1. Қазақ халқы үшін төрт түліктің пайдасы ...............................................4-5 бет
1.1. Зерттелетін материал әдістері.............................................................. 6 бет
1.2. Тәжірибе бөлімі.....................................................................................7-9 бет
1.3. Жұмыстың нәтижесі (талдамасы) ....................................................... 10 бет
Қорытынды ................................................................................................... 11 бет
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.................................................................... 12 бет
Аңдатпа.
Қазақ халқы үшін төрт түліктің осалы жоқ. Дегенмен барлық түліктен де жылқы өсіру жеңіл. Жылқыны бағып-қағуда жылқының бір қасиеті – сүтінде. Бие сүтінен қымыз,қымыздың құрамына кіретін түрлі заттардың бәрі де халық арман еткен сол қымыз.Қазір де елдің қымызды, сондай-ақ сусын түрінде қолдану кеңінен таралған.
Ғылыми жобаның мақсаты: Тәуелсіз еліміздің ата–бабаларымыздың қалдырған ұлттық сусыны қымызды кеңінен насихаттай отырып дамыту.
Гипотеза:Ұлттық тағам – ұлы тағам. Ата –бабаларымыздан мұра боп қалған осындай ұлттық тағамдарымыз бен сусындарымыз, яғни ұлттық өнімдерімізді білу оқушылардың міндеті.
Жобаның ғылыми жаңалығы: Жылқы бейнесімен безендірілген, ерекше дәмді шоколадқа сұраныс, Давид сияқты білікті кондитерді сасқалақтата бастады. Тапсырыстарын орындап үлгермей жатса керек!
Жұмыстың қорытындысы:Қымыздың адам бойына күш, денсаулық сыйлайтын алабөтен қасиеті бар. Ол-намыс, ол-ұлттың сана-сезімі, ол-тектілік рухы еді. Қазақ үшін бұл тіпті де қажет. Осы еңбекпен шұғылдана отырып бойыма ерекше бір күш алғандай болдым.
Жобаның өзектілігі:Қазақ халқы үшін ұлттық сусындардың осалы жоқ дегенмен ілгері замандардан бері жылқы малының адам үшін атқаратын қызметі мен пайдасы өте жоғары бағаланған .Осыны ескерген ата-бабаларымыз «Жылқы- малдың патшасы» деп бекер айтпаған . Сондықтан да ата-бабаларымыздан қалған, жылқы сүтінен жасалған ұлттық сусынымыз қымыз және оның түрлері жайлы ізденіп,зерттеп,халыққа кеңінен насихаттау және дамыту.
Кіріспе
Қазақ халқы ерте замандардан мал шаруашылығы мен айналысқан.Сондықтан да біз мал шаруашылығын ата бабаларымыздан қалған ата кәсіп деп білеміз.Ата бабаларымыз негізінен төрт түлік мал өсіруді дұрыс деп білген. Себебі осы төрт түліктің тигізер пайдасы көп болған.Қазақ дәстүрінше барлық мал тұқымы төрт түлікке бөлінеді.Төрт түлік деп мына малдарды атаймыз ғой, ешкі, сиыр, жылқы, түйе. Осы түліктерден халқымыз өздеріне қажетті өнімдердің барын алған екен. Мысалы: тері,жүн,ет,сүт тағы басқалар. Соның ішіне бір ғана өніміне тоқталар болсақ қой-ешкіден, сиырдан, жылқыдан, түйеден алынған сүттерден әр түрлі тағамдар және сусын түрлері алынатыны белгілі. Соның ішінде ерекше орын алатындары түйе сүтінен жасалатын шұбат және бие сүтінен жасалатын кәделі әрі киелі сусыны қымыз екені анық. Қымыздың көптеген түрлері болады. Халқымыздың қымызға қатысты ұлттық мерекесінің бірі «қымызмұрындық»деп аталады. (Қосымша 1)
Қымыз — шипалы әрі жұғымды сусын. Сапы қымыз — дертке шипа, денеге күш. Қымыз жылқы терісінен тігіліп, тобылғы түтінің ысы әбден сіңген сабада не болмаса ағаш күбіде ашытылады. Қымыздың ашытқысы “қор” деп аталады. Дәкеге түйген қорды сабаға немесе салып,оның үстіне бір шелектей жаңа сауған салқын самалды құйып,ыдыстың сыртын жылы орап тастайды. Қор езіліп, саумалға тегіс тарағанда саумалдың дәмі қышқылданады. Сөйтіп жаңа қор жасалады. Жаңа қордың үстіне салқындатылған (әйтпесе қымыз іріктеніп кетеді) саумалды құйып, саумал әр құйылған сайын піспекпен жарты сағаттай пісіп араластырады.Қымыз ашытылатын ыдысқа қойдың сүр қазысы мен семіз жаясын салса,қымыз майлы әрі жұмсақ болады. Әдетте,қымыздың өзінен де май шығады. Ол май қымыздың бетінде қалқып жүреді. Іңірде пісірілген қымызды жылылап қымтап, келесі күні биенің бас сауымы сауылып болғаннан кейін ғана қотарады. Саба мен күбіні аптасына ең кемі бір рет ыстайды.Қымыз сақтайтын сабаны, күбіні ыстау. Кейде түтіннің орнына тағамға дәм, иіс, түс беретін арнаулы ыстайтын сұйықтар қолданылады. [1]
І. Зерттеу бөлімі:
1. Қазақ халқы үшін төрт түліктің пайдасы.
Жылқы сүтінен жасалған ұлттық сусын қымыздың пайдасы және түрлері.
Қазақстан қымыз өндірудің тарихи отаны. Көшпенділер көне заманнан бие сауып қымыз өндіру технологиясын сол көшіп – қону жағдайына қолайлы етіп ойлап тапқан. Сол кездің өзінде қымыздың емдік қасиетін біліп, арнайы қолданып отырған. Қазақ арасында қымызды туберкулез, қан азайған, асқазаны бұзылған, әлсізденген аурулардан емдеу үшін белгілі бір тәртіппен қолданған.Қымыз бие сүтінен жасалатыны белгілі.Бие сүтінің химиялық құрамы сиыр сүтінен өзгеше....Бие сүтінің майлылығы төмен, бірақ өте құнды...Бие сүтінде сондай – ақ суда және майда еритін дәрумендер көп болады.Міне, осы жоғарыда айтылғандардың бие сүтінің құндылығын, адам организміне пайдалығын дәлелдейді. Сондықтан да қымыз адамға тағамдық та, емдік те әсер ететін сусын. Қымыз, біріншіден ас қорытуды жақсартады. Екіншіден, қымыз тәбет ашады, тамақ ішуге ықылас білдіртеді.Үшіншіден, қымыздың құрамындағы дәрумендер өкпе ауруынан сауығуына көмектеседі. Қымыздың құрамында сүт қышқылы бар. Соған орай тағамның құрамындағы белоктардың, майлардың, әр түрлі қанттардың жақсы қорытылуына ықпал жасайды. Ал құрамындағы көмір қышқылы аздығына қарамастан ас қорыту бездеріне әсер етіп, қарын сөлінің бөлініп шығуын тездетеді. Қымыз ішкенде тәбеттің ашылатыны сондықтан.
Қымыз – қазақ халқының ұлттық тағамдарының ішіндегі ең құрметті дастарқан дәмінің бірі. Ол тек қана бие сүтімен ашытылады. Әдетте сауылатын биелер: сақа бие, құлын бие, қыран бие деп үшке бөледі. Сақа бие – бірнеше рет құлындаған, бұрыннан сауылып келген бие. Құлын бие – құнажын немесе дөнен жасында алғаш құлындаған бие. Қысырақ бие – деп өткен жылы кейбір себептермен қысыр қалған, құлын орнына тайы еміп жүрген биелерді айтады. Биыл құлындаған мен тайы еміп жүргендіктен ондай биелер, күтімі жарасса, сауылы береді. Жыл мезгілдеріне, шөп шығымына, малдың күтіміне, күйіне қарай сауылатын биелерді мал иесі мен жылқышы іріктеп алады. Онда биелердің ауру-сырқаудан амандығы, құлындардың ширақтығы, денсаулығы еске алынады. Жадау биелер немесе қара құлақ болып марқаймаған құлындар белгілі мезгілге дейін байланбайды.
Бие байлау деп – енелері сауылатын құлындарды ноқталап, желге байлап ұстауды айтады. Жыл сайын алғаш бие байлаған күн «Бие байлар, желі майлар” деген дәстүрмен мереке сияқты өткізіледі. Желіннің қазығына, айғырдың жасына май құйылып жағылады. Бие байлау ел жазғы жайлауға шығып, шөптің нәрі толған кезде басталады. Бұл кез құлындар марқайып жетілген, бес-алты сағат байлауды көтеретін жағдайға келіп қалады. Олар сауын сайын емізіп, жетектеп жүріп сергектенеді. Көктемде және шілде айларында биелер жиі-жиі сауылады.
Биені бие көнекке немесе ағаштан істеп ысталған шелекке сауады. Жаңа сауылған бие сүтін сүзгіден өткізіп, жылы кезінде күбіге немесе сабадағы саумалдың үстіне құяды. Содан соң оны міндетті түрде 30-40 минут пісіп, аузын байлап не тығындап тастайды. Алғаш рет қымыз ашытарда бие сүті сабаға арнаулы ашытқының немесе тордың үстіне құйылды. Ашытқыны көбінесе сүр жаяның немесе қазының сынық сүйегін салып, ол жоқ болғанда сүтке нан ашытқысын езіп әзірлейді. [1.1]
Қор дегеніміз – ескі қымыз, ол жақсы ашыған қымыздың саба түбінде қалатын арнайы сақталған сарқыны. Биені қолмен және машинамен сауады. Машинамен сауудың қол мен саууға қарағанда айқын артықшылығы бар: ол адамның жұмысын жеңілдетеді, еңбек өнімділігін арттырады, ию рефлексі пайда болуына аса қолайлы физиологиялық жағдай жасайды. Биені машинамен сауу жөніндегі бірінші тәжірибені 1957 жылы Москва түбіндегі „Мцыри” санаторийінде И. Аникин жүргізді.Бие сүтінің химиялық құрамы өте күрделі. Сүтқоректі жануарлардың әрбір түрлі белгілі бір құрамдағы сүтті жинақтап, бөліп шығарады, бұл әр малдың тек өзіне тән қасиеті. Бие құлындағаннан кейін алғашқы 2-3 күндей сүт бездері уыз бөліп шығарады, оның құрамы жөнінен жәй сүттен едәуір айырмашылығы бар. Уыздың құрамында белок пен витаминдер 2-3 еседей көп, ол май мен сүт қанты 1,5 еседей кем. Бие сүтінің сапалылығы белгілі бір дәрежеде сүтті жылқы тұқымдары өсірілетін географиялық аймаққа, ондағы жайылым жағдайына және т.б. байланысты.Сүттегі ең бағалы зат – белок. Бие сүтіндеол 1,8 – 2,2% болады. Сүтте белоктың үш түрі – казеин, альбумин және глобулин болады. Сиыр сүтіндегі белоктардың ең көбі казеин. Ол барлық белоктық заттардың 80% алады, ал қалған 20% альбумин мен глобулиннің үлесіне тиеді. Бие сүтінде 40% еритін белоктар (альбумин, глобумин және бос амин қышқылдары) бар. Сондықтан сиыр сүтін казеинді сүтке жатқызады, ал бие сүтін альбуминді деп аталады. Бие сүтінің казеині 3-4 жеке белоктарға жіктеледі, оларды казеиннің альфа, бета, гамма және кейде каппа–фракциялары деп атайды.Бие сүтінің жалпы белогындағы амин қышқылдарының мөлшері жөніндегі айырмашылықтар үшінші және он үшінші тәуліктегі және құлындағаннан кейін үшінші күні сауылған сүтте анық байқалады. Бұған көз жеткізу үшін ауыстыруға болмайтын амин қышқылдары қалай өзгеретіндігін бақылау керек. Үшінші тәулікте сауылған сүттің жалпы белогында: лизин – 9,3%, ал 13 тәуліктегіде – 6,7%, осыған сәйкес гистидин – 2,9%, глютамин қышқылы – 1,8, треонин – 12,0, триозин – 8,0%, валин — 5%, метионин – 4,3%, аргинин – 6,2% және 6,1 болады.
Бие сүтінде шамамен 1,3 – 2,0% май бар, бұл сиыр сүтіндегіден 2 еседен астам кем. Жүргізілген зерттеулерде, сиыр сүтіндегі май түйіршіктеріне қарағанда,бие сүтіндегі май түйіршіктері кішілеу келетіндегі анықталған. Сол себепті бие сүтінің майы организмге тез гидролизденеді және жақсы сіңеді. Бие сүтінің майының бір өте тамаша қасиеті бар. П.Ю. Берлиннің деректерінде туберкулез бактериясының сары майда өсіп-көбейетіндігі, ал бие сүтінің майы керісінше, оның өсуін тежейтіндігі айтылады. Бие сүтіндегі көмірсулар негізінен лактозаның дисахариді немесе сүт қанты түрінде кездеседі. Сүт қанты екі моносахаридтен – глюкоза мен голактозадан тұрады. Бие сүтінде 6,7% лактоза бар. Сонымен қатар қанттан басқа, қалпына келмейтін көмірсулар бар. Сүттің тағамдылық құндылығы онда белоктардың, майдың және көмірсулардың ғана емес, сондай-ақ адам үшін маңызы бар витаминдердің де болуына байланысты. Бие сүтінде адамның денсаулығына керекті барлық витаминдер бар. Әсіресеол А және С витаминдеріне бай. Сонымен қатар В тобындағы витаминдер, Д, Е, F витаминдері болады. В тобына жататын арлық витаминдер организмнің қалыпты тіршілік етуі үшін қажет. Мәселен, адам тағамында В1 витамині жоқ болса, онда ол бери-бери ауруына шалдығады. Бұл ауруға шалдыққана дамның қозғалғыш және сергек сезімне теріз ақымданады, параличке айналады. В12 витамині жеткіліксіз болса, жілік майында қан құрау бұзылып, қаназдық пайда болады.
Зерттелетін материал әдістері.
Қымыздың 3 мың жылдық тарихы бар.Қымыз- халқымыздың кәделі әрі киелі сусыны.Қымыз бие сүтінен жасалытыны белгілі,ал сүтіне, сауылу уақытына қарай атаулары болады, жабы жылқының биелерінен тәулігіне 18-20л сүт сауылған. Сүті мол бие мама бие деп аталған.Бие желінінің сүтке толып,сауылатын мезгілін сауым дейді. Ол бас сауым(күні бойы сауылатын биенің ең алғашқы сауымы), жебей сауым (бас сауымнан жарты сағат өткеннен кейін биені қайта сауу), кенже сауым (биені ағытар алдындағы соңғысауым), т.б. болып бөлінеді. Ал құлында май қалған биелерді қысырақ деп атайды.
Қымыз ашытқанда кейбір витаминдердің мөлшері өзгереді: биотин, витиамин, В12 витаминінің мөлшері кемиді; рибофлавин, фолиқышқылы сол күйінде қалады; пантотен қышқылы артады.
Қымызда мынандай минералдық заттар бар: кальций тотығы — 48%, магний тотығы – 3,4%, фосфордың бес тотығы – 21,3%, хлор – 7,5%.
Қан құрауда маңызды роль атқаратын кобальт пен мыс сияқты элементтер сиыр сүтінен гөрі бие сүтінде едәуір көп: кобальт онда 1,5 есе, ал мыс 3,2 есе артық. Бір литр қымызда 1,60 мг мыс болады. Құрамындағы микроэлементтерінің мөлшері жөнінен бие сүті ана сүтіне жуықтау, бұл жөнінде Донецк медицина институтының ғылыми қызметкері Е.П.Гребникованың және басқаларының деректері дәлел бола алады.
Қазақ халқының бір ғасырлық тарихын басынан кешірген Жамбыл Жабаев ақын атамыз:
...Үйірілген сары алтындай сары қымыз,
Ауруға – ем, сауға – қуат, дәрі қымыз.
Елімнің баяғыдай сүйген асы,
Шығаршы тағы нең бар кәрі қымыз, -деп жырлаған екен. Бұның өзі қымыздың қасиеті мен бірге оның түрлерінің көп екенін аңғартады. [1.2]
Қымыздың 25-ке жуық түрлерін дайыдайды.Мысалы: Уыз қымыз, бал қымыз, бесті қымыз, дөнен қымыз, жуас қымыз, қысырақ қымыз, шырғанақ қымыз, түнемел қымыз және басқа да түрлері бар. Оны дайындау тәсілдері де түрліше.Солардың бір нешеуіне тоқталатын болсам:
1.2. Тәжірибе бөлімі
Қымыз түрлері
Қымыз- қазақ халқының ұлттық тағамдарының ішіндегі ең құрметті
Уыз қымыз – бұл бие сүтінің уыз дәмі
Сары қымыз – жаз ортасындағы, шөп әбден пісіп,
Түнемел қымыз – мол қордың үстіне сүт қышқылыарнаулы
Құнан қымыз – үш тәулік бойы ашытылады;
Бал қымыз – бал, қант секілдітәтті қосып жуасытқан
Дөнен қымыз – төрт тәулік ашытылады;
Бесті қымыз – бес тәулік ашытқан қымыз;
Асау қымыз – бесті қымыздан да күшті қымыз;
Жуас қымыз – баяу ашыған немесе саумал қосқан
Қорабалы қымыз – мол қордың үстіне күн сайын күн жинаған қымыз;
Сірге жияр қымыз – күзді күні бие ағытарда жиналады.
Саумал қымыз- баяу ашыған немесе ащы қымызға жаңа сауған бие сүтін қосып пісіру арқылы жұмсартылған, қарттармен балаларға арналған қымыз.
Қысырдың қымызы- бұл әдетте қыс айларында ауру адамдарға немесе үлкен той думандарға, кейде өте сыйлы қонақтарға арнап, жазда қысыр қалған,бірақ тай еміп жүрген биелердің сүтінен ашытылады.
Қорабалы қымыз- қордың үстіне сүт құйып бірнеше күн жинаған мол қымыз.Оны қорланған қымыз деп те атайды.
Бал қымыз- қымызға тәттілік дәм беру үшін бал, қант, өрік, мейіз қосып піседі. Бал қымыз көбінесе сырқат адамдарға, балаларға сондай-ақ жас босанған әйелдерге арналады.
Сірге жиярқымыз- күзді күні бие ағытар соңғы қымыз біршене күн жиналады. Салт бойынша ағайын-туған, көршілер шақырылып сірге жияр қымызы бөліп ішіледі.
Уыз қымыз-бұл бие сүтінің уыз дәмі тарамаған кезде ашытылған қою қымыз.Кейде оны май қымызы деп те атайды(әсіресе біздің солтүстік өңірлерде).
Сары қымыз-жаз ортасындағы,шөп әбден пісіп, буыны қатқан кездегі қымыз. Бұл кезде қоныс аудару сияқты көшіп-қонудан қымыз көп шайқалып,көп пісіледі де, ірімтігі жақсы жазылып, ашуы білінбей, қымыздың күші өз бойына сіңген сарғылт болады.Сары қымызды ішкен адам жадырап терлегіш, ал көп ішсе маужырап ұйықтағыш келеді. Қазақтардың тәжірибесі бойынша бұл кездегі қымыз өте жұғымды, шипалық қасиеті мол болады.
Түнемел қымыз- сол қордың үстіне сүт қышқылы арнаулы торсықта сақталып екі тәулік сапырылған,пісуі жеткен қымыз.Түнемел қымыз асықпай отырып мәжіліс – мәслихаттарда ішуге даярланады. Оның қыздыратын күші болады. Сондықтан да оны ыстық бауырсақпен, сүр етпен ішкен.
Осыған орай Абай атамыздың:
Осы қымыз қазаққа,
Мақтаның ба, асың ба,
Қымызды басар артынан
Ет даяр ма қасыңда,- дейтін өлеңі де бар.
Қымыз құюға арнайы ыдыстар пайдаланады. Қымыз еш уақытта темір ыдысқа құйылмайды. Қымыздың там заманнан бергі өзіне тән ыдысының бірі-қазақтың қара сабасы. Ол тек қана жылқы терісінен ғана тігіледі.Сабаға ашытқан қымыз бір жағынан дәмді болса,екінші жағынан көші-қон жағынан өте қолайлы болған. Қымыз саба, торсық, мес, күбі сияқты арнайы ыдыстарға құйылады. Қазіргі кезде жие қолданатын арнайы ыдыстығ түрі ол күбі. Күбіні баптай білген үйдің қымызы дәмді болады. Қымызды үйге келген қонаққа тостағанға құйып ұсынады.Қымыздың бабы пісу мен сапыруға байланысты. Жиі-жиі піскен қымыздың дәмі кіре береді. Ал пісуі жетпеген қымыз, ірімтіктеніп суы бір бөлек, тұнбасы бір бөлек болып, бұзылып саасын жояды. Бал татыған барқыт қымыз осындай баппен дәмді. «Қымыз шөліңді қандырады, тамағыңды тойдырады, көңіліңді көтереді, ішкен-жегеніңді сіңіреді» - деп дана халқымыз бекер айтпаған. Сондықтан да қымыздың шипалық қасиетіне шет елдер де көңіл бөле бастаған және олар бие сүтінен балмұздақ, кондитерлік тағамдар,косметикалық бұйымдар тағы басқа дүниелер жасайды екен. Осы деректерді көкейіме тоқи отырып, ақ адал асымызды насихаттау үшін шамам жеткенше еңбектеніп бие сүтінен әртүрлі заттар ойлап шығарғым келеді. Ал әртүрлі жеміс шырыны қосылған қымыз жасап шығару алғашқы қадамым. Жеміс шырыны қымыздың кермек дәмін сәл жұмсартып ерекше дәм береді және сүйсініп ішуіне өте жақсы әсер етеді деп ойлаймын. Қымыз — шипалы әрі жұғымды сусын. Сапы қымыз — дертке шипа, денеге күш. Қымыз жылқы терісінен тігіліп, тобылғы түтінің ысы әбден сіңген сабада не болмаса ағаш күбіде ашытылады. Қымыздың ашытқысы “қор” деп аталады. Дәкеге түйген қорды сабаға немесе салып,оның үстіне бір шелектей жаңа сауған салқын самалды құйып,ыдыстың сыртын жылы орап тастайды. Қор езіліп, саумалға тегіс тарағанда саумалдың дәмі қышқылданады. Сөйтіп жаңа қор жасалады. Жаңа қордың үстіне салқындатылған (әйтпесе қымыз іріктеніп кетеді) саумалды құйып, саумал әр құйылған сайын піспекпен жарты сағаттай пісіп араластырады. Қымыз ашытылатын ыдысқа қойдың сүр қазысы мен семіз жаясын салса,қымыз майлы әрі жұмсақ болады. Әдетте,қымыздың өзінен де май шығады. Ол май қымыздың бетінде қалқып жүреді. Іңірде пісірілген қымызды жылылап қымтап, келесі күні биенің бас сауымы сауылып болғаннан кейін ғана қотарады. Саба мен күбіні аптасына ең кемі бір рет ыстайды. Әжелеріміз күбіні киікотымен ыстаған. Киікоты піскенде оны келесі жылға жететіндей орып, кептіріп алатын болған. Дер кезінде тазартып, ысталмаған ыдыс өңезденіп, қымыздан ескі дәм шығады. Қымыздан бір күнге жетерлік мөлшерде қотарып алғаннан кейін, оның орнына қайта саумал құйылады. Бұл процесс бие ағытылғанға дейін осылай жалғасады. Қымыз қотарғанда ыдыстың түбінде жетерлік мөлшерде қор қалуы тиіс. Қымыз дайындау шеберлігіне, сүттің тегіне,уақыт мезгіліне қарай бірнеше түрге бөлінеді. Осыған орай оның аталуы да алуан түрлі. Уыз қымыз — биені алғаш байлағанда ашытылатны қымыз. Мұны бие бау деп те атайды. Бал қымыз — әбден пісілген және бойына жылқының не қойдың майы сіңген бапты жұмсақ қымыз. Мұндайа қымыздың түрі әдеттегідей қымыздан гөрі сары әрі қою болады. Бесті қымыз — төрттүн асып, ашуы мейлінше жеткен қымыз. Дөнен қымыз — үш түнегеннен кейін қотарылатын, мейлінше ашуы жеткен қымыз. Жуас қымыз — үстіне саумал құйып жұмсартылған қымыз. Қымыз аса ашып кеткенше ішуге қолайлы болуы үшін осылай істейді. Құнан қымыз — екі түнегеннен кейін ғана қотарылатын қымыз. Бұл түнеме қымызға қарағанда күшті болады. Қысырақ қымыз — бірінші рет құлындаған биенің сүтінен ашытылатын қымыз. Қулық биенің сүті жылда сауылып жүрген сары қарын мама билердің сүтіне қарағанда әлдеқайда қуатты болады. Оны әдетте “ту қымыз” деп те атайды. Қысырдың қымызы — бие ағытылғаннан кейін, жем- шөбі дайын адамдар қысыр биелерді іріктеп алып қалып, қыстай қолда ұстап сауады. Сондықтан да бұл қымызды “қысырдың қымызы” деп атайды. Сары қымыз — шөп пісіп,биенің сүті қойылған кезде ашылатын қымыз. Жаздыкүнгі қымызға қарағанда қою әрі өңі сары болады. Сірге жияр қымыз — бие ағытылар кездегі ең соңғы қымыз. Бие алғаш байланып, уыз қымыз ішерде бір той болса, бие ағытылып, сірге жияр қымызды ішерде тағы бір той болады. Түнеме қымыз — ескі қымыздың үстіне саумал құйылып, келесі күні ( тағы бір күн асқаннан соң) қотарылатын қымыз. (қосымша 2)
Қымыздан кәмпит жасалды...
Оcылай екен...
Еуропалықтардың қымызға деген қызығушылығы тағы бір қырынан көрінді. Бельгиялық кондитер Давид Маенхаут қазақтың ұлттық сусыны — қымыздан шоколад жасауды ойлап тапты. Жылқы бейнесімен безендірілген, ерекше дәмді шоколадқа сұраныс, Давид сияқты білікті кондитерді сасқалақтата бастады. Тапсырыстарын орындап үлгермей жатса керек!
Фантигінен ажыратылған шоколадтан қымыздың танау жарар иісі еріксіз сілекей шұбыртады екен. Аса талғампазда, әккі кондитер апельсин шырынын қолданыпты.
Атам заманнан келе жатқан қымыз ашыту технологиясының небір құпиялары әлі де болса ескерілмей келе жатқаны анық. Түрлі кеселге дәрумендік мақсатында қымызға қосылатын небір құпиялар халық арасында ғой. Апельсинсізақ басқада ұтымды шешімдердің кезегі тезірек бізденде табыла қалса ғой шіркін. [1.3]
Қорытынды.
Қымыз-халқымыздың кәделі әрі киелі сусыны. Әжем мен анамның бал қымызын ішіп өсіп келе жатқан мен үшін,осы ғылыми жобаның менің жаныма жақын болуының басты себебі де сол шығар. Қымыздың адам бойына күш, денсаулық сыйлайтын алабөтен қасиеті бар. Ол-намыс, ол-ұлттың сана-сезімі, ол-тектілік рухы еді. Қазақ үшін бұл тіпті де қажет. Осы еңбекпен шұғылдана отырып бойыма ерекше бір күш алғандай болдым.Қымыз тарихын зерттей келе, менің көңіліме түйгенім және ұққаным қымыздың адам ағзасына тигізер пайдасы да тарихта алатын орны да, қазірде және болашақта да маңызды екені және тәрбиелік мәнінің зор екенін білдім. Менің осы жинақтаған еңбегім және жасаған тәжірибем ұлттық сусынымызды дәріптеуге,әспеттеуге деген кішкентай бір үлесім деп білемін. «Бәрін айт та бірін айт» дегендей, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін айтсақ, өз алдымызға ел болып, көшімізді түзеп келе жатқан елміз. Жас өскінді бабаларды дәстүріне сай дені сау, көкірегі ояу саналы азамат етіп тәрбиелеу – басты парызымыз.
Ұсыныс.
Үлкендердің көмегімен ата-бабаларымыздан қалған қымыз сусынына қатысты барлық мол мұраларды жинастырып, Красный Яр ауылында ұлттық сусынымыз қымыздың көптеген түрлерін дайындайтын өндіріс орны ашылып, көптеп шығарылып насихатталса жақсы болады деп ойлаймын. Пікір.
Муфтахадинова Айша тақырыпты зерттеудегі мақсаты В.Толстиков деген дәрігер: “Қымыз асқазанды емдеп, адамның өзін әлдендіреді, оның тәнін жаңғыртады” деп жазған екен.Қазақстанда 1910 жылы Бурабайда қымызбен емдейтін алғашқы емхана ашылған екен. Бие сүті ең алдымен қазақтарды кеңінен жайлаған аурудың бірі болып отырған құрт ауруына бірден-бір ем. Қазіргі кезде қымыз бен шұбаттың көптеген ауруларды, атап айтқанда өкпе ауруларын емдеуде, қан айналу жүйесіндегі қан тамыр ларының жұмсақтығы мен беріктігін қамтамасыз ететіні, қандағы қызыл қан түйіршіктерімен (эритроцит) гемоглобин синтезіне әсер ететіні, ағзада жүретін зат алмасу процестерін жақсартып, жалпы иммунитетті күшейтетіні анықталған.
Үлкендердің көмегімен ата-бабаларымыздан қалған қымыз сусынына қатысты барлық мол мұраларды жинастырып, Красный Яр ауылында ұлттық сусынымыз қымыздың көптеген түрлерін дайындайтын өндіріс орны ашылып, көптеп шығарылып насихатталса жақсы болады деп ойлаймын. Менің ойымша Муфтахадинова Айша көп еңбек етіп ,белгілі қортынды шығара білді. Муфтахадинова Айша еңбегін өте жақсы деп бағалаймын.
Ғылыми жетекшісі: Абилова А.А.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. «Қазақ энциклопедиясы» Алматы баспасы, 1998жыл 1-4 том
2. Биология жалпы білім беретін мектептің 7- сыныбына арналған
оқулық Алматы -Атамұра 2007 жыл
3.Уикипедия – ашық энциклопедиясынан алынған мәліметтер.
4. Грек - рим күресінен спорт шебері Мұқан Сахариевтің 19 қаңтарда 2011 жылы басылым бетінде жарияланған «Жылқы – мал патшасы» немесе қасиетті түліктің қадіріне жетіп жүрміз бе ? атты мақаласынан деректер.
5. Хрестоматия. «Қарлығаш» оқу әдістемелік кешені.Нүсіпбекова.М.И., Сейілгазинова.С.А. Арман – ПВ баспасы 2007 жыл
