Зат есімдер

ЗАТ ЕС ІМ

Заттың, құбылыстың атын білдіріп, кім? не? деген сұраққа жауап беретін сөз табы .

Күнделікті өмірде кездесетін әдеттегі жай нәрселерді ғана емес, табиғат пен қоғамдық өмірдегі ұшырасатын әр алуан құбылыстар мен уақиғаларды, ұғымдар мен түсініктерді де қамтиды.

Мысалы: құс, тас, су, шыны, адам, қол  деген сөздермен қатар,  жаңбыр, найзағай, сайлау, жүріс, капитализм, эволюция, ұғым, ақыл, сана  деген сөздер де зат есімге жатады.

Зат есім

НЕ?

КІМ?

Не?  деген грамматикалық сұрау, әдетте, адамнан өзге барлық жан-жануарлардың және күллі заттар мен нәрселердің атауларына қойылады .

Адам атаулары деп жалпы адамға тән атауларды ( кісі, бала, қыз, бөпе, шал, кемпір, келіншек, еркек, әйел  т. б.) туыс атауларын ( әке, шеше, әже, ата, аға, іні, апа, сіңлі, немере  т. б.), іс-әрекет пен кәсіп-мамандық иелерінің атауларын ( әнші, атшы, арбашы, ғалым, мұғалім, сатушы  т. б.), әр алуан қызмет баптары мен лауазым атауларын ( директор, лейтенант, бастық, мырза, ханым  т. б.), кісі аттарын ( Асан, Әсет, Иса, Алма, Рабиға, Жәмила, Гүлсім, Жанна  т. б.) және басқа да осылар сияқты адамға тән атауларды айтамыз.

ЗАТ

Жалпы

Жалқы

Жалпы есімдер деп тілдегі әр алуан деректі және дерексіз заттар мен ұғымдарды білдіретін зат есімдер аталады.

Мысалы:  ағаш, ат, ас, арал, арба, бас, бала, ақыл, сана, түсінік, ер, ес, ет, дала, су, отін, көмір, кеңсе  сияқты зат есімдердің бәрі де жалпы есім болады.

• Мысалы:  ағаш, ат, ас, арал, арба, бас, бала, ақыл, сана, түсінік, ер, ес, ет, дала, су, отін, көмір, кеңсе  сияқты зат есімдердің бәрі де жалпы есім болады.

Жалқы есімдер деп белгілі бір ғана затты арнай, даралай атайтын зат есімдерді атаймыз.

Мысалы:кісі аттары ( Асқар, Арлан, Ағыбай  т. б.)үй хайуандарына берілген арнаулы аттар ( Тайбуырыл, Теңбілкөк, Ақтабан, Таймас  т. б.)өндіріс, мекеме, ұйым аттары ("Еңбек", "Қайрат", "Түрксіб" т. б.)газет, журнал, фильм, кітап аттары мен жеке шығармалардың аттары  ("Егемен Қазақстан", "Өркен", "

• Мысалы:кісі аттары ( Асқар, Арлан, Ағыбай  т. б.)үй хайуандарына берілген арнаулы аттар ( Тайбуырыл, Теңбілкөк, Ақтабан, Таймас  т. б.)өндіріс, мекеме, ұйым аттары ("Еңбек", "Қайрат", "Түрксіб" т. б.)газет, журнал, фильм, кітап аттары мен жеке шығармалардың аттары  ("Егемен Қазақстан", "Өркен", "

Көптік мәнді есімдер деп затты жеке-даралап атамай, оның жиынын тобымен атайтын зат есімдерді атайды.

Мысалы:  сүт, ұн, жүн, алма, ақыл, өмір, шындық, алтын, жел, құйын  деген сияқты зат есімдерді алсақ, бұлардың әрқайсысы белгілі бір жекедара затты ғана атамайды, оны тобымен атайды

• Мысалы:  сүт, ұн, жүн, алма, ақыл, өмір, шындық, алтын, жел, құйын  деген сияқты зат есімдерді алсақ, бұлардың әрқайсысы белгілі бір жекедара затты ғана атамайды, оны тобымен атайды

Ескерту: Көптік мәнді есімдер кейде көптік жалғаулы формаларда да қолданылады. Бірақ бұл сөздер көптік формада көбінесе я басқа мағынада жұмсалады, я өздеріне қосымша мағыналық реңдер жамап алады.

Зат есімнің морфологиялық сипаттары Зат есімнің құрылымы

Құрылымы жағынан зат есім жалаң да, күрделі де болады

Түбір зат есімдер  деп қазіргі кезде тиісті морфемаларға (түбірге және жұрнаққа) бөлшектенбейтін, тек бір ғана түбір морфема (сөз) ретінде қабылданатын заттық атауларды айтамыз.

Туынды зат есімдер  деп қазіргі кезде түбір морфемаға және қосымша (жұрнақ) морфемаға бөлшектенетін, демек, түбір сөзден жұрнақ арқылы жасалған заттық атауларды айтамыз.

Күрделі зат есімдерге  кемінде екі я онан да астам түбір морфемадан құралған формалар жатады. Ондай зат есімдер қазіргі қазақ тілінде төрт түрлі:

туынды зат есімдер

түбір зат есімдер

Біріккен зат есімдер,

Қосарлаған зат есімдер,

Тіркес (құрама) зат есімдер,

Қысқарған зат есімдер.

Күрделі зат есімдер

Біріккен зат есімдерге кемінде екі түбір морфемадан бірігу арқылы жасалған зат есімдер жатады.

Қысқарған зат есімдерге бірнеше сөзден құралып қысқарған зат есімдер жатады.

Тіркес (құрама) зат есімдерге кемінде екі я онан астам түбір сөздерден әр қилы жолмен тіркесу арқылы жасалған зат есімдер жатады.

Мысалы:  ауыл шаруашылығы, сары май  т. б.

• Мысалы:  ауыл шаруашылығы, сары май  т. б.

Мысалы:  бәйтерек, бәйшешек, белбеу, т . б.

• Мысалы:  бәйтерек, бәйшешек, белбеу, т . б.

Мысалы:  ҚР, БҰҰ, ҚазМҰУ, пединститут, см, мм, га, Кб, Мб  т. б.

• Мысалы:  ҚР, БҰҰ, ҚазМҰУ, пединститут, см, мм, га, Кб, Мб  т. б.

Қосарланған зат есімдерге екі түбір морфемадан қосарланып жасалған зат есімдер жатады.

Мысалы:  абысын-ажын, ақыл-айла, ас-су, ата-ана, бала-шаға  т. б.

• Мысалы:  абысын-ажын, ақыл-айла, ас-су, ата-ана, бала-шаға  т. б.

Зат есімдердің жасалу тәсілдері

синтаксистік

лексикалық

морфологиялық

  кемі екі я онан астам түбірлердің бірігуі, қосарлануы, тіркесіп құралуы, қысқарып құралуы арқылы және лексикалану негізінде пайда болған күрделі зат есімдер жатады .

байырғы зат есімдер, сондай-ақ, басқа тілдерден енген зат есімдер, бастапқы семантикалық мағынасы не кеңею, не тартылу, не ауысу арқылы туған жаңа зат есімдер мен өзге сөз таптарынан субстантивтену арқылы пайда болған зат есімдер жатады.

зат есімнің өзінен, өзге сөз таптарынан тиісті жұрнақтар арқылы туған туынды зат есімдер жатады.

Сондай-ақ,  егін, сауын  туынды зат есімдері  ек, сау  деген етістік түбірлерінен жасалса, олардан  -шы (-ші)  жұрнағы арқылы егінші, сауыншы деген туынды жаңа зат есімдер жасауға болады т. б

Пайдаланған әдебиеттер:

• Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 ж., 509 бет. 
•  “ Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 
• А. Ысқақов, Қазіргі қазақ тілі, 1974 ж.

Назар аударғандарыңыз үшін рахмет!