Общее описание концепции.

Հասկացության ընդհանուր բնութագիրը.

Հասկացությաունը մտքի այնպիսի ձև է, որը արտացոլում է տվյալ առարկայի կամ առարկաների դասի այն ընդհանուր և էական հատկություններն ու հարաբերությունները , որոնք անհրաժեշտ են և բավարարա այդ առարկան ( առարկաների դասը ) մյուս բոլոր առարկաներից (առարկաների դասից )տարբերելու համար:

Ավանդական –ձևական տրամաբանությունում հատկությունների ու հարաբերությունների փոխարեն սովորաբար օգտագործվում է տերմինը:

Ին՜չ է հատկությունը:

Հատկություը այն է , ինչով որոշ առարկաներ , նմանվում են միմիյանց ,և , միևնույն ժամանակ `տարբերվում մյուսներից:

Խոսելու ունակությամբ բոլոր մարդիկ նմանվում են միմիյանց և տարբերվում մյուս բոլոր կենդանիներից:

Հատկությունները կարելի է տարբեր ձևով խմբավորել:Դրանք կարելի է բաժանել երկու հիմնական խմբի :Էական է և ոչ էական հատությունների : Էական են այն հատկությունները , որոնք բնութագրում են տվյալ առարկան և իրենցով պայմանավորում առարկայի պատահական հատկություններից բացի մյուս բոլոր հատկությունները:

Էական հատկությունները ցույց են տալիս առարկայի ներքին բնորոշ գծերը:

Էական հատկությունների ամբողջությունը կազմում է առարկայի էությունը , առարկայի որակական որոշակիությունը :էական հատկությունների ամբողջությամբ է առաջին հերթին առարկան տարբերվում մյուս առարկաներից:

Առարկայի էությունը կազմում է ոչ թե նրաայս կամ այն էական հատկությունը այլև էական հատկությունների ամբողջությունը:

Էական է այն հատությունները , որոնք առանձին վերցրած՝ անհրաժեշտ , իսկ միայն վերցրած՜ բավարար են ցույց տալու առարկայի որակական որոշակիությունը , որի շնորհիվ էլ հնարավոր է տարբերել տվյալ առարկան մյուս բոլոր առարկաներից:

Ոչ –էական հատկություններն արտացոլում են առարկաի ոչ թե ներքին էությունը , կառուցվածքը, զարգացման օրինաչափությունները, այլ առարկայի արտաքին կողմերը:

Ոչ –էական են այն հատկությունները որոնց փոփոխությունը չի հանգեցնում առարկայի կամ երևույթի որակական փոփոխությունը :

Ոչ –էական հատկություններն իրենց բնույթով համասեռ չեն և ավանդական – ձևական տրամաբանությա համաձայն բաժանվում են երկու խմբի ՜ սեփական և պատահականհատկությունների :

Սեփական հատկություների համար բնորոշ այն է, որ նախ պատկանում են տվյալ խմբի բոլոր անդամներին: Այսպես օրինակ ու ղղահայաց դիրքով քայլերը հատուկ է բոլոր մարդկանց: Սեփական հատկությունները երկրորդ բնորոշ կողմն այն է , որ դրանք բխում են առարկանների տվյալ խմբի էական հատկություններից :Մարդու ուղղահայաց դիրքը բխում է մարդու էական հատկություններից ՝ արտադրության միջոցներ պատրաստելու ունակությունից: Ի տարբերություն սեփական հատկության , պատահական հատկությունը կարող է պատկանել տվյալ առարկային, հանդես գալու վերջինիս էական և սեփական հատկությունների հետ միասին, կարող է և չպատկանել տվյալ առարկային:

Այս կամ այն անձնավորության հասակը կարող է բարձր կամ ցածր լինել , աչքերի գույնը ՝ կապույտ , կարող է և կապույտ չլինել, լինել, հարթ և այլն :Այսպիսի հատկություննեևը պատահական հատկություններ են:

Էական և ոչ – էական հատկությունները հանդես են գալիս միասնաբար , այսպես ինչպես միասնական են էությունն ու երևույթը , ներքին ն և արտաքինը :

Ուստի անընդհատ փոփոխման ու զարգացման մեջ են գտնվում նաև առարկայի հատկությունները : Զարգացման մեջ են գտնվում նաև առարկայի էական հատկությունը կարողե վերածվել ոչ – էական հատկությունը կարողե վերածվել ոչ- էական հատկության և հակառակը ՝ առարկայի ոչ -Էական հատկությունը ՝ էական հատկություն

Զարգացման պրոցեսում առարկան կարող է կորցնել իր հատկություննների որոշ մասը և ձեռք բերել նոր հատկություններ :

Հասկացություն և մտապատկեր.

Հասկացության առաջացումը կապված է վերացարկաման պրոցեսի հետ:

Որոշակի իմաստով վերացարկման արդյունք է նաև մտապատկերը:

Հարց է առաջանում , ինչ ՜ ընհանուր գծեր և ինչ տարբերություն կան հասկացության և մտապատկերի միջև:

Մտապատկերը զգայական իմացության տարրերից է:Մտապատկերն առաջանում է երբև է զգացված , ընկալված առարկաների կերպարը մտովի վերարտադրելու միջոցով :

Բնականաբար անցյալում ընկալված առարկաները մտովի վերարտադրելիս , մեր գիտակցության մեջ վերակենդանանում են առարկայի ոչ բոլոր հատկությունները:

Մտապատկեր կազմելիս վերացարկում ենք առարկայի բազմազան հատկություններից :

Մեր գիտակցության մեջ վերարտադրված են առարկայի միայն որոշ հատկությունները :

Այնպիսիք որոնք կարևոր դեր են խաղացել մեր կենսագործունեության մեջ, վերարտադրվում են առարկայի միայն որոշ հատկությունները , այսինքն , որոնք կարևոր դեր են խաղացել մեր կենսագործունեության մեջ, ուժեղ տպավորություն թողել այդ առարկան ընկալելիս:

Եթե առարկայի էական և ոչ էական հատկություննները մտապատկերում հանդես են գալիս ոչ տարբերակված ձևով, ապա հատկություններում ամրագրվում են առարկայի միայն էական հատկությունները: Դա է մտապատկերի և հասկացության միջև եղած կարևոր տարբերությունը: Այդ պատճառով էլ մտապատկերն անհատական է ՝ ինչքան մարդ , այնքան էլ մտապատկեր միևնույն առարկայի մասին , մինչ դեռ ճշգրիտ հասկացությունն ընդհանուր է բոլոր մարդկանց համար:

Ի տարբերություն մտապատկերի , հասկացությունն արտացոլում է առարկայի էությունը , ներքին խորը թաքնված հատկությունները, առարկայի զարգացման օրինաչափությունները առարկանեների միջև եզած անհրաժեշտ ու պատճառական կապերը:

Հասկացությունների արտահայտման լեզվական ձևերը.

Եթե լեզուն մտքի անմիջական իրողություննն է ընդհանրապես, ապա հասկացության անմիջական իրողությունը բառն է:

Սակայն ինչպես լեզվի և մտածողության , այնպես էլ բառի և հասկացությոն միասնությունը նրանց նույնությունը չի նշանակում :

Յուրաքանչյուր բառ ունի , իմաստ, միշտ մի որևէ բառ է նշանակում :Որոշ հասկացություններ կարելի է արտահայտել մկ բառով .

Օրինակ՝ , , , և այլն;

Միևնույն հասկացություններ կարելի է արտահայտել տարբեր բառերով , ու բառախմբերով:

Օրինակ՝ , , , և այլն.

Յուրաքանչյուր լեզվի մեջ հոմանիշները տարբեր բառեր են , որոնք միևնույն հասկացությունն են արտահայտում: Տարբեր բառերով միևնույն հասկացությունն արտահայտելն ավելի պարզե դարցնում մարդու միտքը, հստակ ՝ նրա հարցադրումը:

Հասկացության և բառի միջև արմատական արմատական տարբերություն կա , նրանց ճանաչողական գործնեության տեսակներից:

Հասկացությունը առարկայի իդեալական պատկերն է մարդու գիտակցւթյան մեջ, և առարկայի էության արտացոլումը:

Բառն անմիջական կապ չունի առարկայի հետ, բառն առարկայի անվանումն է և չի առընչվում նրա էության հետ:

Հասկացության բովանդակության ծավալի ընդհանուր բնութագիրը.

Հասկացության բովանդակությունը հասկացության մեջ արտացոլված առարկայի ( առարկաների դասի) , հատկությունների և հարաբերությունների ամբողջությունն է:

Հասկացության ծավալը հասարակության մեջ արտացոլված առարկաների բազմության (դասն )է, առարկաներ որոնցից յուրաքանչյուրն օժտված է հասկացության բովանդակության մեջ , ընդհանրացված հատկություններով ու հարաբերություններով :

Հասկացության ծավալը ցույց է տալիս , թե որ ՝ առարկաների բրա է տարածվում տվյալ հասկացության բովանդակությունը:

Հասկացության ծավալի և բովանդակության հակադարձ հարաբերականության օրենքը:

Ըստ ընդհանրության , շատ հասկացություններ գտնվում են իրար հետ սեռի և տեսակի փոխհարաբերության մեջ:

Օրինակ՝ բույս------------ ծաղիկ------------------.

ՄԻևնույն հասկացությունը մի հասկացության նկատմաբ կարող է սեռային հասկացություն լինել , մի այլ, հասկացության նկատմամբ՝ տեսակային:

Նման հասկացությունների ծավալը և բովանդակությունը , ավանդական- ձևական տրամաբանության մեկնաբանման համաձայն գտնվում են հակադարձ հարաբերականության մեջ , որքան լայն է հասկացության բովանդակությաւնը , այնքան նեղ է հասկացության ծավալը , ընդհակառակը որքան նեղ է հասկացության բովադակությունը , այնքան լայն ե հասկացության ծավալը:

Օրինակ՝ բույս---------------------, ծառ------------, պտղատու ծառ -----------------, խնձոր…….:

Այն հանգամանքը , որ հասկացության ծավալը լայնանալով , այնպես ասած , նեղանում է , այդ հասկացության բովանդակությունը , երբեք էլ չի նշանակում ,թե ընդհանուր հասկացությունները պակաս ճանաչողական նշանակություն ունեն:

Խիստ մեծ է կատեգորիաների դերը իմացության պրոցեսում : Կատեգորիաները արտացոլելով օբյեկտիվ իրականության իրերի և երևույթների միջև եղած ամենաընդհանուր հարաբերությունները , մարդուն հնարավորություն են տալիս ճանաչել շրջապատող աշխարհի զարգացման օրինաչափությունները , հասկանալ շրջապատող աշխարհի զարգացման օրինաչափությունները հասկանալ աշխարհը , այն վերափոխելու նպատակով:

Հասկացությունների տեսակները.

Եզակի է այն հասկացությունը , որի ծավալը տարածվում է մեկ առարկայի վրա.

Օրինակ՝.

Ընդհանուր է այն հասկացությունը , որի ծավալին համապատասխանողբազմությունը բաղկացած է մեկից ավելի տարրերից.

Օրինակ՝.

Ըհդհանուր հասկացություններն իրենց հերթին կարող են լինել սահմանափակ և անսահմանափակ կամ չգրանցվող թե՝ ընդհանուր և թե՝ եզակի հասկացություններ կարողեն լինել հավաքական և ոչ հավաքական:

Հավաքական են այն հասկացություններն , որոնք արտացոլում են համասեռ առարկաների խումբ:

Օրինակ՝ , , ևայլն.

Եզակի ու հավաքական հասկացություներ են :

Հավաքական հասկացությունն օգտագործվում է բաժանարար իմաստով , այն դեպքում խոսքը վերաբերվում է այդ հասկացության մեջ արտացոլված առարկաների խմբի յուրաքանչյուր անդամին:

Երբ ասում ենք , ապա նկատի ունենք մեր կուրսի ամեն մի ուսանողի առանձին վերցրած:

Ոչ - հավաքական են այն հասկացությունները որոնց մեջ արտացոլված առարկաները կարելի է բաժանել իրենց բաղկացուցիչ մասերի , բայց ոչ միասեռ տարրերի:

Օրինակ՝ Ծառը կարող է բաղկացած լինել արմատներից , բնից , պսակից.

Վերացարկաման տարբեր աստիճանի հասկացությունները .

Հայտնի են նաև հասկացությունների բաժանումը կոնկրետ և վերացական հասկացությունների:Կոնկրետ կոչվում են այն հասկացությունները որոնց բովանդակությունը կազմող հատկությունները , հարաբերություններն ընդգրկում են առարկայի բոլոր հայտնի եական կողմերը :

Կոնկրետ հասկացության օրինակներ են ., և այլն.

Վերացական ( աբստրակտ )են այն հասկացությունները որոնց բովանդակությունը կազմող հատկությունները հարաբերությունները վերաբերվում են առարկայի այս կամ այն կողմին:

Ավանդական - ձևական տրամաբանությունը , քննարկելով հասկացություններն ըստ դրանց բովանդակության մեջ արտացոլված հատկությունների բնույթի , առանձնացնում է նաև հարաբերակցական և բացարձակ հասկացությունները:

Հարաբերակցական են այն հասկացությունները , որոնցից մեկի բովանդակության մեջ արտահայտված հատկությունները ենթադրում են տվյալ հասկացության հետ հարաբերության մեջ գտնվող մի այլ հասկացության անհրաժեշտությունը :

Օրինակ՝ , հասկացությունը ենթադրում է նաև , հասկացությունը.

Ի տարբերություն հարաբերակցական հասկացության , բացարձակ հասկացության գոյությունն անմիջականորեն չի ենթադրում մեկ այլ հասկացության գոյությունը:

Օրինակ՝ , հասկացությունը չի պայմանավորում չի ենթադրում մեկ այլ հասկացության գոյությունը :

Համատեղելի է կոչվում այն հասկացությունները , որոնց ծավալները կարող են լինել կամ մասնակի համընկնել:

Ստորադրության հարաբերության մեջ գտնվում են այնպիսի հասկացությունների ծավալները , որոնցից մեկն իր մեջ ներառում է մյուսը:

Խաչավոչման հարաբերության մեջ են գտնվում այն հասկացությունների ծավալները , որոնք մասնակիորեն համընկնում են:

Օրինակ՝ , .

Անհամատեղելի են կոչվում այն հասկացությունները , որոնց բովանդակությունում արտացոլված հատկությունները, բացառում են իրար , որի հետևանքով նրանց ծավալները չեն կարող իրար հետ որևէ կերպ համընկնել:

Դասկարգումը ( Կլարիֆիկացիա) առարկաների դասաորումն է նրանց որևէ հատկության համաձայն:

Դասկարգման երկու տեսակ գոյություն ունի ՝ բնական և արհեստական , (օժանդակ ): բնականն այն դասկարգումն է , երբ առարկաների դասվորությունը կատարվում է դրանց էական հատկություններից մեկի ժամանակ: Արհեստական , (օժանդակ), այն դասակարգումը , երբ առարկաների դասավորությունը կատարվում է դրանց որևէ ոչ- էական հատկության համաձայն:

Դասկարգումը կանոնավոր է համարվում , եթե ենթարկվում է հետևյալ կանեններին.

1. Դասակարգման հետևանքով ստացված առարկաների ամբողջությունը պետք է համընկնի դասակարգվող առարկաների ամնողջությանը.

2. Դասակարգման հետևանքով ստացված առարկաների դասերը միմիյանց պետք է բացառեն.

3. Յուրաքանչյուր կոնկրետ դասակարգում կարող է կատարվել միայն մեկ հիմքի համաձայն:

Ինդուկտիվ սահմանում.

Ինդուկտիվ սահմանման առանձնահատկությունն այն է , որ նշելով որևէ ձևայնացված համակարգի ելակետային հասկացությունները ,( օբյեկտները ), ձևակերպում ենք այն կանոնները , որոնց միջոցով տվյալ հասկացությաւոններից ,( օբյեկտներից ), ստացվում են քննարկվող համակարգի մյուս բոլոր հասկացությունները,( օբյեկտները ):

Օստենսիվ

Օստենսիվ կոչվում է այն սահմանումը , որի դեպքում սահմանվող հասկացությունը , (կամ բառը ) , բացատրվում է այդ հասկացության մեջ արտացոլված , (կամ բառով նշանակված ), առարկան ցուցադրելու , մատնանշելու միջոցով:

Բառային

Բառային կոչվում է այնպիսի սահմանումը , որի դեպքում անհայտ բառը բացատրվում է հայտնի բառերի օգնությամբ:

Բառի ( արտահայտության), սահմանումները կարելի է բաժանել նաև իմաստային և շա րահյուսական սահմանումների:

Սահմանումը

Սահմանումը պետք է լինի համաչափ :Սահմանման մեջ պետք է լինի նույնաբանություն , ( տալտոլոգիա):Սահմանումը չպետք է շրջապտույտ կատարի .

Հնարավորության դեպքում պետք է խուսափել ժխտական սահմանումներից :

Սահմանումը պետք է լինի պարզ , սահմանման ժամանակ չպետք է օգտվել համեմատություններից:

Վերլուծություն

Վերլուծության դեպքում , նախ՝ առարկան մտովի բաժանում ենք իր բաղկացուցիչ մասերի , կողմերի , տարերի , և , ապա՝ ուսումնասիրում առարկայի բաղկացուցիչ մասերի , կողմերի տարրերի հատկությունները:

Համադրություն.

Համադրությունը տրամաբանական ընթացքը հակադիր է վերլուծությանը:Համադրության ժամանակ մենք մտովի իրար ենք միացնում առարկայի վերլուծության ընթացքում մտովի բաժանված բաղկացուցիչ մասերը , կողմերը , հենվելով վերլուծության վրա , ուսումնասիրում առարկայի բաղկացուցիչ մասերի հատկությունների միջև եղած կապն ու փոխներգործությունը և ընդհանուր գաղափար կազմում առարկայի , որպես միասնական ամբողջության , հատկությունների մասին:

Վերացարկման հետ սերտ առընչություն ունի ընդհանրացումը :Մենք մտովի միացնում ենք այն հատկությունները , որոնք ընդհանուր են միևնույն դասի մեջ մտնող բոլոր առարկաների հետ:

Դատողություն.

Դատողությունը մտքի ձև է , այն արտացոլում է օբյեկտիվ իրականության առարկաների միջև եղած կապերն ու հարաբերությունները հաստատման կամ ժխտման միջոցով : Օրինակ՝ , դատողության մեջ ջրածնի նկատմամբ հաստատվում է օդից թեթև լինելու հատկություննը :

Անիմաստ են այն դատողությունները , որոնք հաստատում կամ ժխտում են տարբեր առարկայական տիրույթների իրերի , երևույթների միջև եղած հարաբերությունները ,կամ ել արտահայտում են անավարտ միտքը: Օրինակ՝ , :

Յուրաքանչյուր իմաստավորված դատողություն լինում է ճշմարիտ.