«Білім беру ж?йесіні? басты міндеті- ?лтты? ж?не жалпы адамзатты? ??ндылы?тар, ?ылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды ?алыптастыру?а ж?не к?сіби шы?дау?а ба?ыттал?ан білім алу ?шін ?ажетті жа?дайлар жасау… О?ытуды? жа?а технологияларын,а?паратты? – коммуникациялы? технологияларды енгізу ж?не тиімді пайдалану».[1]
?азіргі заманда?ы мектептерде уа?ыт талабына сай о?ытуды? жа?а ?дістерін, педагогикалы? технологияларды ?олдану басты назарда болып отыр. Педагогикалы? технологияларды ?олдану ар?ылы о?ушыларды? шы?армашылы? ?абілеттерін дамытып білім сапасын к?теруде.
?о?амны? ал?а ?арыштап дамуы шы?армашыл адамдар?а байланысты. Б?гінгі к?нде о?ытуды? жа?а технологиялары балаларды? шы?армашылы? ?абілеттерін дамыту негізінде білім беруді к?здейді.
Баланы? ?абілеттерін дамыту м?селесі ?зіні? тамырын адамзат тарихыны? тере?інен алады. «?абілет» ??ымын ?алым?а ал?аш енгізген Платонны? да, оны? ізбасарларыны? да б?л ??ым жайлы т?сініктері тапты? к?з?арастар?а негізделген болатын. Олар адам ту?аннан бастап бірі бас?арушылар, бірі жауынгер, бірі жер иеленушілер болып туады дегенді уа?ыздайды. ?абілеттерге байланысты адамдар арасында?ы те?сіздік осы кездерден басталса керек.
Испанды? д?рігер Хуан Уарте адам ?абілеттеріні? шектеулі екенін, сол себепті ол ?рт?рлі ?рекеттерді бірдей н?тижелі орындауы м?мкін еместігін айтса, б??ан керісінше чехты? педагог-гуманист Я.А.Коменский о?ыту ар?ылы балада ?рт?рлі ?абілеттерді ?алыптастыру?а болады деген идеяны ?сынады.[2,108]
?з заманында?ы сан алуан ?ылым сапаларын ме?герген ??лама а?ын Ж?сіп Баласа??н ?зіні? «??тты білік» атты дидактикалы? дастанында жан-жа?ты дамы?ан адамды, барлы? ?абілеттерді дамы?ан кісіні «толы? пішімді адам» дей келе, о?ан жетуді? жолы білім, ?ылым екенін атап к?рсеткен. Адамны? а?ыл-парасаты барлы? н?рсені? м?н-ма?ынасын т?сінуге ?абілетті деген пікір айт?ан.[3,11]
Ал т?тас бір халы?ты? ?лы Абай «…жан ?уаты ?уелден кішкене ?ана болады. Ескеріп ба??ан адам ол ?уатын зорайтады, ескрусіз ?алса, ол ?уаттар жо?алады, не аз-м?з н?рсе болмаса, ?лкен ешн?рсеге жарамайтын болады. Адам ішіп-жеп т?н ?уатын ?ана ойламай, жан ?уатын да жетілдіруі ?шін ?ам жеуі керек,»- деп т?жырымдайды.
?абілет жайлы жазыл?ан ойларды, т?жырымдамаларды, е?бектерді талдай келе, адам бойында таби?и м?мкіндіктер болады, олар тек белгілі бір ?леуметтік жа?дайларда бай?алып, ?рі ?арай дамиды, ?р адам бас?а адамнан ?зіні? таби?и психологиялы? ?згешеліктерімен ерекшеленеді деген ?орытынды?а келеміз.
Философияда «?абілеттерді» т?л?аны? белгілі бір ?рекетті орындау?а жа?дай жасайтын жеке ерекшеліктерін –дей келе, олар ?о?амды?-тарихи іс-?рекеттерді? н?тижесінде ?алаптасып, ?рі ?арай дамып отыратынды?ын атап к?рсеткен.
«?абілет» ??ымына берілген психологиялы? аны?тамалар саны ?те к?п. ?абілеттер деп ?рекетті? талаптарын ?ана?аттандыратын ж?не ?лкен жетістіктерге жеткізетін адамны? ?асиеттеріні? синтезін айтады.
?абілеттер – іс-?рекетті? белегілі бір т?рін ойда?ыдай, н?тижелі орындауда к?рінетін адамны? жеке ?асиеті,[174,232] т.б.
Ке?естік психологтарды? ?абілеттер жайлы е?бектерін шартты т?рде 2 топ?а б?луге болады. Біріншілер – ?абілеттер м?селесін теориялы? т?р?ыдан талдаса, екінші топ ?кілдері – на?ты ?абілеттер ??рылымын зерттейді. Енді сол е?бектерді? кейбіреулеріне то?тала кетейік.
Е? ал?аш ?абілеттер м?селесін к?тереген С.Л.Рубинштейн іс-?рекетті? ?абілет дамытуда?ы р?лін на?тылады. Осыдан бастап ?абілеттерді? ?рекетте дамитынды?ы жайлы теория ?алаптасып, б?л екі категория бірт?тасты?та ?аралатын болды.
Ерекше то?талуды ?ажет ететін е?бектер ?атарына Б.М.Теплов ж?не оны? ш?кірттеріні? е?бектері жатады. Олар ?абілеттерді жеке адамны? психологиялы? айырмашылы?ы деп ?арастырып, ?абілеттер дамуында?ы нышандарды? р?ліне ерекше назар аударды. ?абілеттер туа пайда болады деген пікірлерге ?арсы, туа берілетін тек таби?и ал?ы шарттар, я?ни нышандар деп ?орытындылайды.
Сонымен, ?абілеттер – о?ушыларды? жекелік айырмашылы?тары. ?абілеттер туа бітетін ?асиет емес, олар ?мір с?ру барысында дамып отырады. ?абілеттер д?режесі ?р адамда ?р т?рлі де?гейде болады. Бала бойында?ы жалпы ж?не арнайы ?абілеттерді? ал?ы шарты нышан болып табылады. ?абілет ?рекетте бай?алып, сол ?рекет ар?ылы дамып отырады.
Психологтар ?абілеттерді? екі т?рлі де?гейіні? болатынды?ын д?лелдейді.
1. Репродуктивті – іс-?рекетті, білімді берілген ?лгі бойынща ?абылдай алу де?гейі.
2. Шы?армашылы? – жа?алы? ойлап табу?а ба?ыттал?ан ?абілеттер де?гейі.
«Шы?армашылы?» с?зіні? т?ркіні, этимологиясы «шы?ару», «ойлап табу» дегенге саяды. Демек, жа?а н?рсе ойлап табу, сол ар?ылы ?ол жеткізу деп т?сіну керек. ?ылымда шы?армашылы? туралы ??ым ХІХ – ХХ ?асырларда пайда болып, зерттеліне бастады. С.Ожеговті? с?здігінде «шы?армашылы? – материалды? ж?не м?дени ??ндылы?тар жасау» делінген. Философиялы? с?здікте: «шы?армашылы? – ?айталанбайтын, тарихи ?о?амды? м?ні бар, жо?ары сапада?ы жа?алы? ащатын іс-?рекет», — деп т?сіндіріледі.
Шы?армашылы? жайлы е?бектерді талдай келе т?мендегідей ?орытынды?а келдік. Шы?армашылы? – ?те к?рделі психологиялы? ?деріс. Ол іс – ?рекет т?рлі бол?анды?тан, тек адам?а ?ана т?н.
Бір н?рсені жасау?а, тудыру?а деген ?абілеттілік балаларда мектеп жасына дейін де к?рінеді. Б?л кезде шы?армашылы? актілері ойын ?рекетінде ж?зеге асады.
Бастауыш мектеп шы?армашылы? ?абілеттіліктері о?у ?рекетінде к?рінеді. Сонды?тан ?рбір бала бойында?ы шы?армашылы? ?абілеттерін ба?ыттап, т?рбиелеу ?азіргі та?да?ы ата – ана мен м??алімні? тарапынан ?олдау тауып отыруы ?ажет.
Ал бастауыш сыныпта?ы о?ушыларды? шы?армашылы?ы тек ?зіне ?ана жа?алы? болып табылатын субъективті жа?алы?.
Тірек – сызба ар?ылы о?ушыларды? шы?армашылы?ын ?алыптастыру ж?не дамыту м?селесі шы?армашылы? ?дерісті? ?андай кезе?дерден, я?ни неден басталып, немен ая?талатынынды?ын білуді талап етеді.
Шы?армашылы? ?дерісті? ?р кезе?інде бала бойында ?рт?рлі сапала? ?асиеттер ?алыптасып жатады. М?селен, ал?аш?ы кезе?дерде жа?алы?ты сезіну, ?айшылы?тар?а деген ілтипат, ал келесі с?ттерде шы?армашылы??а деген к?дік, шы?армашылы? елес орын алады. Белгісіздікті кезе?індегі «бас ?атырулар» табандылы?, танымды? белсенділік, эрудицияны ?алыптастырса, е?бекті? н?тижесі, баланы жо?ары к??іл – к?йге б?леп, жа?а істерге жігерлендіреді. М?ны? барлы?ы бастауыш сынып о?ушыларында болу?а тиісті ?асиеттер болып табылады.
?рине, шы?армашылы? ж?мысты? т?ріне, ма?сатына ?арай б?л кезе?дер бір-бітімен астасып, ?абысып жатуы ?бден м?мкін. Оларда ?алыптасып, ?рі ?арай дамып отыратын сапалар да бірі аны? к?рініп, бірі керісінше уа?ытша к?мескіленіп жатуы ы?тимал. Дей т?р?анмен, т?тас ал?анда, ?р баланы? бойында?ы таби?и, ?айталанбас ерекшеліктермен біріккен кезде атал?ан сапалар к?п жа?дайда шы?армашыл т?л?аны? та??ажайып ?лгісін ??райды
Бала бойында?ы ?абілетті ашу – о?ушыны? шы?армашылы? ба?ытта дамуына жеке м?н беру болып табылады.
?аза? тілі саба?ында бастауыш сынып о?ушыларына тірек-сызба технологиясы ар?ылы шы?армашылы? ?абілетін дамытуда т?мендегідей тапсырмалар беруге болады. М?селен:
ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУ.
«Білім беру жүйесінің басты міндеті- ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау… Оқытудың жаңа технологияларын,ақпараттық – коммуникациялық технологияларды енгізу және тиімді пайдалану».[1]
Қазіргі замандағы мектептерде уақыт талабына сай оқытудың жаңа әдістерін, педагогикалық технологияларды қолдану басты назарда болып отыр. Педагогикалық технологияларды қолдану арқылы оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытып білім сапасын көтеруде.
Қоғамның алға қарыштап дамуы шығармашыл адамдарға байланысты. Бүгінгі күнде оқытудың жаңа технологиялары балалардың шығармашылық қабілеттерін дамыту негізінде білім беруді көздейді.
Баланың қабілеттерін дамыту мәселесі өзінің тамырын адамзат тарихының тереңінен алады. «Қабілет» ұғымын ғалымға алғаш енгізген Платонның да, оның ізбасарларының да бұл ұғым жайлы түсініктері таптық көзқарастарға негізделген болатын. Олар адам туғаннан бастап бірі басқарушылар, бірі жауынгер, бірі жер иеленушілер болып туады дегенді уағыздайды. Қабілеттерге байланысты адамдар арасындағы теңсіздік осы кездерден басталса керек.
Испандық дәрігер Хуан Уарте адам қабілеттерінің шектеулі екенін, сол себепті ол әртүрлі әрекеттерді бірдей нәтижелі орындауы мүмкін еместігін айтса, бұған керісінше чехтық педагог-гуманист Я.А.Коменский оқыту арқылы балада әртүрлі қабілеттерді қалыптастыруға болады деген идеяны ұсынады.[2,108]
Өз заманындағы сан алуан ғылым сапаларын меңгерген ғұлама ақын Жүсіп Баласағұн өзінің «Құтты білік» атты дидактикалық дастанында жан-жақты дамыған адамды, барлық қабілеттерді дамыған кісіні «толық пішімді адам» дей келе, оған жетудің жолы білім, ғылым екенін атап көрсеткен. Адамның ақыл-парасаты барлық нәрсенің мән-мағынасын түсінуге қабілетті деген пікір айтқан.[3,11]
Ал тұтас бір халықтың ұлы Абай «…жан қуаты әуелден кішкене ғана болады. Ескеріп баққан адам ол қуатын зорайтады, ескрусіз қалса, ол қуаттар жоғалады, не аз-мәз нәрсе болмаса, үлкен ешнәрсеге жарамайтын болады. Адам ішіп-жеп тән қуатын ғана ойламай, жан қуатын да жетілдіруі үшін қам жеуі керек,»- деп тұжырымдайды.
Қабілет жайлы жазылған ойларды, тұжырымдамаларды, еңбектерді талдай келе, адам бойында табиғи мүмкіндіктер болады, олар тек белгілі бір әлеуметтік жағдайларда байқалып, әрі қарай дамиды, әр адам басқа адамнан өзінің табиғи психологиялық өзгешеліктерімен ерекшеленеді деген қорытындыға келеміз.
Философияда «қабілеттерді» тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауға жағдай жасайтын жеке ерекшеліктерін –дей келе, олар қоғамдық-тарихи іс-әрекеттердің нәтижесінде қалаптасып, әрі қарай дамып отыратындығын атап көрсеткен.
«Қабілет» ұғымына берілген психологиялық анықтамалар саны өте көп. Қабілеттер деп әрекеттің талаптарын қанағаттандыратын және үлкен жетістіктерге жеткізетін адамның қасиеттерінің синтезін айтады.
Қабілеттер – іс-әрекеттің белегілі бір түрін ойдағыдай, нәтижелі орындауда көрінетін адамның жеке қасиеті,[174,232] т.б.
Кеңестік психологтардың қабілеттер жайлы еңбектерін шартты түрде 2 топқа бөлуге болады. Біріншілер – қабілеттер мәселесін теориялық тұрғыдан талдаса, екінші топ өкілдері – нақты қабілеттер құрылымын зерттейді. Енді сол еңбектердің кейбіреулеріне тоқтала кетейік.
Ең алғаш қабілеттер мәселесін көтереген С.Л.Рубинштейн іс-әрекеттің қабілет дамытудағы рөлін нақтылады. Осыдан бастап қабілеттердің әрекетте дамитындығы жайлы теория қалаптасып, бұл екі категория біртұтастықта қаралатын болды.
Ерекше тоқталуды қажет ететін еңбектер қатарына Б.М.Теплов және оның шәкірттерінің еңбектері жатады. Олар қабілеттерді жеке адамның психологиялық айырмашылығы деп қарастырып, қабілеттер дамуындағы нышандардың рөліне ерекше назар аударды. Қабілеттер туа пайда болады деген пікірлерге қарсы, туа берілетін тек табиғи алғы шарттар, яғни нышандар деп қорытындылайды.
Сонымен, қабілеттер – оқушылардың жекелік айырмашылықтары. Қабілеттер туа бітетін қасиет емес, олар өмір сүру барысында дамып отырады. Қабілеттер дәрежесі әр адамда әр түрлі деңгейде болады. Бала бойындағы жалпы және арнайы қабілеттердің алғы шарты нышан болып табылады. Қабілет әрекетте байқалып, сол әрекет арқылы дамып отырады.
Психологтар қабілеттердің екі түрлі деңгейінің болатындығын дәлелдейді.
Репродуктивті – іс-әрекетті, білімді берілген үлгі бойынща қабылдай алу деңгейі.
Шығармашылық – жаңалық ойлап табуға бағытталған қабілеттер деңгейі.
«Шығармашылық» сөзінің төркіні, этимологиясы «шығару», «ойлап табу» дегенге саяды. Демек, жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы қол жеткізу деп түсіну керек. Ғылымда шығармашылық туралы ұғым ХІХ – ХХ ғасырларда пайда болып, зерттеліне бастады. С.Ожеговтің сөздігінде «шығармашылық – материалдық және мәдени құндылықтар жасау» делінген. Философиялық сөздікте: «шығармашылық – қайталанбайтын, тарихи қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ащатын іс-әрекет», — деп түсіндіріледі.
Шығармашылық жайлы еңбектерді талдай келе төмендегідей қорытындыға келдік. Шығармашылық – өте күрделі психологиялық үдеріс. Ол іс – әрекет түрлі болғандықтан, тек адамға ғана тән.
Бір нәрсені жасауға, тудыруға деген қабілеттілік балаларда мектеп жасына дейін де көрінеді. Бұл кезде шығармашылық актілері ойын әрекетінде жүзеге асады.
Бастауыш мектеп шығармашылық қабілеттіліктері оқу әрекетінде көрінеді. Сондықтан әрбір бала бойындағы шығармашылық қабілеттерін бағыттап, тәрбиелеу қазіргі таңдағы ата – ана мен мұғалімнің тарапынан қолдау тауып отыруы қажет.
Ал бастауыш сыныптағы оқушылардың шығармашылығы тек өзіне ғана жаңалық болып табылатын субъективті жаңалық.
Тірек – сызба арқылы оқушылардың шығармашылығын қалыптастыру және дамыту мәселесі шығармашылық үдерістің қандай кезеңдерден, яғни неден басталып, немен аяқталатынындығын білуді талап етеді.
Шығармашылық үдерістің әр кезеңінде бала бойында әртүрлі сапалақ қасиеттер қалыптасып жатады. Мәселен, алғашқы кезеңдерде жаңалықты сезіну, қайшылықтарға деген ілтипат, ал келесі сәттерде шығармашылыққа деген күдік, шығармашылық елес орын алады. Белгісіздікті кезеңіндегі «бас қатырулар» табандылық, танымдық белсенділік, эрудицияны қалыптастырса, еңбектің нәтижесі, баланы жоғары көңіл – күйге бөлеп, жаңа істерге жігерлендіреді. Мұның барлығы бастауыш сынып оқушыларында болуға тиісті қасиеттер болып табылады.
Әрине, шығармашылық жұмыстың түріне, мақсатына қарай бұл кезеңдер бір-бітімен астасып, қабысып жатуы әбден мүмкін. Оларда қалыптасып, әрі қарай дамып отыратын сапалар да бірі анық көрініп, бірі керісінше уақытша көмескіленіп жатуы ықтимал. Дей тұрғанмен, тұтас алғанда, әр баланың бойындағы табиғи, қайталанбас ерекшеліктермен біріккен кезде аталған сапалар көп жағдайда шығармашыл тұлғаның таңғажайып үлгісін құрайды
Бала бойындағы қабілетті ашу – оқушының шығармашылық бағытта дамуына жеке мән беру болып табылады.
Шығармашылық жұмыстар оқушыларды ойлауға жетелеп, қызығушылығын оятып, шығармашылық қабілетін арттыруға, белсенділікке ынталандырады.
Қазақ тілі сабағында бастауыш сынып оқушыларына тірек-сызба технологиясы арқылы шығармашылық қабілетін дамытуда төмендегідей тапсырмалар беруге болады. Мәселен:
«Көктем», «Наурыз» тақырыптарына тірек сөздерді оқушылардың өзіне жазғызу, мұғалім толықтырып отырады.
Тірек сөздер беру арқылы жұмбақ құрау.
_ _ _ _ _ _жұмбақ, Тоны сондай жұмсақ,
_ _ _ _ _ _қорқақ. Өзі бірақ қорқақ. (Қоян)
_ _ _ _ _ _домалақ, Резеңке домалақ,
_ _ _ _ _ _домалап. Тоқтамайды домалап. (Доп)
Қорыта келгенде, бастауыш сынып оқушыларын танымдық, шығармашылық қабілеттерін дамыта оқыту олардың сабаққа деген қызығушылығын оятып, ойын, ынтасын арттыра түседі.
Пайдаланылған әдебиеттер:
ҚР Білім туралы заңы.
Коменский Я.А. Материнская школа. – М: Учпедгиз, 1947. – 140 бет.
Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 262 бет.
