Оқушылардың дарындылығы мен шығармашылық қабілеттерін арттыру жолдары

Оқушылардың дарындылығы мен шығармашылық қабілеттерін арттыру жолдары

Ел президенті Н.Ә.Назарбаевтың қазақстан халқына арналған жолдауында «Біздің болашақтағы жоғарғы техналогиялық және ғылыми қамтымды өндірістері үшін кадрлар қорын жасақтауымыз» қажет деген сөздері бар.Демек,оқушылардың ғылыми зерттеу жұмыстарына қызығуын қалыптастыру, шығармашылық қабілетін дамыту,қазіргі техниканы тиімді пайдалану мәдениетіне  тәрбиелеу-мектептің басты бағыттарының бірі.

Қазақстан Республикасының «Білім туралы заңында»  мемлекеттік саясат негізінде ең алғаш рет «Әр баланың қабілетіне қарай интелектуалды дамуы жеке адамның дарындылығын таныту» сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отырғаны белгілі.

Жас жеткіншектін бойындағы табиғат  берген ерекше қабілеті,дарындылықты тани білу, оның одан әрі дамуына бағыт-бағдар бере білу әр ұстаздың  парызы.

Жалпы дарын , дарынды оқушы деген сөздерге тоқталар болсақ .

Дарын-адам бойындағы асқан талант, ерекше қабілет.Яғни дарынды бала, асқан талант.

Дарындылық адам психикасының өмір бойы жүйелі түрде дамып, басқалар мен салыстырғанда адамның бір немесе бірнеше іс-әрекет төңірегінде әдеттен тыс, сирек кездесетін жоғары нәтижелерге жету мүмкіндігі.

Ал  дарынды бала дегеніміз кім-өз қатарларынан әлдеқайда дамыған,ерекше зейіні бар, белгілі бір іс-әрекет бойынша қабілеттілік танытып,жоғары жетістіктермен дараланатын бала.

Дарындылықтың өзі екіге бөлінеді

Дарындылық : Жалпы (интеллектуалды )дарындылық.

Нақты дарындылық.

Жалпы дарындылық дегеніміз,жалпы икемдігі, есте сақтау қабілеті жақсы дамыған, ойлау қабілеті жан-жақты, кез-келген тақырыпта әңгімелесу, мәселелерді шешу және өз тәжірибесінде үйрену деп тұжырымдалады

Интеллектуалдық қабілеттер -жалпы дарындылық психологиялық ядросы болып табылады .

Нақты дарындылық: Белгілі бір іс-әрекет аймағында,атап айтқанда музыкалық, көркемдік, спорттық т.б қасиеттері бар балалар

Дарынды баланың ерекшеліктері

- Танымдық қасиеті жоғары

- Есте сақтау қабілеті жоғары

-  Кез-келген іс-әрекетті «өзінше орындайды»

Дарынды балаларды айқындау мен дамытудың тиімді жолдары

• Бақылау әдісі

• Арнайы бағдарламалар ;

• Мұғалімнің және ата-ананың эксперттік бағалауы;

• Эксперттік бағалау (әдіскер, ғылым т.б);

• Психо*-диагностикалық трениннгтер;

• Конференция, фестиваль, көрмелер т.б

• Психо-диагностикалық зерттеулер.

Дарындылықтын түрлері:

• Интелектуалды дарындылық ;

• Академиялық дарындылық ;

• Көркемдік дарындылық;

• Шығармашылық дарындылық;

• Лидерлік және әлеуметтік дарындылық;

• Спорттық дарындылық ;

В.Крутецский өзінің математикалық қабілеттіліктің құрлымын зерттеген еңбегінде: «Егер қабілеттіліктер  деген ұжымды жеке психикалық қасиеттер деп түсінсек,онда дарындылық дегенді адамның ерекше қабілетінің жиынтығының бірлігі деуге болады»,-деп тұжырымдады.

Дарындылық    ұғымымен қатар шығармашылық, талант, данышпандық ұғымдары да бар.

Шығармашылық- өзінің жаңашылдығымен, өзгешілігімен ерекшеленетін өнім алуға мүмкіндік жасайтын,жеке тұлға бойындағы қабілеттіліктің, білім мен біліктің болуы.

Талант- қабілеттіліктің жоғары деңгейі.

Данышпандық – ұғым өмірінде тарихи маңызы бар,шығармашылықпен сипатталатын дарындылықтын жоғары деңгейі.

Дарынды балаларды оқыту мен тәрбиелеуді ұйымдастырудағы басты міндет- балалардың қабілеттері мен таланттарын жан-жақты аша түсу үшін, дарындылықтын ерекшеліктерін анықтау мен айқындау болып табылады.Дарынды балаларды анықтау-баланың дамуын таңдаумен байланысты ұзақ процесс. Осы айтылғандарды ескере отырып, дарынды балаларды анықтаудың мынадай ұстанымдары тұжырымдалады.

1. Баланың қызығушылығымен бейімділігіне барынша сәйкес келетін қызмет аясында  баланың іс- әрекетіне талдау жүргізу.

2. Дамытушылық ықпал ете отырып, баланың психологиялық кедергілерін жоюға мүмкіндік беретін тренингтік әдістерді пайдалану.

3. Баланың   дарындылық белгісін оның психикалық  дамудың нақты деңгейде  ғана емес, сондай- ақ оның болашақтағы даму мүмкіндігін де есепке ала   отырып бағалау.

4. Жұмыс нәтижесін  талдау, бақылау, әңгімелеу, мұғалімдер мен ата- аналардың сипаттамалық бағалары.

5.  Түрлі ақпарат алу кездерін пайдаланып, бала қабілеттерін кең көлемде  қамтуға мүмкіндік беретін баланың мінез-құлқы мен іс-әрекетін жан-жақты бағалаудың    кешенді сипаты. Білім беру жүйесінде жаңаша мазмұн беру арқылы жан-жақты дамыған шығармашыл, рухани ой-өрісі кең жеке тұлғаны тәрбиелеу міндеті тұр.

Оқушы дарындылығының дамуы,қабілетінің ашылуы көбінесе мұғалімнің кәсіби біліктілігіне және оның тұлғалық қасиетіне байланысты екеніне айдан анық .

Дарынды оқушымен жұмыс істеудің негізгі мақсаты- олардың шығармашылық жұмыста өзінің қабілетін іске асыру дайындығын қалыптастыру.Ал мақсатқа жету оқу бағдарламасын тереңдеп, оқыту және оқушының танымдық белсенділігін дамыту арқылы жүзеге асыру.

Дарынды оқушымен жұмыс жүйесінде мұғалім маңызы орын алады. Оқушының  болашақтағы  мамандығы,яғни кәсіби тағдыры тек қана жақсы мұғалімге байланысты.

Дарынды баланы анықтау,дамыту, оған қолдау көрсету қазіргі уақытта білім жүйесіндегі қолға алып жатқан өзекті мәселе екеніне қарамастан, еліміздегі жоғары оқу орындарында дарынды оқушылармен  жұмыс істейтін мұғалімдерді  даярлау мәселелерін  нақты қарастырмаған. Дарынды оқушыны  анықтау, дамыту және оқытуға арналған ғылыми- әдістемелік   оқулықтар тапшы. Сондықтан әрбір мұғалім өзінің жинақтаған және семинарларда алған тәжірибесі деңгейінде ғана оқушымен жұмыс жасайды.

Ал бұл дарындылық дәрежесін шешуге қиындық туғызады. Сондықтан  арнайы дайындықсыз мұғалімдер дарынды оқушымен жұмыс жасаған кезде мынадай келеңсіз жағдайларға душар болады:

-          көптеген жағдайда олар дарынды оқушыға немқұрайлы қарайды және олардың ішкі дүниесіне үңіле алмайды;

-          тіпті дарынды оқушыларды жақтырмайтын да жағдайлар кездеседі,себебі олар оның беделіне қауіп төндіреді;

-          дарынды оқушының ерекшеліктерін, қажеттіліктерін және онымен жұмыс жасаудың кешенді диагностикалық  әдістемелерін білмегендіктен дарынды оқушыны анықтауда төмен нәтижелер көрсетеді ;

-       Олар дарынды  оушылармен жекелей, арнайы жұмыстар  жүргізбейді, ал жұмыс жасағанның өзінде оған тапсырма берген кезде оның қиындығының, яғни сапасына гөрі көптігіне көңіл бөлу арқылы  қателіктер  жібереді;

- дарынды оқушы дарындылығын дамытудағы ғылыми- зеріттеу жұмыстарының қажеттілігін сезінбейді;

- ал біліктілігі жоғары немесе арнайы дайындықтан өткен мұғалімдер өзінің мынадай қасиеттерімен ерекшеленеді;

- дарындылықты анықтау, дамыту мәселесіне ерекше көңіл бөледі және сол бағытта талмай жұмыс жасай алады;

- олар дарынды оқушыларға қосымша тереңдетілген бағдарламалар жасай алды және сол бағытта талмай жұмыс істеуіне, шығармашылық ізденістеріне қажетті кеңестер бере алады;

- жұмысқа қажетті материалдар мен тиімді әдістерді таба біледі және жұмыстың  мақсатын нақты қоя біледі;

- оқушыға дұрыс бағыт-бағдар беру арқылы оның ғылыми-зеріттеу жұмысына айналысуына көркем жасай алады;

- педагогикалық үрдісті диагностикалау жұмысын жүргізе алады және оларды бір-бірімен байланыстыра алады;дарындылықты ақтауда әр түрлі психо-диагностикалық әдістемелерді, ал дамытуда оқытудың әр түрлі жаңа техналогияларын тиімді қолдана біледі ;

Дарынды оқушымен жұмыс істеитін мұғалімге қойылатын педагогика- психологиялық талаптарды мынадай кезеңдерге бөлуге балады.

1. Мұғалімнің бағыт-бағдарына байланысты талаптары:

-  дарынды оқушымен жұмыстың әлеуметтік –қажеттілігін сезінуі;

- оқушыны жақсы көруге және қабілеті жоғары оқушылармен жақсы қарым  қатынаста болуы;

- дарынды оқушымен жұмысқа тұрақты қызығу танытуы және нәтежелі әдіс- тәсілдерді талмай іздеуі

- дарынды оқушының ата-анасымен тығыз байланыс орнату;

- дарынды оқушымен жұмыс кезінде жоғары нәтижелерге жетуге ұмтылу;

1. Мұғалімнің  біліміне қойылатын талаптар:

-          өзінің сабақ беретін пәнін мемлекеттік стандарт деңгейінен жоғары деңгейіне білуі;

-          қызмет нысанасынан, яғни бірыңғай педагогикалық үрдісті білдуі;

-          оқушы дарындылығының   моделін білуі;

-          жеке тұлға теориясын, оны қалыптастырудың әдіс-тәсілін білуі;

-          Дарынды оқушыны оқыту,тәрбиелеу үрдісінде үлгеріміне ғана көңіл  бөлмей,оның басқа көрсеткіштерімен байланысына да көңіл бөлуі;

1. мұғалімнің іскерлігіне қойылатын талаптр:

-          дарынды оқушыны анықтау әдістерімен жұмыс жасай алуы;

-          дарынды оқушыларды оқытуға    арналған тереңдетілген бағдарлама қарастырып, сонымен тұрақты жұмыс жасай білуі;

-          оқушы дарындылығын дамытуға қажетті зерттеу жұмыстарын жүзеге алуы;

-          дарынды оқушыны зерттеуге психо -диагностикалық күнделік жүргізуі;

-          оқушымен қарым-қатынасын психологиялық тұрғыдан сауатты орната білуі;

-          дарынды оқушыны нәтежесін нақты бағалай білуі;

-          дарынды оқушының ғылыми- ізденіс жұмыстарымен айналысуына жетекшілік етуі.

Демек, дарынды балаларды анықтау- арнайы бағдарлама мен білікті мамандардың қатысуын қажет ететін өте күрделі мәселе және дарынды балалармен жұмыс істеудегі қажетті кезең болып табылады