Түбір мен қосымшаның жазылуы.

Мырзалимова Алие Адилжановна учитель начальных классов

НШ №41

Сабақтың тақырыбы: Түбір мен қосымшаның жазылуы

Білімділік: Түбір мен қосымшаның жазылу жолдарын түсіндіру. Сөз түрлі бөлшектерден тұрып, өзіне тән белгілі бір мағына мен қызмет атқаратындағы жөнінде оқушыларға теориялық білім беру.

Дамытушылық: Сөздер ойлату арқылы, сөздік қорын, тіл байлығын жетілдіру, жаттығу жұмыстарын орындау барысында оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту.

Тәрбиелік мәні: Адамгершілікке , ұлтжандылыққа ,ұлттық дәстүрге насихаттауға, ұқыптылыққа, таза, әдемі жазуға тәрбиелеу.

Сабақтың типі: ұлттық дәстүрге насихаттау ойын сабақ

Сабақтың түрі : Жаңа білім беру (дәстүрлі емес сабақ )
Сабақтың әдісі: Сұрақ-жауап,ойын, тест, әңгімелеу
Көрнекілік: слайдтар , оқулық, қима қағаздар

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі

а) Сабаққа назарларын аудару.

ә) Мақсатын хабарлау

б) Психологиялық дайындық.

Оқушылардың қызығушылығын ояту.

Қазақ тілі жайлы бір шумақ өлеңді хормен айтқызу.

Қазақ тілім-өз тілім, ана тілім,

Абай, Мұхтар сөйлеген дана тілім.

Қастерлейді ұл қызың мәңгі сені,

Болашағым, бақытым , дара тілім

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру 1. Ізденіс жұмыс.

Қоржыннан асық алу арқылы үй жұмысын және өткен материалды еске түсіру.

1). Дыбыстар нешеге бөлінеді? (2-ге дауысты, дауыссыз)

2). Дауыссыз дыбыстар нешеге бөлінеді? (3-ке қатаң,ұяң, үнді)

3) Дауысты дыбыстар дегеніміз не? Жауабы: Өкпеден шыққан дыбыс ешбір кедергіге ұшырамай айтылытын дыбыстарды дауысты дыбыстар дейміз.

4). Дауысты дыбыстар қалай бөлінеді?

а) Тілдің қатысына қарай жуан және жіңішке болып бөлінеді

(Жуан дауыстылар: а, о,ы, ұ, у. Жіңішке дауыстылар: ә, ө, ү, і, е, и)

ә) Еріннің қатысына қарай еріндік, езулік деп бөлінеді

Еріндік: о, ө, ұ, ү. Езулік : а, ә, ы, і, е, и

б) Жақтың қатысына қарай ашық, қысаң болып бөлінеді.

Ашық : а,ә,о, ө, е. Қысаң: ұ ,ү,у,ы,і,и

5). Оқу сөзі қандай сөз? (Түбір сөз )

6). Олай болса оқу сөзіне жұрнақ жалғап оқып көрейік + лық, +шы. сөздің мағынасы өзгерді ма? өзгерді. Мағынасы өзгерген сөзді қандай сөз дейміз туындысөз дейміз. Сабақтың тақырыбы:

«Түбір мен қосымшаның жазылуы»

7).Туынды сөз дегеніміз не? Түбір сөзге жұрнақ қосылу арқылы жасалған сөздітуынды сөз дейміз. Мыс: таудай, тазалық, асхана, оқулық.

8).Түбір сөздерге қосымша жалғанғанда көбінесе сөздің түбірі өзгереді ма? өзгермейді.

9).Түбір сөздің соңғы буыны жуан болса, оған жалғанатын қосымша да қандай болады? (жуан болады.) Мысалы: домбыра+лар, тақта+да.

10).Түбір сөздің соңғы буыны жіңішке болса, оған жалғанатын қосымша да қандай болады? жіңішке болады.Мысалы: көше+де, терезе+ден.

Ережені толық қайталаймыз.

Түбір сөздің белгісі-

Жұрнақтың белгісі-

Жалғаудың белгісі-

Дәптерлеріңізді ашыңыздар Бүгінгі ай, күнді жазамыз.

ІІ. Өздік жұмысы

Садақ ату ойыны арқылы мұнда кім мерген екендігін анықтап.

Өздік жұмысын орындаймыз.

Оқулығымыздың 4 бетін ашамыз. 1-жаттығу. Жуан буынды сөздерді бір бөлек жаз. (Сөздердің түбірі мен қосымшасын тап.)

Жуан буынды сөздер Жіңішке буынды сөздер

Қуаныш, достар, тауға. Көршілер, теректер, үлгілі.

2-жаттығу. Сөйлемдерді көшіріп жаз. Қарамен жазылған сөздердің қосымшасы қандай буынды екенін айт.

1.Алматыда зергерлік бұйымдар көрмесі ашылды.2. Пілдер-өмір бойы аяғынан тік тұрумен өтетін жануар. 3.Мереке алдында метептің іші-сырты безендірілді.4. Болат ағасынан шахмат ойнауды үйренді.

3-жаттығу. Мәтінді түсініп оқы. Мәтіннен жуан, жіңішке буынды сөздерді топтап теріп жазыңыздар.

Жуан буынды сөздер Жіңішке буынды сөздер.

Қолға, құманы, шылапшыны, Үйге, Әлібектің,

қонақтар, бақытты. (т.б.) кісілер. (т.б.)

ІІІ. Жұптық жұмыс:

Күресу екі бала арасына 1 карточкадан беру бірігіп жұппен орындайсыздар. (жылдам орындап түсіндіріп бересіздер.)

№ 1карточка

Берілген сөздерге тұсындағы қосымшалардың тиістісін қосып жазыңдар. 
Бала     + ге, ға     есік     + ты, ті 
Түрі     +ның, нің     қала     + лік, лық

№ 2 карточка

Түбір сөзге жақша ішіндегі қосымшалардың тиістісін қосып, сөйлемдерді көшіріп жазыңдар.

Марат ауыл /+ де, + да/ тұрады. Ауылдағы мектеп /+ тің, + тың / жанында бақ бар. Бақта әр түрлі жеміс ағаш / +тары, + тері / өседі. Балалар ағаштар / + ді, + ды / суар / +ды, + ді /. 

№ 3 карточка

Берілген түбір сөздерге тұсындағы қосымшалардың тиістісін қосып, сөздерді көшіріп жазыңдар. 
тақта = ның, = тың, =дың, ат = ға, = ге, = қа, = ке 
құс = лар, = дар, =тар орын = лық, = тық, =дық

№ 4 карточка

Асты сызылған түбірлі сөздерді құрамындағы қате қосылған қосымшаларды өзгертіп, сөйлемдерді көшіріп жаз. 
Алысдан жарық көрінеді. Жолаушыдар шаршады. Аттар да баяу аяңтайты. 

№ 5 карточка

Жақшаны ашып, сөйлемдерді көшіріп жазыңдар. 
Кітабымның қап /ы/ тозды. Асанның әдемі доп /ы/ бар. Дүкен жап /ық/ тұр. Мен қаламымды тап/а/ алмадым.

№ 6 карточка 

Қатар берілген түбір сөздерді қосымшалар арқылы бір-бірімен байланыстырып, көшіріп жаз. 
тақта     жаз 
кітап     бет
дәптер     аш 
дала     ойна 
шаңғы     теп 

№7карточка

Бірінші жолдағы сөздерге – жуан, екінші жолдағы сөздерге жіңішке қосымшаларжалғап, сөздерді көшіріп жаз.

өнерпаз, ұста, жұлдыз, шолпы, орақ
киіз, күміс, шегіртке, білезік

№8 карточка

Көп нүктенің орнына – лар, - лер, -тар, -тер, -дар, -дер жалғауының тиістісін қойып, сөздерді көшіріп жаз.

Қуыршақ…    шағала…        кітап…
өсімдік…        өрмекші…        жидек…
құлын…        қыз…            жүзім…

№9 карточка

Сөздерге ы, і әріптерінің тиістісін жалғап, көшіріп жаз.
Астық, қонақ, бөбек, өрнек, құрақ, бұлақ, көлік, білек, жүрек, жарық, одақ, терек.

ІV. Топтық жұмыс:
Арқан тартыс

3 топқа бөлініп топ басшылары келіп топтың атын алыңыздар. Тапсырмаларды 3 топтың қайсы жылдам дұрыс орындайды.

І топ: «Қайрат» ІІ топ «Еңбек» ІІІ топ: «Талап»

І.Қайрат тобы:

1). 4-жаттығу . Көп нүнктенің орнына тиісті қосымшаларды қойып жазыңыздар.(-ның, -нің, -дың, -дің, -дың, -дің)

бала... киімі,

көл... беті,

теңіз... балығы.

2).Тапсырма: (Осы сөздерді қатыстырып өлең құраст

ІІ. Еңбек тобы:

1). 4-жаттығу . Көп нүнктенің орнына тиісті қосымшаларды қойып жазыңыздар.2 тапсырма (-қа, -ке, -ға,-ге,)

көлік... отыру,

тау... көтерілу,

іні... көмектесу.

2). Тапсырма: (Осы сөздерді қатыстырып әңгіме құрастыру.)

ІІІ.Талап тобы:

1). 4-жаттығу . Көп нүнктенің орнына тиісті қосымшаларды қойып жазыңыздар.3 тапсырма (-лы, -лі, -ды, -ді,)

1). Су... жер,

мұнай... өлке,

ақыл... бала,

мейірім... ана.

2). Тапсырма: Осы сөздерді қатыстырып (әңгіме құрастыру.)

Сергіту сәті:

Тербеледі ағаштар

Алдымнан жел еседі

Кіп-кішкентай ағаштар

Үп-үлкен болып өсед

V. Ұжымдық жұмыс

Көкпар тарту ойыны арқылы Тест жұмысын өткізу.

1.Бағандағы сөздерден түбір сөздерді анықта.

А) ақ, өрік, сурет Ә) ақпан, оқулық, биші Б) әнші, қыздар, мақта

2. Түбір мен қосымшаның дұрыс байланыстарын тауып анықта

А) қала            лі Ә)  қала             ім Б) қала        ті

күрек              шы күрек              гіш күрек            ық өнер                 ті өнер              шық өнер                ді

жұмыс           лық жұмыс             ті жұмыс            гіш

3. Түбір  сөзге алдымен не жалғанады?

А)   дыбыс                         жұрнақ                          жалғау

Ә)   жалғау                        дыбыс                            жұрнақ

Б)    жұрнақ                       жалғау

4.   Түбір деген не?

А)Жаңа сөз жасайтын бөлік

Ә)Жалғауы бар сөз

Б) Сөздің одан әрі бөлінбейтін бөлігі

5. Түбір сөзге жұрнақ жалғану арқылы жасалған сөзді . . . сөз дейміз.

А) туынды Ә)негізгі Б)қосымша

6. Дұрыс жазылған сөзді тап:

А) силады Ә) сыйлады Б) сыйылады

Кілті

№

Жауаптары

1

А

2

А

3

Б

4

Б

5

А

6

Ә

VІ. Қорытынды : Бәйге мәреге жету сұрақ жауап арқылы қорытындылау.

1. Түбір сөз дегеніміз не?

2. -лар, -лер,-ші,-дер ,-нің қосымшалары қандай буынды сөздерге қосылады?

3. Жуан буынды сөздерге қандай жалғаулар жалғанады?

VІ. Бағалау: Әр оқушының қатысуына дұрыс жауап беруіне қарай жетонмен бағалау.

Қызыл жетон-5

Көк жетон-4

жасыл жетон-3

Үйге тапсырма: Оқулықтың 6 бетіндегі 5-жаттығу. Түбір сөзінің ережесін қайталау.