адам қандай болуы керек?

Оқушылар жауабы.---------------------------------------------------------------------------

Әдетте біз оны он саусағынан өнері тамған, күміс көмей әнші-жыршы, күйші, өнерпаздарға қарата айтамыз. Алайда, бұл мәселенің өзге қырына үңіліп көрмеген сияқтымыз. Шамасы, қазақтың бұл ұғымының өзге де қырлары болса керек. Бүгінгі кешімізде осы «Сегіз қырлы, бір сырлы» жігіттің бойындағы жақсы қасиеттер туралы айтатын боламыз. Жалпы біз өскелең жас ұрпақтың бойында осы жақсы қасиеттерді қалыптастыруға азғана болсада өз үлесімізді қосқымыз келеді.

«Сегіз қырлы, бір сырлы» деген ұғымды тек жігіттерге ғана қатысты қолданады немесе соларға арналып айтылды дегеннің өзінде бұл мәселеге шамалы сергектеу қарау керек шығар. Жалпы, адамның өзінің бітім-болмысына, бойындағы қасиеті мен табиғатына қарап айтылған ұғым ғой. Қазақ «сегіз қырлы, бір сырлы» дейді. Кейде «сегіз қырлы» деп жігіттің өнерпаздығын, әнші-күйшілігін және басқадай қырларын айтып жатады. Ал ескілікте, үлкен кісілердің айтуынша «сегіз қырлы» дегенде бұл сегіз қырдың ең басында тектілік тұрса керек. Текті адамнан ғана бекзадалық шығады. Екінші қыры осы-бекзадалық. Текті, бекзада адам жомарт көңіл келеді. Демек, үшіншісі жомарттық болғаны. Жомарт көңіл адамға қонған ілім-білімпаздыққа бастайды. Одан кейінгі қыры-мәрттік. Міне, тектілік, бекзадалық, жомарттық, білімпаздық, мәрттік бойына сіңген адамдар батыр келеді. Яғни, сегіз қырдың алтыншысы-батырлық. Ел үшін, халқы үшін жанын да, малын да аямайтын батырлық сегіз қырдың бірі болса керек. Тұла бойына осындай қасиеттерді жинай білген адамға қонған байлық шын мәнінде байлық болып есептеледі. Демек, жетіншісі-байлық деген сөз. Мұндай байлар халықтың ырыс-берекесі болады. Содан соң ғана сегізінші қыры-сақилыққа кезек келеді. Міне, бұлар адамның сегіз қыры.

Егер санап шығар болсақ олар тектілік, бекзадалық, жомарттық, білімпаздық, мәрттік, батырлық, байлық, сақилық. Осы қасиеттер шын мәнінде адамның бойынан табылуы тиіс асыл қасиеттер.

Ал, «бір сырың кім?» десек, онсегіз мың ғаламның абзалы қылып Алла тағала адамды жаратқан соң, жалғыз сырың- Жаратқаныңды тану болса керек. Адамның өзі де тұнып тұрған сыр, ғалам да тұнып тұрған сыр. Алла да пендесі үшін үлкен сыр. Құдайын таныған, иманды адам бір сырлы болмай, кім болсын?!

Бірде Бұқарбай батыр күзерге көшіп Сырға қарай құлап келе жатқан уақытында, бір құдыққа келіп: «Мына жердің шөбі шүйгін екен»,- деп сол жерге ауылын қондырыпты. Ол кезде әрбір қоныстың иесі бар. Құдықтың да иесі табылары сөзсіз. Сол құдықтың иесі оншақты түйесімен күзерге қонатын құдығына келсе Бұқарбай батырдың туы тұрады. Бұқарбай батырды кім білмейді, атағы жер жарған батыр ол. Әлгі адам батырдың ауылының үстіне барып «мына құдық менікі еді» дей алмаған ғой. Содан түйесін шөгеріп, шөл қысқан бала-шағасын тастап, әудем жерде отыратын молда Қисық деген кісіге барыпты. Содан молда Қисыққа келіп арызын айтып, «Бұқарбайдың басы озса, атағы алысқа кетсе, батырлыққа жетсе, ол да Алланың берген сыйы шығар. Бай болса да құдайдың пендесі, жарлы болса да құдайдың пендесі. Ата-бабамнан келе жатқан құдығыма қонып алды. Соны алып беріңіз» дейді. Ол кез ақылға жүгінетін уақыт қой. Сонда молда Қисық: «Ә, шырағым, сусын іш»,-деп сусын ұсынып, әлгі адам сусын ішіп отырғанда тілдей қағазға бірдеңе жазып беріпті. Шиыршықтап қана қолына ұстатып: «Батырға барып сәлем бер. Мына қағазды берерсің» депті. Әлгі адам шауып ала жөнеледі. Барып батырға кіріп, сәлем берді. Амандық-саулық сұрасқан соң «Мынаны молдекең беріп жіберіп еді»,-деп шиыршықталған қағазды Бұқарбай батырдың қолына ұстатыпты. Батыр қағазды ашып көріп, оқыды да: «Оһ, болмаған екен. Ауылды жығыңдар. Көшеміз»,-депті. «Шырағым, айыбыма қара қасқа атты ер тоқымымен берейін, үстіңе шапаным» депті батыр. Ал, ана қағаздың ішінде не жазылған десеңіз, онда бір-ақ ауыз сөз жазылыпты: «Бұқарбай батырға! Текті адам тек жүреді, текелі киік жөн жүреді!». Ескертуді қараңыз, қандай? Астарында «Сен жайлауың мен қыстауыңның қайда екендігін таба алмай отырсың ба? Орта белге неге отырдың? Момынның жерін босатып бер!» деген нұсқау жатқан сияқты. Міне, қазақтағы астарлап сөйлеудің құдіреті. Егер текке тіреп сөйлесең, ол кезде ешкім оған қарсы келмеуші еді. Жеті атаға дейін қыз алмау тектіліктің бергі қаймақтары ғана, Оның арғы жағында, тереңінде тектілікті, генефондты қалай сақтау керек, оның түрлі ғылыми, мәдени астарлары, негіздері жатыр. Қысқаша айтсақ, тектілік дегеніміз адал некеден туған, жеті атаға дейін қыз алмау дәстүрін бұзбаған адамдар. Демек, қазақ халқы тұтастай текті деген сөз. Егер ХХІ ғасырға атажұрттағысы бар, шетелдегісі бар 16 млн қазақ аман-есен жеткен болса, сол 16 млн қазақтың барлығы да текті. Біреулер айтып жүргендей ата-бабасының бай, батыр, би, шешен, хан болуы тектілік дегенді білдірмейді. Тарихтың түрлі қиындықтарын басынан өткеріп, талай зобалаңды басынан кешірсе де, қырылса да, атажұрттан ауа көшсе де, осында қалса да генефондын сақтап қалған қазақтың әрбір ұрпағы текті.

Ал, бекзадалық туралы айтар болсақ, Бекзадалық дегеннің өзі сабырлылық, кеңпейілділік, үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсету сынды көптеген қасиеттерді қамтиды. Бекзадалық деген төлтума болмыс-бітімді, ұлттың табиғи келбетін сақтау, жан-діліңе адал болу, қоғамдағы түрлі құбылыстарға ұстамдылықпен қарап, отбасы тәрбиесін көру деген сөз. Міне, осы екі қасиет жомарт көңілді қалыптастырады. Жомарттық деген бауырластық, достық, туыстық, қайырымдылық, адамгершілік ілім-ғылымын, бойындағы өнерін халқы үшін жұмсай білу.

Білімпаздыққа келер болсақ, ол пенденің бұл дүниелік ғылым мен ілімін меңгеруі болса керек. Әсіресе, орта ғасырларда біздің өлкеде білімпаздықтың дамығаны сонша, кешегі Әбу Насыр Әл-Фараби, Әбу Райхан әл-Бируни, Қожа Ахмет Яссауи, Жүсіп Баласағұн, Махмуд Қашқари сынды талай ғұлама ғылымда әлемді ауыздарына қаратты. Біздің бабаларымыз ілімнің шыңына шыққан уақытта айтылған ұғым бұл. Қазақ «атаңнан ұстаз ұлық», «Ұлы адам ұлық болмайды, мәуелі ағаш биік болмайды» дейді сол кезде.

«Сегіз қырдың» бірі ретінде мәрттікті атаймыз

Біз кейде сексен мен тоқсанға келген қарияларға сәлем беруге барамыз, Жөн сұраса келе, ата-тегіңізді білгенде: «Қарашаңырақтың баласы ғой, сәлем берейін» деп, «отырыңыз» десеңіз де қоймай түрегеліп сәлем беретіні бар. Міне бұл да мәрттік-ау. Біз дәстүр деп қана қараймыз. Жоқ, ол-мәрттік.

Батырлық ше?

Текті, бекзада, жомарт көңіл, ілімпаз, мәрт адам батыр болмай қайтеді?!. Қазір біз батырлықтың да сыр-сипатын өзгертіп жібердік. Батыр ел үшін ештеңден қаймықпай орнынан тұрып, алғы шепке шығудан тайынбайды. Батыр үшін ел намысынан құнды ештеңе жоқ. Қазақтың тұңғыш ғарышкері Тоқтарды Әубәкіровты алайық. «Ел үшін» деген соң зымыранға мінді де зеңгір көкке самғап ұшты.

Міне, тұла бойына осындай қасиеттер жинақталған адамға қонған байлық елдің байлығы, халықтың байлығы.

Ал, азаматтың сегінші қыры - Сақилық. Әдетте сақилықты парасаттылық деп те бағалайды. Дегенмен, бұл шын мәнінде иманды адамның, мүмін мұсылманның бейнесі.

Сонымен, оқушылар жігіттің бойында қандай қасиеттер болу керек екенін кім айтады?

Оқушылардың жауабы --------------------------------------------------

Ендеше балалар осы қасиеттерге байланысты кім тақпақ өлең оқиды?

Қуанышбек, Жалғас, Гулшат, Нұрсая, Айнұр, Нұрлыбек.

Осындай жақсы қасиеттерді бойларына сіңіріп өсіп келе жатқан ұландарымызды төл мерекесімен құттықтап қыздарымыздың ән шашуын арнаймыз.

Ән «Ризамын» Дүйсенова Мәдина.

Би «Қара жорға»

Күй «Қосалқа» Аманова Әсем

Би «Ақжайнақ» Қыздар орындауында